Nazizmi dhe stalinizmi

Gjatë periudhës së parë 33-vjeçare të shekullit XIX, në vendet e veta koloniale Britania shfarosi popullsinë vendëse të Tasmanisë.

Ndërmjet viteve 1830-1877, SHBA-ja shpiku pastrimin etnik ose zhvendosjen e grupeve etnike (“fiset”) nga një skaj i kontinentit në tjetrin. Nën emrin e gënjeshtërt të Shtetit të Ri të Kongos (1885- 1908), në vetëm dy dhjetëvjeçarë, administrata e monarkut belg zhduku rreth gjysmën e popullsisë (10 milionë) përmes punës së detyrueshme. Në agun e shekullit XX, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Britania i përsosi kampet e përqendrimit. Perandoria Gjermane e zbatoi këtë metodë, duke ushtruar gjenocidin e Hereros dhe Namës (1904-1908) në Afrikën Juglindore (Namibia e sotme). Gjatë ekspansionit drejt jugut të Perandorisë Ruse, në kurriz të Perandorisë Osmane, në shekullin XIX, Shën Petërsburgu e shfrytëzoi me sukses pastrimin etnik. Për shembull, gjatë viteve 1877-1878 në Bullgari dhe gjenocidin për çrrënjosjen e kaukazianëve (1864), në atë që sot quhet rajoni i Krasnodarit i Rusisë në Kaukaz.

Ndërkohë, industrializimi i përshpejtuar dhe zhvillimi teknologjik në Evropë dhe në Amerikën e Veriut u dha politikanëve armë të shkatërrimit në masë (trenat e blinduar, armë automatike, telat me gjemba, tanke, aeroplanë lufte dhe obusë). Duke reflektuar ndaj këtyre zhvillimeve, industrialisti dhe bankieri me bazë në Varshavë (atëherë në Rusi), Jan Bloch, shkroi një vepër në gjashtë vëllime, me titull “A është e mundshme një luftë tani?” (1899). Sipas tij, një dijeni e tillë për potencialin vdekjesjellës të këtyre teknologjive të kasaphanës duhet të na bëjë që ta shmangim një luftë të ardhshme në Evropë.

Sidoqoftë, këto armë të shkatërrimit në masë u përdorën gjatë Luftës së Parë Botërore, në kombinim me praktikën koloniale të përmendur më sipër të “mbarështimit të popullsisë”, “si të justifikuara” nga pikëpamja mbizotëruese, atëherë raciste, për disa grupe njerëzore “inferiore”.

Fronti i Lindjes ishte më i përgjakshmi, më i gjati dhe më gjerësisht i lëvizshëm. Ai shtrihej në 2000 kilometra nga Baltiku në Detin e Zi dhe zhvendosej në 1500 kilometra nga Polonia e sotme në Kaukaz. Në këtë zonë lufte, të gjitha perandoritë e paraluftës u shkatërruan (Austro-Hungaria, Perandoria Otomane, Rusia) dhe u zëvendësuan me shtete të reja.

Teksa në Perëndim lufta mbaroi në vitin 1918, në Lindje ajo zgjati deri më 1920. Shkatërrimi i tërësishëm i strukturave shtetërore, humbjet e popullsisë nga gjenocidi (përfshi gjenocidin e Perandorisë Otomane ndaj armenëve dhe sirianëve 1915), detyruan miliona civilë të zhvendosen.

Duke shfrytëzuar mundësinë e rrallë të pasluftës të falimentimit të plotë të shtetësisë në gjysmën lindore të Evropës, bolshevikët, nën udhëheqjen e Vladimir Leninit, morën pushtetin në Rusi dhe në vitin 1922 vendi mori emrin Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike. Ambicia ishte ta përhapnin komunizmin nëpër botë dhe të ndërtojnë një perandori globale bolshevike. Ndërmjet viteve 1917-1921 ndodhën disa revolucione dhe kryengritje të stilit bolshevik, që nga Franca Lindore deri në Rusi dhe nga Finlanda në Hungari. Por, pas dështimit të Ushtrisë së Kuqe në Luftën bolsheviko-polake (1919-1921), përhapja kah Perëndimi e komunizmit u ndërpre. Kremlini pati më shumë sukses në përhapjen e ideologjisë së vet në Azi, duke i prirë themelimit të shteteve komuniste sovjetike satelite të Tannu Tuvaanit dhe Mongolisë më 1921 dhe 1924 përkatësisht.

Pas vdekjes së Leninit më 1924, Josif Stalini mori kreun e qeverisë sovjetike, kur fillimisht spastroi, burgosi dhe vrau çdo kundërshtar të tij për pushtetin, duke u bërë eventualisht Prijësi (vozhd) i padiskutueshëm në vitet 1936-1938 (Spastrimi i Madh u kushtoi jetën 1.2 milion njerëzve). Që në kohën e Leninit, disa grupe sociale, politike, ekonomike dhe etnike u përzunë, u burgosën ose u shfarosën, duke filluar në vitin 1919. Policia e Sigurisë (NKDV, më pas KGB) e themeluar më 1917, u ngarkua për kryerjen e një shtypjeje të tillë. Kampi i përqendrimit të Solovkit, i ngritur më 1923 në disa ishuj të Detit të Bardhë, ishte fillimi i sistemit të gjerë të punës së detyruar dhe i kampeve të përqendrimit (Kulakët). Deri në vitin 1953, u burgosën thuajse 20 milionë njerëz në kampet ose më shumë se 10 për qind e popullsisë sovjetike. Një e dhjeta e tyre u vranë ose vdiqën nga mosushqimi dhe puna e rëndë. Në vitin 1960, shtatë vjet pas vdekjes së Stalinit, zyrtarisht kulakët u shkrinë, por disa nga kolonitë e dënimit mbijetuan deri në fundin e Bashkimit Sovjetik dhe madje vijojnë edhe në ditët tona në Federatën Ruse.

Sistemi sovjetik i kampeve të përqendrimit është shtrirë në shtetet komuniste si Kina, Kuba, Laosi, Koreja e Veriut dhe Vietnami. Gjermania demokratike ndërmjet luftërave botërore (zyrtarisht e njohur si “Perandoria Gjermane”) bashkëpunonte fshehurazi me Kremlinin, kështu që ushtria gjermane, e kufizuar rreptësisht nga Traktati i Versajës, mundej të stërvitej në BRSS. Në vitin 1933, në rrugën e populizmit që lindi nga papunësia në rritje dhe diktati i Versajës, partia e Adolf Hitlerit (Partia Nacional-Socialiste e Punëtorëve Gjermanë) e mori pushtetin në Gjermani dhe nisi çmontimin e demokracisë. Ndonëse regjimi nazist ishte tërbueshëm antikomunist dhe antisovjetik, ai faktikisht i ngriti lart metodat e totalitarizmit stalinist apo të “prijësit të vetëm” që kontrollon të gjithë jetën publike të vendit, përfshirë edhe disa sfera të jetës private të qytetarëve. Nuk ishte e beftë që, sikurse Stalini, Hitleri e modeloi veten si prijës dhe zhvilloi kultin e personalitetit të vet.

Kampet e para të përqendrimit atje u ndërtuan në vitin 1933 dhe, sikurse kulakët, e kishin synim burgosjen dhe shfarosjen e grupeve sociale, politike dhe etnike të përcaktuara si “të padëshirueshme”. Nëpunësit e dikurshëm gjermanë të kolonive u caktuan të drejtonin sistemin totalitar të shtypjes.

Në kursin e Holodomorit të planifikuar (gjenocidi përmes urisë, 1932-1933), Kremlini shfarosi më tepër se pesë milionë ukrainas dhe gjysmën e kazakëve. Për këtë “sukses”, më 1934, BRSS u shpërblye me anëtarësinë e kërkuar prej kohësh në Lidhjen e Kombeve.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Gjermania Naziste përmirësoi me këtë metodë shfarosjen (ndjeshëm, me përdorimin e makinave llogaritëse, të furnizuara të gatshme nga kompania amerikane IBM, të paguara me para transfertë përmes bankave të Zvicrës asnjanëse) dhe e zbatoi atë duke kryer Holokaustin e hebrenjve dhe romëve dhe vrasjen e miliona sllavëve (me “racë inferiore” – bjellorusë, polakë dhe ukrainas) dhe të robërve sovjetikë të luftës. Si në rastin e BRSS-së, puna e skllavit u bë shtylla kurrizore e ekonomisë në Perandorinë e Zgjeruar Gjermane (e riemëruar e tillë në 1943).

Ndërmjet viteve 1916 e 1926 konstatojmë spastrime etnike nga njëri shtet në tjetrin (falë mobilizimit masiv të popullsisë).

Gjermania (krahas Austro-Hungarisë) ishte e detyruar ta pranonte paqen e Versajës, por këtë e pa si një poshtërim nga ana e aleatëve perëndimorë, si diktat. Ndonëse SHBA-ja ishte arkitekti kryesor i sistemit, Uashingtoni qëndroi larg Lidhjes së Kombeve që duhet të mbikëqyrte sistemin. Për më tepër, në agun e Krizës së Madhe Ekonomike (1929-1939), Britania dhe Franca e humbën gjithashtu interesin për mbarështimin e Lidhjes së Kombeve. Ndërmjet mesit të viteve 1920 dhe 1930, demokracia u zëvendësua me autoritarizmin (fashizmin, populizmin, nacionalizmin ksenofob) si mënyra e parapëlqyer e qeverisë në gjysmën lindore të Evropës, me përjashtimin e pjesshëm të Skandinavisë dhe Çekosllovakisë.

Më në fund, në Marrëveshjen e Munihut (1938), Londra dhe Parisi, në mënyrë të njëanshme, e detyruan Pragën t’u dorëzojë Gjermanisë, Hungarisë dhe Polonisë rajonet kufitare të Çekosllovakisë. Demokracia mbaroi në Evropën Qendrore.

Tetëdhjetë vjet më parë (23 gusht 1939), në Moskë, Berlini dhe Kremlini bënë një marrëveshje sekrete për copëtimin e Evropës, që nga Skandinavia deri në Detin e Zi, ndërmjet Perandorisë Gjermane dhe Bashkimit Sovjetik. Më 1 shtator 1939, trupat gjermane sulmuan Poloninë dhe më 17 shtator Ushtria e Kuqe hyri në Poloni nga lindja, një ditë pasi mposhti japonezët në Mongolinë e Brendshme. Aleanca dyvjeçare përfundoi më 22 qershor 1941, kur Berlini sulmoi aleatin sovjetik.

Gjatë luftës, Gjermania (përfshirë Austrinë), krahas aleatëve të vet asgjësoi gjashtë milionë hebrenj dhe më shumë se gjysmë milioni romë. Në Evropën qendrore-lindore nuk mbijetoi asnjë hebre. Në Evropën e pushtuar nga Gjermania, Shqipëria ishte i vetmi shtet që mbrojti qytetarët e vet hebrenj, po ashtu hebrenj që erdhën në Shqipëri nga vendet e tjera, kështu që numri i hebrenjve në të u njëmbëdhjetëfishua nga 200 në 2400 vetë. Tre milionë e gjysmë të burgosur sovjetikë të luftës dhe dy milionë e gjysmë të tjerë u zhdukën në kampet gjermane të shfarosjes. Nga ana tjetër, 2.7 milionë të burgosur gjermanë të luftës u mbyllën në kampet e përqendrimit sovjetike, nga të cilët 14 për qind u shfarosën. Humbjet tërësore të luftës qenë 55 milionë civilë dhe 25 milionë ushtarë.

Nazizmi, si sistem dhe projekt politik, mori fund në vitin 1945, ndonëse disa diktatura latino-amerikane përshtatën disa elementë të tij, krahas azilit që u dhanë kriminelëve nazistë të luftës. Stalinizmi mbaroi zyrtarisht në vitin 1956, tre vjet pas vdekjes së Stalinit. Elementë të këtij sistemi dhe ideologjisë së tij mbijetuan deri në falimentimin e bllokut sovjetik më 1989 dhe shkatërrimin, dy vjet më pas, të Bashkimit Sovjetik. Megjithatë, Presidenti i Rusisë, Vladimir Putin, e ngre lart Stalinin si “një udhëheqës të madh”. Ndërkohë, stalinizmi vijon të lulëzojë në Korenë e Veriut ose në Kinë, ku maoizmi është bërë i njohur, eufemisht, si “modeli kinez”.

Britania dhe Skocia janë të vetmet vende ku në shekullin XX nuk ka pasur kampe përqendrimi dhe nuk ka ndodhur spastrim etnik. Por, Londra, për shembull, lejoi të ndodhte uria në Bengal më 1943 (kur vdiqën tre milionë vetë), drejtoi në vitin 1947 ndarjen e Raxhit Britanik në dy shtete – Indinë dhe Pakistanin që u spastruan etnikisht (“u zhvendosën”) deri 14 milionë dhe vdiqën dy milionë.

Bashkimi Evropian (BE) u themelua në vitin 1958 (i njohur atëherë si Komuniteti Evropian) për ta ruajtur paqen dhe qëndrueshmërinë në Evropën Perëndimore dhe për të shmangur atje ringjalljen e nazizmit (ose të nacionalizmit të skajshëm, antiliberalizmit, autoritarizmit, totalitarizmit) ose rikthim të sovjetëve (stalinistëve).

Në vitin 2009, 23 gushti u shpall si Ditë Botërore e Kujtesës së Viktimave të Stalinizmit dhe Nazizmit. Tetëdhjetë vjet më parë, në vitin 1939, në këtë ditë nazizmi dhe stalinizmi qenë bashkuar dhe kishin vendosur totalitarizmin në shumicën e vendeve evropiane.

Ne duhet të mësojmë dhe të kujtojmë tmerret e Luftës së Dytë Botërore dhe të totalitarizmit, “të mos harrojmë”. “Sepse harresa sjell përsëritjen, mbase me emra të rinj”. /Panorama/