Jeta dhe vepra e Mehmet Ali Pashë Kavallës

Nga: Agron Islami

Janë të shumta rastet kur personalitet shqiptare njiheshin me nofkën e vendlindjes. Në mesin e tyre është edhe Mehmet Ali Pashë Kavalla, që lindi në Kavallë më 1769. Në moshën 18-vjeçare (1787) për herë të parë shërbeu në ushtrinë osmane. Megjithatë, emri dhe nofka e tij do të bëhet i njohur pas përplasjes së tij të suksesshme me disa fshatarë që refuzonin shlyerjen e taksave shtetërore. Mehmet Aliu, i cili vinte nga një familje me kushte mesatare, më 1787 martohet me zonjën Emine nga Kavalla, por që ishte trashëguese e pasurisë së ish-burrit të saj.

Më 8 mars 1801, bashkë me 300 trupa tjerë nga Kavalla, Mehmet Aliu u gjend në tokat e Egjiptit, i cili ishte pushtuar nga Francezët më 1798. Si rezultat i sukseseve të treguara në beteja kundër francezëve, valiu i Egjiptit, Mehmet Hysrev Pasha, i dha gradën e majorit dhe për një kohë të shkurtër mori komandën e togut më të madh të Egjiptit që përbëhej nga ushtarët shqiptarë.

Pas rikthimit të Egjiptit, filloi beteja për pushtet në mes memlukëve vendorë dhe pashallarëve osmanë. Megjithatë, edhe krahu i memlukëve edhe i osmanëve ishte i përçarë ndërmjet vete. Për rezultat, Stambolli ishte vërshuar me shkresa, ankesa e akuza ndaj pashallarëve osmanë në Egjipt. Kjo gjendje ndikoi negativisht edhe në ekonominë dhe në vetë sigurinë e popullatës lokale. Me këtë rast u aktivizua edhe paria e Egjiptit (ylemaja dhe eshrafët), e cila ndikoi që pashallarët osmanë të tërhiqen nga drejtimi i Egjiptit dhe në këtë pozitë të sillet Mehmet Ali Kavalla (3 korrik 1805). Në favor të Mehmet Ali Kavallës ishte edhe vdekja e dy pretendueseve kryesorë të memlukëve (Bardisi dhe Elfi-u) për të udhëhequr me Egjiptin.

Në kuptimin juridik, Mehmet Ali Kavalla ishte vetëm një vali (guvernator) osman, por në realitet ai ishte shndërruar në sundimtar të vërtet të Egjiptit. Aq më shumë që mori dhe Sudanin nën sundimin e vet.

Një qasje të pavarur pati edhe ndaj fermanit të sulltan Mahmudit II për të shtypur kryengritësit grekë. Kavalla, dekretin e vitit 1821 e konsideroi si kërkesë të sulltanit për ndihmë (ashtu dhe ishte) dhe e vuri kushtin që Valiliku i Moresë të drejtohej nga i biri, Ibrahim Pasha. Në kuadër të politikave të pavarura, Mehmet Ali Pashë Kavalla, pasi që filloi shtypjen e kryengritësve në More, me kërkesën e përfaqësuesve ndërkombëtar (pas negociatave të fshehura) kërkoi nga Ibrahim Pasha të tërhiqet nga Morea.

Pavarësisht faktit se nuk e çoi në vend kërkesën e Sulltanit, kërkoi nga Stambolli që Ibrahim Pasha të emërohej vali i Sirisë, gjë e cila u refuzua kategorikisht. Kështu, në dimrin e vitit 1831, Ibrahim Pasha me trupat e veta që dominoheshin nga shqiptarët, nga deti dhe toka hyri në Siri. I biri i valiut të Egjiptit, ndryshe prej babait të tij, pasi shpalli fitoren në Siri përcolli mesazhin për besnikëri ndaj sulltanit. Megjithatë, marrjen me forcë të Sirisë, administrata osmane e shihte si pushtim.

Qasjen e babait të tij, Ibrahim Pasha filloi ta kuptojë kur i erdhi urdhri për të zaptuar territore të Libanit dhe zonave përreth. Më pas (21 dhjetor 1832), ushtritë e drejtuara nga Ibrahim Pasha arritën deri në Konia, ku thyen ushtrinë perandorake dhe robëruan edhe kryeministrin osman.

Zgjerimet e njëpasnjëshme të ushtrisë së Mehmet Ali Pashës, shtrënguan sulltanin osman që të kërkojë paqe me këtë të parin. Gjatë kësaj kohe, sulltanit i erdhën në ndihmë ushtri të carit rus, i cili edhe pse ishte armiku më i madh osman, forcimin e pashait shqiptar e shihte të rrezikshëm për politikat zgjeruese ruse ndaj hapësirave osmane, sidomos ndaj Ballkanit. Prezenca e ushtarëve rusë në Stamboll shkaktoi frikë dhe shqetësim tek anglezët dhe francezët. Këta të fundit ushtruan presion tek të dy palët (osmanët dhe Mehmet Ali Pashë Kavalla) dhe me 6 maj 1833 u arrit Marrëveshja e Kytahjas, e cila parashihte që Siria dhe Adana t’i jepen në administrim Mehmet Ali Pashës.

Politikat zgjeruese të pashait shqiptar ishin të papranueshme për Stambollin. Njëherësh, marrja nën kontroll e gjirit të Basrës dhe prezenca e ushtarëve të Egjiptit në Detin e Kuq shihej e rrezikshme edhe për politikat zgjeruese të anglezëve drejt Indisë. Më 1834, sulltani provoi që pushtetin e Kavallës ta mposht nga brenda dhe këtë deshi ta realizojë duke i dhënë mbështetje kryengritjeve të popullit në Liban, kryengritje e cila kishte ardhur si rezultat i reformave rigoroze që kishte filluar t’i aplikonte Mehmet Ali Pasha – reformat që lidheshin me forcimin e ushtrisë së tij nëpërmjet taksave të reja dhe standardizimin e ushtrisë duke e bërë të obligueshme pjesëmarrjen në ushtri. Megjithatë, kjo kryengritje u shtyp nga Ibrahim Pasha. Me të njëjtat ideale bënë kryengritje edhe durzinjtë e Sirisë. Pas kësaj u aktivizua dhe Sulltani, i cili tentoi që të merr ndihmën e ndërkombëtarëve dhe këtë pjesë ta rikthejë. Kjo bëri që Mehmet Ali Pasha të përgatisë ushtrinë karshi osmanëve. Madje, më 25 maj 1838, përfaqësuesve evropianë iu bëri me dije se synimi i tij ishte shkëputja nga Perandoria Osmane. Me këtë rast ai fitoi një mbështetje politike të përkohshme të këtyre të fundit (evropianëve) dhe sulltani nuk e pati guximin që të përballet me ushtrinë e pashait, e cila ishte shumë më e modernizuar se ajo osmane. Megjithatë, vetëm pak ditë më vonë, arriti që të marrë mbështetjen e parisë siriane dhe vendosi që të hyjë në luftë. Përballja e dy ushtrive në Nizip ishte fatale për sulltanin. Më 24 qershor 1839, ushtria e Egjiptit e theu ushtrinë osmane, duke kidnapuar edhe flotën osmane e cila ishte nën drejtimin e admiralit Ahmed Fevzi Pasha.

Fitoret e njëpasnjëshme të Mehmet Ali Pashës, shkaktuan nervozizëm edhe tek Fuqitë e Mëdha evropiane, përfshirë edhe Rusinë. Si rezultat, përfaqësuesit osmanë, anglezë, rusë, austriakl e prusianë u mblodhën në Londër dhe nënshkruan marrëveshjen e 15 korrikut 1840, që parashihte që Egjipti dhe Akaja te lihej në duart e Mehmet Ali Pashës sa të ishte ai në jetë, po pa Sirinë, Hixhazin dhe Kretën që ishin në duar të Pashait. Me sugjerimin edhe të francezëve, këto kushte të marrëveshjes nuk u pranuan nga pashai i Egjiptit. Flota osmane dhe Austriake arritën që të marrin Bejrutin, Hajfen dhe më 4 nëntor ra dhe Akaja. Shkëputja e këtyre zonave strategjike nga Egjipti si dhe dekreti sulltanor për shkarkimin e pashait nga pozita e valiut të Egjiptit, bëri që më në fund të kërkojë paqe me sulltanin. Pashai shqiptar kërkonte që Egjipti të shndërrohej në “dianasti” dhe të drejtohej nga familja e tij dhe në këmbim të kësaj ai premtoi që ta dorëzojë flotën osmane. Kjo marrëveshje e negociuar nga admirali Napier u zyrtarizua me fermanin e sulltanit osman, më 24 maj 1841.

Stambolli respektoi marrëveshjen me Kavallasin. Më 1846, Mehemt Ali Pasha u mirëprit në Stamboll. Pas disa problemeve shëndetësore më 1848, shkoi në Napoli dhe stambolli aprovoi kërkesën që Egjipti të drejtohej nga i biri, Ibrahim Pasha, i cili vdiq vetëm pas disa muajve dhe në vend të tij erdhi i biri Tosun Pasha, Hilmi Abbas (Kavalla).

Mehmet Ali Pasha ndërroi jetë më 2 gusht 1849 në Aleksandri (Iskenderije) dhe u varros në oborrin e xhamisë së re (të cilën e kishte ndërtuar vetë) në kështjellën e Kajros në Egjipt.

Gjatë kohës sa sundoi Mehmet Ali Pashë Kavalla, mbështeti reformën në ushtri, forcoi ekonominë e Egjiptit duke hapur shumë kanale për ujitjen e tokave pjellore. Më 1820 themeloi shtypshkronjën Bulak. Më 1828 e themeloi gazetën “Vekay-i Misir”. Përveç modernizimit të shkollave në Egjipt, qysh nga viti 1809 dërgoi nxënës në Evropë për të shkollim. Ai konsiderohet si reformatori më i madh i Egjiptit. /Telegrafi/