Libri që më mësoi çfarë është përkthimi

Nga: Jhumpa Lahiri

Të shkruash, para së gjithash, do të thotë të zgjedhësh fjalët për të treguar një histori, ndërsa të përkthesh do të thotë të vlerësosh, në mënyrë akute, çdo fjalë që një autor zgjedh. Në veçanti, përsëritjet dalin menjëherë në sipërfaqe dhe i japin përkthyesit një pauzë të veçantë kur ka më shumë se një mënyrë për të përkthyer një fjalë të caktuar.

Nga njëra anë, pse të mos përsërisni një fjalë që autori e ka përsëritur qëllimisht? Nga ana tjetër, a ishte përsëritja e qëllimshme? Pavarësisht nga synimet e autorit, përkthyesi, në gjuhën tjetër, hap portat për zgjidhje të tjera.

Kur fillova të përkthej “Trust” të Domenico Starnones, për një mësues, Pietron, i cili është i përhumbur nga një sekret që ai ia rrëfeu një dashnoreje të dikurshme, fjala italiane që më ra në vesh ishte ‘invece’. Shfaqet tre herë në paragrafin e parë dhe ndodh gjithsej gjashtëdhjetë e katër herë nga fillimi në fund. “Invece”, që shfaqet vazhdimisht në bisedat italiane, ishte një fjalë e njohur për mua. Do të thotë “në vend” dhe shërben si një ombrellë për fjalë të tilla si “përkundrazi”, “nga ana tjetër”, “megjithatë” dhe “në fakt”.

Një përbërje e parafjalës “in” dhe emrit “vece” – ky i fundit do të thotë “vend” – rrjedh nga latinishtja invicem, e cila nga ana e saj është një përbërje e in dhe emrit vicis, i rënë si vice në rasën rrjedhore. Kur, pasi përfundova një draft të parë të përkthimit tim, kërkova vicis në disa fjalorë latinisht, si në italisht ashtu edhe në anglisht, gjeta përkufizimet e mëposhtme: ndryshim, shkëmbim, alternim, vazhdimësi, shpagim, kompensim, hakmarrje, vend , zyrë, gjendje, kohë, mundësi, ngjarje dhe, në shumës, rrezik.

Por, le të kthehemi te termi italian, “invece”, për të cilin Starnone duket se e do me vetëdije ose pa dashje. Duke funksionuar si ndajfolje, ajo vendos një marrëdhënie midis ideve të ndryshme. “Invece” fton një gjë për të zëvendësuar një tjetër dhe rrënja e saj e fortë latine krijon në anglisht “vice”/”anasjelltas” (fjalë për fjalë, “rendi po ndryshon”), parashtesën “zëvendës” dhe fjala “peripeci”, që do të thotë kalim nga një gjendje në tjetrën. Pasi hetova invece në tri gjuhë, tani besoj se kjo ndajfolje e përditshme italiane është baza metaforike e romanit të Starnone. “Trust” heton dhe i jep përparësi zëvendësimit: një operacion që jo vetëm përshkon harkun e romanit, por gjithashtu përshkruan procesin e duke e sjellë atë në anglisht. Me fjalë të tjera, unë besoj se invece, një shkas për zëvendësim, është një metaforë për vetë përkthimin.

“Invece” këmbëngul se rrethanat janë gjithmonë duke ndryshuar – se, pa një ndryshim në normë, nuk ka asnjë vijë të dehur të komplotit, vetëm faktin e sheshtë të situatës. Prirja e tij për termin na kujton se nuk ka asnjë komplot të ndonjë libri, në asnjë gjuhë. Ajo tregon deri në përshkrimin e Homerit për Odisenë, në fillim të Odisesë: njeriu i “shumë kthesash”. Për të përsëritur, vetëm kur një realitet apo prirje vihet në pikëpyetje nga një tjetër, një histori fillon.

Çdo herë, “Starnone” sinjalizon një zhytje, një baltë, një përmbysje. Ligjet e universit imagjinar të Starnone, të cilat korrespondojnë me ato të universit në përgjithësi, konfirmojnë se çdo gjë në jetë është gjithmonë në prag të ndryshimit, zhdukjes ose kthimit të kokës. Ndonjëherë, këto ndryshime janë të mrekullueshme dhe prekëse; në raste të tjera, ato janë traumatike, të tmerrshme. Në faqet e Starnone-it, ato janë gjithmonë të dyja, dhe ajo që dikush e vlerëson duke e lexuar, e veçanërisht duke e përkthyer, është se sa i zoti është kur bëhet fjalë për kalibrimin e kohës së trilluar: sa i shkathët e lakon dhe e anon, e përkul dhe e thur, e ngadalëson, e përshpejton, i mundëson të ngjitet dhe të bjerë. Ai ndërton panorama befasuese dhe, në momentin e ardhshëm, shkakton ankth rrëqethës dhe të qeshura histerike.

Ashtu si shumë prej romaneve të Starnone-it, “Trust” ndërron mes të shkuarës dhe të tashmes, midis Napolit dhe Romës, midis fillimit të jetës dhe bërjes së bilancit në pleqëri. Por, përmbysja më domethënëse është ajo e roleve, mes mësuesit dhe nxënësit. Romani ka të bëjë shumë me sistemin arsimor: çfarë do të thotë të mësosh dhe pse mësuesit duhet të mësojnë gjithmonë të japin mësim më mirë. Por, çfarë është një mësues, përveç një ish-nxënës, roli i të cilit është zëvendësuar nga një i ri? Ku shkon nxënësi dhe ku e merr mësuesi? Dhe çfarë ndodh kur një studente vazhdon të mësojë më shumë se mësuesi i saj dhe përfundon duke i mësuar atij një ose dy gjëra?

Romani rrëfen lidhjen e dashurisë mes Pietros dhe një ish studenteje, Terezës. Lidhja e tyre është pasionante, e stuhishme; Pas një debati veçanërisht të ashpër, Tereza sugjeron që, për të siguruar dashurinë e tyre, ata të ndajnë sekretet e tyre më të turpshme me njëri-tjetrin. Disa ditë pas rrëfimeve, ata ndahen. Të dy vazhdojnë në karriera të njohura, por lidhja e tyre mbetet dhe gjatë dekadave dhe rrugët e tyre priren të kryqëzohen. Asnjë rol nuk është kurrë një rol fiks dhe romani gjurmon se si personazhet kalojnë nga errësira në sukses, nga rrethanat ekonomike të provuara në ato më komode. Dhe gjurmon tekat e  zemrës njerëzore, të dëshirës. Kaq shumë drama lindin nga impulsi për të zëvendësuar personin që mendojmë se duam me një tjetër. /Burimi: “The New Yorker/Përktheu dhe përshtati: Gazeta “Si”/