Xhojsi dhe Uliksi: I rrezikshëm, soditës, sfidues, emocionues …

Nga: Anne Enright (shkrimtare irlandeze) / The Guardian
Përktheu: Telegrafi.com

Si e re, teksa rritesha në Dublin, Uliksi vlerësohej si romani më i madh në botë dhe si libri më i ndyrë i shkruar ndonjëherë. E bleva një kopje sapo i bëra ca para dhe m’u hoq nga dora kur nëna ime zbuloi se jam duke e lexuar (megjithëse, për disa arsye, Lolita kaloi pa u vënë re në shtëpinë tonë). Isha 14 vjeçe. E indinjuar, e kënaqur me veten time dhe paksa e hutuar. Uliksi përmbante diçka më të keqe sesa seksi e unë s’e dija se çfarë mund të ishte kjo.

“Është shumë skatologjik (jashtëqitje – v.j.)”, tha nëna ime dhe më pas shtoi, “ja, shih!”, që sigurisht se ishte mënyra për ta zhvilluar fjalorin e një vajze, megjithëse përkufizimi nuk më la të vazhdoj tutje. Çfarë mund të jetë kaq e tmerrshme – apo kaq interesante – të shkosh në tualet? Pas shumë debateve, e lash librin në tavan, për ta hequr nga aty kur u rrita. Katër vjet më vonë e mora dhe e lexova fund e krye, megjithëse sot mendoj se i kapërceva disa gjëra në shtëpi publike të cilat më dukeshin se nuk përmbanin informacion real për shtëpitë publike, ose shumë informacione e ku asnjëra nuk ishte e vërtetë, dhe ia dola mbanë me përkushtim të madh.

Ashiqare më mungonte diçka. Ndonjëherë e kisha problem ta dija nëse një personazh e bënte një gjë apo nëse mendonte ta bënte. Dhe, kjo ndjenjë e vazhdueshme e së mundshmes e shtonte vëmendjen time ndaj Xhojsit (James Joyce). Në të njëjtën kohë ishte gjeni i madh, kështu që diskutimet – rreth asaj se çfarë donte të thoshte Xhojsi në një rresht apo tjetër – ishin shpeshherë shkel e shko, pa imagjinatë dhe po aq maskuline sa që e pata të vështirë të bëhesha një me të. Leximi i Uliksit e bëri një burrë shumë, shumë të zgjuar, dhe një grua e bëri jo të zgjuar, e për çudi edhe të pistë. Të paktën për disa nga këta tipa intelektualë kishte diçka rrëqethëse në mënyrën se si thoshin: “Katërmbëdhjetë”?

Ironia është se liria që Xhojsi solli në traditën irlandeze ka qenë më e dobishme për shkrimtaret gra sesa meshkuj. Trashëgimia e tij heretike është mirëpritur si dhuratë nga shkrimtaret Edna O’Brien, Eimear McBride dhe Mary Costello, ndërsa gjenialiteti i tij novator shpesh është cilësuar si barrë për burrat.

Edhe diçka: tek Uliksi nuk ka seks – i gjithë seksi është ai që mbahet mend ose që parashikohet, e gjithë tollovia për nesër dhe e gjithë tollovia për sot është në një ditë të vetme të gjatë të librit. Një roman që është i interesuar për dashurinë dhe i magjepsur nga trupi nuk përmban asnjë bashkim të zjarrtë – nëse nuk llogaritet pasditja e Molli Blumit me Blejzis Bojlanit, por që ndodh jashtë skenës.

Shumë gjëra ndodhin në libër, siç ndodhin në çdo ditë të zakonshme. Por, si në shumicën e ditëve tona, Uliksi ka shumë pak zhvillime. Dy burra, Leopold Blumi dhe Stiven Dedalusi, enden nëpër Dublin, përplasen me njëri-tjetrin dhe e krijojnë një lidhje. Blumi është i urtë, i mendueshëm, ndoshta pak mazohist: është i lumtur me praninë në trupin e tij, i rehatshëm nën lëkurën e tij. Dedalusi është më intelektual dhe shumë i pakënaqur: është duke e vajtuar për nënën dhe i turpëruar nga marria e babait që e la familjen e tij pa para për ushqimin. Të dy burrat janë të zënë nga tradhtitë tragjike dhe nga pamundësitë që bëhen më pak të pamundura e më pak të rënda që prej këtij takimi me njëri-tjetrin. Kjo duket shumë pak e mundshme të ndodhë në një libër kaq të madh – por është diçka mahnitëse nëse ndodhë e, për të ndikuar në këtë, janë ca gjëra heroike dhe të jashtëzakonshme aty.

Dita nisë që me mëngjes (Blumi tashmë është i famshëm dhe përkujtohet çdo vit në Dublin në Blumsdej, më 16 qershor, në ditën në të cilën zhvillohet ngjarja e librit). Pasi e vendos një tabaka për gruan e tij, për Mollin, del për të blerë një veshkë derri për veten; “një gjëndër të butë e të lagësht” me – pas dekadave të Blumsdejit, gjë paksa e gërditshme – “shije të mirë të aromës së zbehur të urinës”.

Rrugët nëpër të cilat kalojnë burrat janë hulumtuar në mënyrë obsesive nga Xhojsi i cili pastaj nuk pranoi t’i përshkruante ato, për lexuesin, në mënyrë tradicionale. Me kalimin e orëve, mendjet e tyre bëhen më të hapura për botën. Zërat ndalen, mendimet ndërhyjnë. Nuk e dimë se kush po rrëfen apo nga cili këndvështrim.

Në muzg, një skenë çuditërisht romantike rezulton të jetë rreth Blumit që masturbon në Sendimaunt Strend, për kënaqësinë e një gruaje të re të ulur në një shkëmb. Ky ishte ai episodi që e ndaloi librin në ShBA, ndoshta sepse stili ishte aq i qartë saqë nuk kishte asnjë dyshim për përmbajtjen.

“Por, e gjitha është një parodi!”, bërtet lexuesi i zgjuar, paksa me vështirësi. Shpërthejnë fishekzjarrët. Proza copëtohet, grumbullohet, bëhet maksimale, kthehet në psikozë. Në shtëpinë publike të Bella Kohenit, Blumi akuzohet, kryqëzohet, shndërrohet në grua, dhunohet. Dedalusi e sheh fantazmën e nënës së tij; Blumi sheh hijen e bukur të djalit të tij të vdekur prej shumë kohësh. Dedalusi thyen kyçin, futet në një përleshje, bie pa ndjenja për një kohë të shkurtë. Pas kësaj, dy aventurierët kthehen në shtëpinë e Blumit për një filxhan të nxehtë me kakao dhe libri bie në gjumë duke përfunduar në mendjen e Molli Blumit.

Pra, përveç asaj që mund të imagjinoni, asgjë e madhe nuk ndodh tek Uliksi.

Xhojsi donte që libri të jetë “enciklopedik”. Si mendimet e thella ashtu edhe emocionet e zjarrta përmbahen në gjëra të vogla ose mendjengushta; që nga mëngët e shqyera të Dedalusit teksa shikon nëpër pafundësinë e Gjirit të Dublinit, e deri te karfica e flokëve kur Molly kalon poshtë faqes për të gjetur fjalën “metempsikozë”. Është gjithashtu i magjepsur nga gjërat që i shajmë ose i shohim si të neveritshme. Pavarësisht evokimit të mrekullueshëm të detit nga Bak Maligenit, “Thalata! Thalata! Ajo është nëna jonë e madhe e mirë”, njëqind vjet më vonë është “qyrrëgjelbra” që e mbajmë mend (“snotgreen” sipas Xhojsit që i urrente lidhëzat dhe i bashkonte fjalët për ta shpreh një mendim – v.j.)

Kohët e fundit u befasova nga studentët që dinin gjithçka për interesat e veçanta seksuale të Xhojsit e shumë pak për punën e tij. Është një ilustrim – një person i vetëm në një kabinë biletash që reklamon romanet teksa qindra njerëz qëndrojnë në radhë për të parë diçka të quajtur “Letra pordhace”. Xhojsi i shkroi partneres së tij, Nora, kur ishte i vetëm në Dublin më 1909, kur dështoi keq për ta botuar veprën Dablinasit. E quante “zogu i ndyrë që q…” dhe shfaqi një interes të madh e të çuditshëm për dukjen e të pasmeve të saj. Teksa fyerjet vazhdojnë, atyre u mungon magjepsja. Studentët sigurisht se menduan kështu dhe e përdorën marrëzinë e letrës për të përjashtuar tërësisht shkrimtarin.

“Nëse mund ta mendoni këtë”, thashë. “Xhojsi do ta shkruante”. Zbulimi i këtyre letrave solli lehtë në fokus koprofilinë (interesin jonormal në jashtëqitje – v.j.) të Leopold Blumit dhe nxiti diskutimin se sa “i ndyrë” ishte vetë Xhojsi. E humbi virgjërinë me një prostitutë në moshën 14-vjeçare, ishte i interesuar për treshe ndonëse duket se nuk ia doli kurrë mbanë me këtë. Kur u bë që një burrë me martesë të lumtur të konsiderohet i çrregullt? Një debat kritik kohëve të fundit kërciti nëse kishte sifiliz – që ishte i përhapur në atë kohë – në vend të sindromës autoimune Reiter (formë artriti që jep dhimbje, ënjtje e skuqje në kyçe – v.j.) që merret si shkak për shikimin e tij të dobët.

Është një referencë dinake për sifilizin, në faqen e parë, por Uliksi është shumë larg nga të qënit i prekur nga sëmundja venerike. Megjithatë, është me jashtëqitje, me kënaqësi për të kruarit e për t’i dhënë strehë voajerizmit, fetishizmit dhe çfarëdo gjëje tjetër që i quani veprime e fshehta të Blumit në Sendimaunt Strend. Mund të thoni se ka diçka për të gjithë, megjithëse kur zbatohen ato në një hapësirë publike, këto interesa zakonisht konsiderohen si shtazarake dhe mizogjene.

Gratë vazhdimisht kanë nivele më të larta neverie sesa burrat. Ne, në përgjithësi, kemi më pak gjasa të flasim (për) mut. Uliksi është plot me burra që pikërisht këtë e bëjnë: duke u tallur me njëri-tjetrin në mënyrë shumë mashkullore, tallëse e heroike. Në përgjithësi, është libër shumë mashkullor.

Dhe, pastaj, në fund është Molli Blum.

A mjafton ajo? Monologu me veten e saj merret si “çlirim” për mënyrën se si e pranoi, në vitin 1922, fuqinë e dëshirës seksuale femërore. Dhe, megjithëse mendimet e saj përmbajnë hijen e fantazive të vetë Xhojsit, Molly është e pavarur, një shpirt i lirë dhe palaço e askujt.

“Veprat e Xhejms Xhojsit janë të jashtëzakonshme në sinqeritetin e tyre për seksualitetin dhe për ndjeshmërinë e tyre ndaj vlerës dhe përvojës së grave”. Në vitin 2018, një letër në revistën “Modernist Review”, e nënshkruar nga 100 akademikë të të gjitha gjinive, i përshkroi kontradiktat në punën e Xhojsit ashtu siç ndodhnin ndonjëherë në botën reale. Këta akademikë u bënin thirrje komunitetit xhojsian “të ndërmarrë veprime kuptimplota për të reduktuar incidentet e ngacmimeve seksuale, sjelljet e papërshtatshme, abuzimet dhe madje edhe sulmet në konferenca, seminare, shkolla verore e çdo ngjarje tjetër të lidhur me komunitetin”.

Keqkuptimi i vazhdueshëm i vetë shkrimtarit nuk lidhej me madhështinë e tij. Më shpesh i privilegjojmë madhështorët; ata që janë shumë lartë e të paarritshëm. Vetëm një javë më parë e pranova një email që pyeste për “barrën e përballjes me Xhojsin si romanciere bashkëkohore irlandeze”. U përgjigja se nuk kam interes të përballem me askënd (çfarë?!) dhe se Xhojsi nuk ishte barrë, por ndihmë e madhe. Gjithashtu, ndonjëherë më pyesin se si mund të shkruaj “nën hijen” e Xhojsit, thuajse vepra e tij të ishte një lloj errësire e jo dritë e madhe për mua.

Këto dilema kanë të bëjnë me Xhojsin si gjeni dhe si monument, e jo për Xhojsin si mëkatar e si përçarës – si i tillë, kjo e dëmton veprën e tij. Xhojsi merrej me problemin e baballarëve, veçanërisht atyre të këqij. Sado maskulin, Uliksi është libër shumë antipatriarkal.

Joyce refuzoi ta rregullonte kuptimin e fjalëve në faqe dhe e la lexuesin të kujdesej vetë për këtë. Pra, përmbajtja në fakt mund të mos jetë tronditëse, por libri është ngacmues – thuajse në çdo sekondë mund të bëhet tronditës. Çdo gjë mund të lëviz në trupin ose ndërgjegjen e një personazhi, në trupin ose ndërgjegjen e lexuesit. Nëna ime kishte të drejtë kur e konsideronte si tekst të rrezikshëm. Gjëja për të cilën censorët shqetësoheshin më shumë ishin funksionet e pacensuruara të mendjeve të tyre.

Më shumë se çdo libër tjetër, Uliksi ka të bëjë me atë që ndodh në kokën e lexuesit. Stili na detyron ta zgjedhim një kuptim; është krijuar për të na bërë të ndihemi të pasigurt. Kjo e bën të jetë vepër thellësisht demokratike. Uliksi është tekst i gjallë, i ndryshueshëm, thellësisht human e gjithashtu shumë qesharak. E bën botën më të madhe.

Gati një e treta e atyre që e nisin leximin, nuk e përfundojnë – kjo sipas një sondazhi të Blumsdejit në një portal irlandez lajmesh. Kurrë nuk e kam menduar këtë si një problem. Nuk jam e sigurt nëse mund ta përfundoni ndonjëherë Uliksin. Jam e sigurt se nuk mund të kuptohet kurrë plotësisht. Mendoj se e dija këtë, instinktivisht, që në moshën 14-vjeçare; një kohë kur jetoja brenda dhe jo jashtë fjalëve të faqes, një kohë kur shumë libra ishin përtej aftësisë sime për të kuptuar, dhe kjo ishte krejt në rregull. /Telegrafi/