A mund të mbijetojë multilateralizmi?

Shpesh thuhet se rendi botëror unipolar, i dominuar nga Shtetet e Bashkuara, që u shfaq në fund të Luftës së Ftohtë, kohët e fundit është zhvendosur në një marrëveshje “multipolare”, për shkak të rritjes së peshës gjeopolitike të vendeve si Kina, si edhe shumë ekonomive në zhvillim. Por metrika aktuale me të cilat ne peshojmë fuqitë globale zakonisht diskutohet vetëm në terma të paqarta, në mos edhe aspak.

Nuk ka një shkallë të caktuar për të matur peshën ndërkombëtare të një vendi në krahasim me të tjerët. Për shembull, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore përdorin metrika ekonomike, të tilla si GDP-ja dhe vëllimet e tregtisë, të cilat nuk janë të standardizuara në institucionet e tjera. Kombet e Bashkuara madje nuk përdorin të njëjtat metrika në të gjitha agjencitë e saj: në Asamblenë e Përgjithshme, çdo vend peshohet në mënyrë të barabartë dhe nuk ka të drejta vetoje; në Këshillin e Sigurimit, pesë anëtarët e përhershëm (Kina, Franca, Rusia, Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA-ja) kanë të drejta vetoje.

Në një kohë kur multilateralizmi është nën një tendosje në rritje, është e dobishme të kuptojmë ndryshimin themelor në peshat kryesore dhe të përpiqemi të gjykojmë se sa nga ajo që po përjetojmë pasqyron ndryshime strukturore në këto pesha dhe sa është thjesht për shkak të ndryshimeve të pavarura të politikave.

Ekzistojnë tre metrika të peshës ndërkombëtare të vendeve: madhësia e popullsisë; madhësia e ekonomisë, e matur nga GDPJ-ja në çmimet e tregut (GDP në termat e barazisë së fuqisë blerëse është më e dobishme për matjen e mirëqenies); dhe fuqia ushtarake, e matur nga shpenzimet e mbrojtjes. Nëse konsiderojmë që të tria këto metrika të jenë njësoj ose ngjashëm të rëndësishme, fuqitë më “të rëndësishme” në botë do të duket se janë SHBA-ja, Kina, Bashkimi Evropian, Japonia, India, Rusia dhe Brazili.

Sigurisht, ka shumë pyetje, duke filluar nga fakti nëse BE-ja – e cila negocion marrëveshjet tregtare si një entitet, por përfshin anëtarë me sovranitet në shumë fusha – duhet të konsiderohet si një aktor i unifikuar në çështjet globale. Për më tepër, sigurisht që nuk është e qartë se të tria metrikat duhet të konsiderohen si njësoj të rëndësishme.

Gjithsesi, këto tre metrika përfaqësojnë një pikë të dobishme fillestare për krahasimin e konfigurimit të peshave globale në vitin 1990, kur po lindte i ashtuquajturi rendi unipolar, dhe viti 2017, kur konturet e një rendi multipolar duhet të jenë të dukshme.

Këto shifra nxjerrin në pah, në radhë të parë, rritjen e Kinës, GDP-ja dhe shpenzimet ushtarake të së cilës janë rritur ndjeshëm (përkatësisht nga 1.7% në 15% dhe nga 1.6% në 13.8%). India gjithashtu ka rritur pjesën e saj në të dyja fushat, por nga një bazë shumë më e vogël (përkatësisht nga 1.4% në 3.3% dhe nga 1.4% në 3.6%). Asnjë fuqi tjetër nuk ka arritur një rritje të ngjashme në “madhësi”. SHBA-ja ka humbur pak në aspektin e GDP-së dhe popullsisë, por mbetet fuqia më e madhe kur merret parasysh fuqia ushtarake. Me një popullsi (në rënie) dhe GDP-së prej vetëm 2% të totalit të botës, Rusia është shumë “e vogël”, edhe pse posedimi i armëve bërthamore është një faktor që duhet marrë parasysh.

Duke gjykuar nga këto metrika, bota po hyn në dekadën e ardhshme në një lloj gjendje bipolare, e dominuar fuqishëm nga SHBA-ja dhe Kina. Nëse BE-ja trajtohet si një fuqi e vetme – duke përfshirë edhe anëtarët e saj (për shembull, duke ndjekur politika të përbashkëta), ajo mund të përfaqësojë një pol të tretë. India, GDP e së cilës tani po rritet me gati 8% në vit, mund të jetë e katërta, por ka ende rrugë për të bërë.

Një rend ndërkombëtar që mbështetet në tri këmbët e gjysmë nuk është tamam në lartësinë e marketingut multipolarësh. Kjo ka implikime të rëndësishme për përpjekjet për të ringjallur multilateralizmin. Sidomos për shkak se bota nuk është tamam multipolare, ajo nuk është në aspektin e strukturës aq e favorshme për një multilateralizëm multipolare siç kanë menduar shumë vetë. Për të mbijetuar, multilateralizmi do të ketë nevojë për mbështetje nga lojtarët e mëdhenj.

Shumë kanë shpresuar që Kina ta vendosë peshën e vet pas një rendi botëror multilateral, por liderët e Kinës duken të përgatitur të përdorin struktura multilaterale vetëm kur u vjen për shtat atyre. BE-ja, nga ana e saj, është e qartë që ka një prirje të fortë multilaterale, por është dobësuar nga ndasitë e brendshme. Nëse ajo do t’i kapërcente, mund të ishte kampioni i multilateralizmit që na nevojitet. Megjithatë, për momentin, ajo është shumë e ndarë. India mund të bëhet një përkrahëse e rëndësishme e multilateralizmit, por aktualisht po ndjek politika të unilaterale dhe i mungon ende ndikimi i duhur ndërkombëtar.

Kjo lë SHBA-në, ende, si një pikë kyçe të bashkëpunimit global. Koalicionet mund të ndërtohen për të trajtuar çështje të veçanta ose në baza rajonale; por ruajtja – si edhe thellimi – e sistemit ekzistues të qeverisjes globale do të jetë e pamundur me mbështetjen e SHBA-së.

Në një kohë kur Shtetet e Bashkuara gjithnjë e më shumë i rezistojnë dhe madje duke dëmtuar në mënyrë aktive bashkëpunimin ndërkombëtar, ky është një burim shqetësimi serioz. Në fund të fundit, siç vuri në dukje Robert Kagan së fundmi, në botën e sotme të ndërlidhur thellë, ne kemi më shumë se kurrë nevojë për rregulla dhe institucione për të qeverisur tregjet dhe veprimtarinë ekonomike. Kjo do të bëhet më e dukshme vetëm pasi teknologjitë e reja si inteligjenca artificiale dhe inxhinieria gjenetike të paraqesin çështje politike dhe etike që duhet të trajtohen në nivel ndërkombëtar.

Sigurisht, SHBA-ja nuk është e bashkuar në qëndrimin e saj ndaj multilateralizmit dhe vendi ka aq shumë për të fituar nga hapja dhe bashkëpunimi saqë të mund të përqafojë sërish rolin e saj të mëparshëm brenda pak vitesh. Ndërkohë, është e domosdoshme që aktorët e tjerë të vazhdojnë të përdorin dhe të inkurajojnë multilateralizmin në çdo rast. Bashkëpunimi i kufizuar sektorial ose gjeografik mund të arrihet dhe duhet të promovohet sa herë që të jetë e mundur.

Më gjerësisht, beteja më e madhe ideologjike për një sistem ndërkombëtar të bazuar në rregulla duhet të luftohet duke përdorur një dozë të fortë qytetarie globale si një antidot ndaj neo-nacionalizmit. Humbjet taktike që janë pësuar së fundmi mund të ndryshohen nëse fitohet beteja ideologjike. Duke pasur parasysh nevojën për një bashkëpunim gjithëpërfshirës, përshtatja dhe forcimi i një sistemi qeverisjeje globale etike të bazuar në rregulla është thelbësor për të siguruar paqen dhe progresin afatgjatë. Duke pasur parasysh “madhësinë” e vazhdueshme të Amerikës, është kritike për botën në tërësi që SHBA-ja është plotësisht e angazhuar dhe përsëri të bëhet një lider botëror për qeverisjen e epokës digjitale. /Project Syndicate/BIRN/