Vrasësi i heshtur: A është ndotja e ajrit më vdekjeprurëse nga sa kishim frikë?

Vret 7 milionë njerëz në vit dhe hulumtimet e reja tregojnë se gjithashtu rrit rezistencën ndaj antibiotikëve dhe është e lidhur me rreziqet e kancerit.

Trupi i vogël i Ella Kissi-Debrah nuk mund ta duronte më.

Në vitin 2013, nëntëvjeçarja vdiq pas një sulmi akut të astmës pasi jetoi tërë jetën e saj të shkurtër, 30 metra nga rruga e ngarkuar e Qarkut Jugor të Londrës, me vizita të përsëritura në spital pas problemeve të shpeshta.

Mjeku ligjor deklaroi në vitin 2020 se tymi toksik që ajo kishte marrë për shkak të trafikut në rrugë ishin pjesërisht fajtor.

Ky edhe ishte rasti i parë i njohur kur ligji “njeh ndotjen e ajrit si shkaktar vdekjeje”.

Megjithatë, ekspertët e shëndetit publik besojnë se Kissi-Debrah ishte viktimë e një emergjence shumë më të përhapur globale, shkruan Al Jazeera, përcjell Telegrafi.

Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) vlerëson se ndotja e ajrit është përgjegjëse për më shumë se shtatë milionë vdekje të parakohshme çdo vit në mbarë botën, duke kontribuar në sëmundjet pulmonare dhe të zemrës, kancerin e mushkërive dhe infeksionet e frymëmarrjes.

Pothuajse e gjithë popullsia e botës – 99 për qind – thith ajër që është më i ndotur se nivelet e rekomanduara nga OBSH.

Në gusht, hulumtimi i botuar në revistën The Lancet nga një ekip shkencëtarësh kinezë tregoi se ndotja e ajrit rrit rezistencën ndaj antibiotikëve, e cila – sugjerojnë llogaritjet e tyre – nga ana tjetër çoi në 480,000 vdekje të parakohshme dhe “18 milionë vite të humbura globalisht” në vitin 2018.

Në të njëjtin muaj, shkencëtarët e Harvardit treguan një lidhje midis ndotësve në emetimet nga djegia e karbonit dhe një rrezik në rritje të disa llojeve të kancerit.

Pra, sa i rrezikshëm është ajri që thithim?

Përgjigja e shkurtër: Shumë.

Në fakt, ndotja e ajrit, sipas disa vlerësimeve, është shkaku kryesor i vdekjeve në nivel ndërkombëtar.

Emetimet e karbonit janë ulur, por zjarret janë shtuar dhe mungesa globale për energji vazhdon të rritet, duke paraqitur kërcënime të reja që nuk prekin të gjithë në mënyrë të barabartë.

Ashtu si me shumë sfida të tjera të shëndetit publik, vendi ku jetojnë njerëzit dhe sa fitojnë përcakton rreziqet me të cilat përballen nga ajri toksik, thuhet në shkrimin e Al Jazeera, përcjell Telegrafi.

Gazi dhe grimcat

Ndotësit e ajrit kryesisht ndahen në dy kategori, tha Sophie Gumy, drejtuese teknike për Departamentin e Mjedisit, Ndryshimeve Klimatike dhe Shëndetit të OBSH-së: gazrat dhe grimcat që prodhohen drejtpërdrejt nga djegia e karbonit ose përmes mekanizmave dytësorë.

Oksidet e azotit – një grup gazesh që prodhohen zakonisht nga automjetet, prodhimi i energjisë me bazë karburantet fosile, rafineritë industriale dhe fabrikat kimike – janë një shembull adekuat.

Si një ndotës kryesor, dioksidi i azotit është treguar se përkeqëson astmën dhe gjendjen e frymëmarrjes.

Megjithatë, dioksidi i azotit, së bashku me oksidet e tjera të azotit, mund të ndërveprojë edhe me dritën ultravjollcë të diellit dhe një kategori gazesh të njohur si komponime organike të paqëndrueshme për të prodhuar ndotës dytësorë si ozoni në nivel tokësor, i cili mund të paraqesë probleme shëndetësore si inflamacion dhe dëmtim të rrugët e frymëmarrjes.

Ky evolucion i ndotësve e ndërlikon gjithashtu problemin e të kuptuarit se ku të frenohet vala.

Ndërkohë shkelësit më të këqij janë grimcat më të vogla se 2.5 mikron, afërsisht 20-28 herë më të vogla se diametri i një floku të njeriut.

Në atë madhësi, grimcat mund të futen “thellë në trupin tonë”, thotë Maria Neira, drejtore e Departamentit të Mjedisit, Ndryshimeve Klimatike dhe Shëndetit të OBSH-së.

Disa studime madje kanë zbuluar se ekspozimi i lartë ndaj këtyre grimcave të imta, të njohura si PM2.5, është një faktor rreziku i rëndësishëm për lindjen e parakohshme.

Dhe ekspozimi afatgjatë ndaj PM2.5 është shoqëruar gjithashtu me një rrezik në rritje të zhvillimit të sëmundjeve neurodegjenerative si demenca, Parkinson dhe Alzheimer.

Ekspozimi vdekjeprurës

Sipas Institutit për Metrikën dhe Vlerësimin e Shëndetit në Universitetin e Uashingtonit në Seattle, ndotja e ajrit është shkaku i katërt kryesor i vdekshmërisë.

Sipas OBSH-së, ndotja e “ajrit të brendshëm” shoqërohet me 3.2 milionë vdekje në vit, përcjell Telegrafi.

Pjesa më e madhe e kësaj është në rajone të tilla si Afrika Sub-Sahariane, nënkontinenti Indian, disa vende të Azisë Juglindore dhe Rusia, ku shumë familje ende përdorin lëndë djegëse si vajguri, druri ose qymyri për ngrohjen ose gatimin primar.

Rritja e lidhur me goditjen në tru, sëmundjet ishemike të zemrës, sëmundjen pulmonare obstruktive kronike (COPD) dhe kancerin e mushkërive priren të godasin gratë dhe fëmijët, të cilët tradicionalisht priren të bëjnë më shumë punët e shtëpisë.

Sipas OBSH-së, ndotja e “ajrit të jashtëm” ose të ambientit shoqërohet me 4.2 milionë vdekje të parakohshme në mbarë botën.

Vitin e kaluar, Banka Botërore vlerësoi se numri global i dëmeve shëndetësore të lidhura me ndotjen e ajrit të ambientit ishte 8.1 trilion dollarë – afërsisht 6.1 për qind e prodhimit të brendshëm bruto global.

Megjithatë, përsëri, pjesa më e madhe e kësaj barre bie mbi popullsinë me të ardhura të ulëta dhe të mesme.

Një analizë vlerësoi se, nëse ndotja e ajrit mund të ishte mbajtur në nivelet minimale teorike në të gjithë Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut në vitin 2019, jetëgjatësia mesatare do të ishte më e lartë nga një deri në gjashtë vjet.

Efektet e ndotjes së ajrit ndihen më së shumti nga popullatat e ndjeshme dhe të cenueshme, thekson Gumy.

Edhe në vendet me të ardhura të larta, grupet në grupe më të ulëta socio-ekonomike priren të preken në mënyrë disproporcionale.

Mënjanë socio-ekonominë, gjeografia ndikon se kush ndikohet më shumë nga ndotja e ajrit.

Po kështu, me progresin e ndryshimeve klimatike, zonat më të rrezikuara nga zjarret në pyje përballen me sfida të rëndësishme për cilësinë e ajrit.

Veç këtyre, vë në pah shkrimi i Al Jazeera, përcjell Telegrafi, një analizë e kohëve të fundit e 12 studimeve kërkimore të kryera në 116 vende zbuloi se çdo 10 për qind rritje e PM2.5 shoqërohej me një rritje afërsisht 1 për qind të rezistencës ndaj antibiotikëve, që barazohet me 43,654 vdekje.

“Ne duhet të sigurohemi që të gjithë të kuptojnë se ndotja e ajrit po përfaqëson ndoshta një nga sfidat më të mëdha të shëndetit publik me të cilin po përballemi sot”, paralajmëron Neira.

Për të qenë të sigurt, efektet shëndetësore të ndotjes së ajrit janë ende një fushë relativisht e re e kërkimit – me shumë pyetje pa përgjigje.

Megjithatë, ajo që është e qartë është se rruga përpara është me gunga.

Sidoqoftë, ka pasur disa fitore në betejën kundër ndotjes së ajrit.

EPA në SHBA vlerëson se Akti i ajrit të pastër ka shpëtuar qindra mijëra jetë në të gjithë vendin në 50 vitet që nga miratimi i tij.

Falë pjesës më të madhe të Konventës së 1979 mbi Ndotjen Ndërkufitare të Ajrit me rreze të gjatë (LRTAP), e cila krijoi një kuadër rajonal për të trajtuar ndotjen e ajrit në të gjithë Evropën, Amerikën e Veriut, ish-Bashkimin Sovjetik dhe aleatët e tij të Traktatit të Varshavës, një numër vendesh evropiane kanë panë një rënie dramatike të ndotjes së ajrit, veçanërisht për emetimet e squfurit. /Telegrafi/