Opinione

Folklori: stigmë apo mundësi?

Paradigma shqiptare për folklorin

Kur i thua dikujt që merresh me studimin e folklorit zakonisht të shohin me dyshim. (Në këta dikush nuk i kam parasysh njerëzit që nuk kanë një shkollim, përkundrazi, ata që kanë shkollim superior, përfshirë edhe poste akademike e administratë shtetërore). Dyshimin e zhvillojnë në shumë drejtime: së pari folklori nuk iu duket diçka që ja vlen të studiohet; së dyti ti ju dukesh moderne në pamje dhe habiten çka të ka zgjuar interesim një “kulturë” tradicionale fshati; së treti mendojnë se merresh me këngët me çifteli dhe me vallet e kostumet popullore; së katërti të sugjerojnë së paku që fushën e studimit të mos e quash folklor, por antropologji pasi që tingëllon më moderne; së pesti e konsiderojnë se merresh me gjëra të dala mode dhe të tejkaluara në të cilat nuk e vlen të investohet; së gjashti të marrin për nacionaliste dhe të këshillojnë të merresh me diçka tjetër që të përparon në vend se me këtë fushë që të lë mbrapa; së shtati nuk të çmojnë për punën që bëke ngaqë nuk shohin asnjë përparim, asnjë interesim dhe asnjë nevojë për zhvillimin të kësaj fushe, në një kohë kur Kosova (pse jo edhe të gjithë shqiptarët kudo që janë) me ambicie marramendëse e synojnë përparimin, modernitetin dhe urbanitetin (madje me kapercime tejet të mëdha), nëse jo për diçka tjetër më së tepërmi për të mohuar dhe ikur nga një origjinë dhe e kaluar provinciale, nga një e kaluar e jona pa zhvillim dhe pa modernizim si edhe pa liri të shprehjes e të hapjes me botën, me të cilën të kaluar prapambetëse e lidhin edhe folklorin si formë e të shprehurit.

Prandaj shikuar në përgjithësi, shqiptarët “tashmë të moderuar”, folklorin le që nuk e çmojnë dhe e as e vlerësojnë, por edhe preferojnë të mos dëgjojnë për të, më mirë të mos u përmendësh fare, se e konsiderojnë që i lë mbrapa. Madje edhe vetë kur e përmendim, vetëm në raste ofendimi a tallje, kur tjetri shprehet me pak patetizëm, apo edhe emocion për një gjë formale, dhe shprehen: “Mos na bëj folklor tash këtu!” ose “Kjo që the ti është folklorizëm”, vlerësime këto që i japin pa ia ditur kuptimin e vërtetë te asaj që thonë. Në rrjedhim, a nuk duket se shqiptarët folklorin e ndjejnë si një stigmë, si një damkë turpi me të cilën nuk duan të identifikohen?

Shkaqet
Origjinën e këtij qëndrimi ndaj folklorit unë së pari e shoh në shkollat tona publike, të cilat në programet shkollore të lëndës së letërsisë mësojnë për folklorin si një fushë shprehëse e njeriut që nuk di të shkruajë dhe të lexojë, (apo nuk mësojmë se folklorin e krijojnë gjyshet kur tregojnë përralla, ose rapsodët me lahutë e çifteli?) dhe jo më vonë, pasi që mendohet se me të mësuar njeriu të shkruajë krijon letërsi dhe jo më folklor. Gjithashtu në programet e letërsisë të shkollimit të lartë e superior për folklorin mësohet para se të mësohet për fazat e para të shkrimit dhe të teksteve letrare, pra edukimi dhe arsimimi për këtë fushë jepet në formën se folklori është krijim i masës kolektive që nuk ka një nivel shkollimi. Apo s’është kështu?

Këtë qëndrim dëbues ndaj folklorit e ka ushqyer edhe përcjellja dhe vëzhgimi i vazhdueshëm që pushteti serb iu ka bërë shqiptarëve (në Kosovë sigurisht) që janë marrë me mbledhjen e regjistrimin e folklorit shqiptar, por edhe me tërë albanologjinë në përgjithësi, nga fillimet e deri në fund të shekullit XX, të cilën e kanë konsideruar si një veprimtari nacionaliste, ngaqë ata që kanë kontribuar në zhvillimin e vetëdijes së njerëzve për vlerat e kombit të vet, i kanë parë si armiq të politikës jugosllave internacionaliste. Kjo vetëdije i ka penguar atij pushteti dhe duke i përndjekur shqiptarët që e kanë vlerësuar këtë krijimtari, ai ka arritur “ta veshë” marrjen me folklorin me petkun e veprimtarisë nacionaliste, çka te shqiptarët ka krijuar lidhjen e folklorit me nacionalizmin.

Ky qëndrim vazhdon të ketë jehonë edhe sot në shumë institucione tonat, të këtij shtetit tonë të ri, politika e të cilit e drejtuar nga ndërkombëtarët, synon ta shohë Kosovën si një shtet multietnik, dhe në vazhdën e kësaj politike, të cilën e zbatojnë vetë shqiptarët, nuk investohet në folklorin pasi që ai shihet si një aktivitet nacionalist me ngarkesa monoetnike, e cila nuk i duhet Kosovës multietnike.

Qëndrimit për folklorin si veprimtari e kulluar popullore, si edhe për folkloristikën si një shkencë që duhet të merret vetëm me folklorin e ashtuquajtur “të mirëfilltë”, duke u konsideruar i tillë vetëm folklori që e krijojnë rapsodët dhe që është i gjallë në zonat rurale, i ka kontribuar edhe qëndrimi i tejkaluar dhe i pazhvilluar i vetë folkloristëve dhe shkencëtarëve të fushave të tjera shoqërore, qëndrim ky që ka mbetur vendnumëro për shkak të pamundësisë së tyre që të jenë të hapur ndaj botës, që të jenë pjesë e shkollave dhe e studimeve ndërkombëtare dhe që të jenë në hap me rrjedhat e zhvillimit të folkloristikës evropiane e botërore në vazhdimësi, pamundësi kjo që është kushtëzuar nga izolimi i shqiptarëve në të dy anët e kufirit, për arsye herë politike, herë ekonomike, por që si rezultat ka dhënë izolimin dhe ngeljen prapa botës.

Koncepti modern për folklorin

Konceptet e këtilla për folklorin, si një krijimtari nacionaliste, si një shprehje e botës shpirtërore të njerëzve të paarsimuar si edhe për folkloristikën si një shkencë që duhet marrë vetëm me folklorin të ashtuquajtur “të mirëfilltë”, nuk është se janë të panjohura për folkloristët perëndimorë, por ato si të tilla mjediset e zhvilluara akademike i kanë tejkaluar që në vitet ’50-’60 të shekullit XX, përderisa konsiderohen se vazhdojnë të mbrohen nga brezi i vjetër i folkloristëve të Evropës lindore, por jo edhe nga të rinjtë e këtyre vendeve, të cilët me t’u hapur kufijtë ndaj perëndimit i kanë përqafuar konceptet moderne për folklorin.

Padyshim se edhe shkollat perëndimore i kanë pasur udhëkryqet e veta, ku janë vënë në sprovë ta mbrojnë folklorin “e mirëfilltë” bashkë me nacionalizmin dhe të mbesin aty ku ishin romantikët e shekujve XVIII-XIX, apo ta përparojnë folklorin duke i zgjeruar kufijtë e tij, ashtu që ai të pranohet si një fushë shprehëse e shoqërisë që ecën dhe që e krijon atë në vazhdimësi, pavarësisht lokalitetit ku zhvillohet, pavarësisht nivelit të arsimit që bart krijuesi. Për rrjedhim sot, koncepti për folklorin, i cili mbretëron në shkollat dhe programet e përparuara, është se folklori është të mësuarit joformal që marrim në jetë, për botën tonë, për veten tonë, për shoqërinë tonë, për besimet tona, për kulturat dhe traditat tona, që e shprehim në mënyrë kreative nëpërmjet fjalëve, muzikës, zakoneve, veprimeve, sjelljeve dhe materialeve në një proces interaktiv dhe dinamik të krijimit, të komunikimit dhe të paraqitjes sonë, të cilin e ndajmë me të tjerët. Pra atë si të tillë e shprehim secili nga ne në të përditshmen tonë, duke dhënë dhe duke marrë me të tjerët, duke shprehur botën tonë të brendshme shpirtërore në një rrëfim të rastit me një mik a mikeshë, por ashtu siç edhe në një shfaqje mllefi apo gëzimi, kur shprehim emocionet tona e përshtypjet tona nëpërmjet komunikimit verbal me të tjerët. Padyshim se edhe e bartim tek rrethi jonë, si edhe tek fëmijët tanë, ashtu siç edhe e kemi marrë nga pasardhësit tanë.

Zgjerimi i konceptit në bazë, ka kushtëzuar edhe zhvillimin e metodave të hulumtimit dhe të studimit të folklorit në shkollat perëndimore. Tashmë madje është gati e pamundur të kërkohet edhe klasifikimi klasik i zhanreve pasi që ato e përbëjnë njëra tjetrën dhe folklori as që studiohet si teori e zhanreve. Folkloristika si një shkencë multidisiplinare dhe komparativiste, folklorin si fushë shprehëse të shoqërisë e sheh në lidhjen e tij të ngushtë me internetin, me turizmin, me mundësitë për aplikimin e tij në tregun e punës. Sot folkloristika evropiane e zhvilluar i ka zgjeruar kufijtë e saj, duke e parë folklorin si një mundësi për ta zhvilluar botën rreth nesh, për ta hapur horizontin e dijeve dhe për të na e modernizuar përditshmërinë tonë.

Folklori si mundësi

Atëherë, kur i shohim këto modele të qasjes ndaj folklorit, paradigmën shqiptare dhe atë të shkollave perëndimore, e shohim se ajo që i dallon nuk është se shqiptarët e kanë ende gjallë “folklorin e mirëfilltë” dhe nuk kanë nevojë ta kërkojnë atë tjetërkah në shoqëri, përderisa perëndimi atë “të mirëfilltin” e ka mbyllur në arkiva dhe tani e kërkon gjithkah, por thelbi i dallimit është tek koncepti bazë për definicionin e folklorit. Koncepti shqiptar është shumë i ngushtë dhe i kufizuar. Nuk ka folklor të mirëfilltë dhe jo të mirëfilltë. Folklori është produkt shoqëror të cilin e krijon shoqëria, si ajo tradicionalja ashtu edhe ajo modernia. Është shprehja e botës së brendshme humane, nëpërmjet mjeteve joshkrimore, dhe ashtu siç e ka krijuar dhe vazhdon ta krijojë rapsodi p.sh. një këngë me tematikë historike ku i thur lavdi heroit historik të një kohe, ashtu do ta krijojë edhe këngëtari i muzikës rap, i cili e shpreh përkushtimin për heroin e ditëve të tij.

Në përfundim të kësaj, edhe paradigma ekzistuese për konceptin, por edhe për qëndrimin ndaj folklorit e cila ekziston tek ne, kërkon një ndryshim për të mirë dhe në përcjellje të botës së zhvilluar. Ashtu sic jemi të vonuar në histori, në shkencë dhe në tërësi në përparim, sigurisht se edhe metodat e përparuara për zhvillimin e folklorit do të vijnë edhe tek ne, ndonëse me vonesë sikur të gjitha proceset e tjera. Prandaj e pranuam ose jo, ne folklorin e krijojmë për çdo ditë, secili prej nesh dhe duke e pranuar si të tillë do të arrijmë ta zhvillojmë veten, por edhe atë. Gjithashtu edhe me ndryshimin e koncepteve akademike për të, do të fillojmë ta shohim jo më si stigmë, por si një mundësi për ta njohur veten dhe botën rreth nesh.