Kur Radës i vdiq nana

Në fund të viteve të ‘60-ta, lojërat e fëmijëve kanë qenë ndryshe nga këto të sotshmet. Në lagjen time kemi qenë nja 7-8 veta, përafërsisht të moshës së njëjtë. Diku nga 7-10 vjeç. Për të luajtur ne dilnim te ura.

Ura, në një mënyrë, ka qenë edhe pjesa ku përfundonte qyteti. Lumi nën të, që vinte nga disa kodra në veri të qytetit, nuk sillte shumë ujë. Te ura dilte rrugica e lagjes sonë e cila vazhdonte për një fshat jo larg nga qyteti. Me këtë rrugë kryqëzohej edhe ajo kryesorja, që ne i thoshim xhade, që vinte nga qendra e qytetit. Matanë urës, në të majtë, gjendej hyrja kryesore e kazermës ushtarake. Te porta, në një shtyllë me tulla, ishte e vendosur një tabelë nga qelqi e cila shkëlqente. Në të ishte i shkruar emri i kazermës: “Zenel Hajdini”.

Ky ishte territori i grupit tonë. Aty dilnim për shumë arsye. Arsyeja kryesore, që na e sillte kënaqësinë më të madhe, ishin automobilat, kamionët ose autobusët. Pasi që këto mjete në atë kohë ishin tejet të rralla, nuk na ndodhte shpesh që t’i shihnim. Por, kur i shihnim, gëzoheshim dhe vraponim pas tyre për t’i prekur. Vrapi jonë ishte i ngadalshëm, pasi që automjetet nuk mund të shkonin shpejt për shkak të rrugës e cila nuk ishte sikur që është sot me asfalt.

Ka ekzistuar edhe një arsye tjetër pse dilnim te ura. Atëherë nuk e dija ama e kam zbuluar më vonë. Ne dilnim aty edhe për ta mësuar serbishten. Flisnim me ushtarët që bënin roje përreth kazermës dhe me ata që qëndronin te porta kryesore. Çuditërisht, edhe ata ishin të interesuar që të bisedonin me neve dhe ta mësonin ndonjë fjalë shqip, zakonisht të sharjeve të cilat ne ua mësonim pa hezitim. Ushtarët vinin nga vende të ndryshme, përfshirë Kroacinë dhe Slloveninë, që ishin më së largu nga qyteti jonë.
E tërë lagjja jonë nuk kishe më shumë se 3-4 shtëpi serbe. Shtëpitë e tyre ishin moderne dhe të rrethuara. Në kopshtet e tyre dilnin dy apo tre fëmijë të qetë dhe na shikonin nga larg, por nuk e kapërcenin rrethojën e oborrit për të luajtur me neve. Ata ishin fëmijë të ‘slluzhbenikëve’, siç i quanim atëherë në serbisht funksionarët e shtetit. Prandaj, e kishin jetën më të mirë se tonën dhe kjo shihej edhe nga veshmbathjet e tyre.

Shikoheshim nga larg dhe mendonim se çfarë mund të ishim. Ne ishim të zhurmshëm, vraponim shumë, gjuanim me llastik, shanim e këndonim. Kjo pamje me siguri u shkaktonte atyre pasiguri e ndoshta edhe frikë. Sidoqoftë, derisa nuk filluam të shkonim në shkollë, ne nuk kishim kontakt me ta.

Përjashtuar ushtarët, kontakti jonë i përditshëm ishte vetëm një serb ‘civil’, po ashtu i moshës sonë. Ai me siguri quhej Radomir, por serbët e thërrisnin shkurt Rado, kurse ne i thoshim Rada. Çdo ditë, pak pas mesditës, Rada vinte në territorin tonë. Ai ka qenë një njeri i qetë, më i dobët se ne nga shëndeti, por gjithmonë me fytyrë të qeshur. Në flokët e tij dominonte ngjyra e kuqërremtë dhe kjo ishte arsyeja që ne e quanin edhe Radë Zhuti.

‘Po vjen Rada’, thoshte dikush nga ne kur ai dilte nga kthesa për t’u drejtuar në rrugën që e shpinte te ne. Jo më larg se 50 metra, Rada paraqitej në horizont. Nga ky moment ne drejtoheshim nga ai dhe mbanin në shikim. Ai vinte me një biçikletë. Në timonin dhe pjesën e pasme të biçikletës Rada vendoste kusia e tenxhere te mëdha. Nuk kishte vend për t’i hipur dhe për këtë arsye e shtynte biçikletën. Rada shkonte te kazerma për t’i mbushur enët me ushqimin që tepronte nga dreka e ushtarëve. Pastaj, ushqimin ua jepte derrave që i kishte në shtëpi. Në momentin kur ai kalonte atypari, rruga mbushej me një erë të rëndë që lëshonte ushqimi i përzier.

Rada e ndjente peshën e shikimit tonë të gjatë. I druante shumë afrimit me neve. Disa metra para se të afrohej, ne fillonim ta praktikonim serbishten tonë të variantit ‘moravski’ dhe e bombardonim me pyetje: ’Kudesi be Rado? Shta ima novo? Kako je svinje…?’ (Ku je o Rado? Çka kemi të reja? Qysh është derrat…). Pyetjet e serbishtes sonë të çalë nuk kishin të ndalur derisa ai hynte në kazermë. Por, vështirësitë e Radës nuk përfundonin këtu. Rada e dinte se do të ballafaqohej me pyetjet tona edhe kur do të dilte nga kazerma, se ne e prisnim te porta.

Pyetjet tona i shkaktonin siklet Radës, pasi që ai i merrte si shpotitje që me siguri ishin të tilla. Por, ai arrinte ta ruante buzëqeshjen, përkundër frikës që ia kaplonte fytyrën. Rada ka qenë njeriu i vetëm në fytyrën e të cilit mund ta shihnim gëzimin dhe frikën së bashku.

Kureshtja fëmijërore na shtynte që të interesoheshim për të marrë vësh se çka kishte në kazermë. Neve nuk na lejohej hyrja, ama Rada, i cili aty shkonte çdo ditë, e dinte këtë punë. Por, as ai nuk fliste me neve. Gjithë atyre pyetjeve tona Rada i përgjigjej vetëm me tri fjalë: ’Zdravo. Dobro. Nishta’ (Tung. Mirë. Asgjë). Kjo nuk mjaftonte për neve pasi që nuk i përmbushte nevojat tona të praktikimit të serbishtes dhe marrjes së njohurisë për pamjen e brendshme të kazermës.

Prandaj, vendosëm që ta rrihnim Radën dhe t’i jepnim mësim se si ai duhej të fliste me neve. Një ditë morëm vendim që ta rrihnim të nesërmen. Dolëm te vendi dhe pritëm, por ai nuk erdhi. Ishte hera e parë që mungoi Rada. Kur e morëm vesh arsyen, vërtetë na erdhi keq për të. Radës i kishte vdekë nana.

Nga kujtesa ime fëmijërore, vdekjet e serbëve i mbaj në mend si ceremoni shumë të rënda. Vdekjet tona nuk krahasoheshin me këto të serbëve. Kur vdiste dikush te ne, shumë shpejt mblidheshin fqinjët dhe farefisi. Procesi duhej të kalonte në qetësi absolute. Kur ndodhte që dikush nga gratë të qante apo të vajtonte për të vdekurin, shpejt e shpejt vinte dikush nga burra dhe bërtiste: ’Mos t’jau nij zanin. Boll ma’! Me këtë vaji ndalej, por gratë, siç e kanë zakon, harrojnë shpejt dhe ia nisnin sërish vajit e cila gjë e detyronte dikën nga burrat që të lajmërohej edhe me një kërcënim dhe përfundonte hesapi. I vdekuri, sikur edhe sot, varrosej po atë ditë, shpejt e shpejt.

Te serbët ishte ndryshe. Vaji nuk ndalej disa ditë. Ka qenë i rëndë procesi i funeralit të tyre. Visheshin të gjithë në të zeza dhe qanin e vajtonin me zë të lartë duke e mbajtur njëri-tjetrin gjatë tërë rrugës e deri te varret. Popi i printe kolonës duke kënduar ndonjë ‘dovë’ të tyre me zë të trashë dhe e tundte një fener nga i cili dilte një tym me erë të rëndë.

Serbët mbanin zi shumë ditë dhe kjo ishte arsyeja që ne nuk pritnim ta shihnim Radën së paku një javë. Por, Rada erdhi pas dy ditësh. Nuk kishte si të mbante zi i gjori, pasi që derrat kërkonin ushqim. Edhe atë ditë erdhi si përherë. Por, ne nuk do ta shpotisnim si përherë. Kur u afrua, njëri prej nesh e pyeti: ‘A umërlla makja, a?’ (A ka dekë nana, a?). Rada u ndal. Na shikoi me radhë. I kishte humbur buzëqeshja. Frikën që e kishte kur takohej me ne, e zëvendësoi me një dhembje të madhe që ia kaploi fytyrën, kurse sytë iu mbushën me lot. Ne u befasuam pasi që nuk pritnim që Rada do ta shprehte dhimbjen para nesh.

Tashti ne që kërkonim ta praktikonim serbishten hasëm në dilema që paraqiten te ata që nuk i dinë gjuhët e huaja. Nuk e dinim se si t’i shprehnim ngushëllime në serbisht. Dikush i thoshte ‘Nazhallost’ (për fat të keq), dikush ‘Vrllo lloshe’ (shumë keq) e dikush edhe ‘nije dobro’ (nuk është mirë). Por, njëri nga ne i tha edhe kështu: ’Ide, ide’ (shkon, shkon). Kur e pyetëm më vonë se cila ishte domethënia e ‘ide, ide’, ai tha se desha t’i them: ’Mos u mërzit se t’kapërcen’.

Në fatkeqësi, siç thonë serbët, ka edhe fat. Atë ditë nuk e rrahëm Radën për shkak se i kishte vdek nana. Na e mori mendja që dy fatkeqësi për Radën do të ishin shumë. Dhe, kështu Rada shpëtoi pa u rrahur. Por, edhe ne, kurrë nuk e mësuam serbishten siç aspironim në fëmijëri.