Homeri dhe Bibla

Nga: Kujtim Abdi

Paralelizmi ndërmjet Homerit dhe Biblës është më i thellë se sa mund të paraqitet në një shkrim të vetëm. Po të mblidhen së bashku librat e tija përngjasojnë me ato të Moisiut e të gjithë librat e tjerë të Biblës. Këta të dy libra janë si e njëjta fushë shahu, ku luhet nga njëri me gurët e bardhë, e nga tjetri me ata të zinjtë, duke i këmbyer gurët nga loja në lojë, por duke mbetur mbi të njëjtën strategji, ndonëse ndryshon aspekti i jashtëm i paraqitjes.

Padyshim Homeri është një njeri i zgjedhur, si të gjithë ata mbi të cilët Zoti ka hedhur shpirtin e tij. Ai mbetet apostulli i parë i antikitetit letrar, jetëdhënësi e frymëzuesi i të gjithë poetëve të mëpasshëm. Ai këngëtar hyjnor është më i madh se vetë muzat, madje më i madh se sa vetë Perënditë. Fakti që fjala e këtij rapsodi të verbër, në dukje si lypës, i mbajtur për krahësh deri në skenë, tregon, se ajo kishte një fuqi magjike të admirueshme, ndaj ishte i ftuar në oborret e prijësve më të njohur të kohës, gjë që dëshmon, se po ashtu do të ishte ftuar në vatrën e Olimpit, mes Hyjnive, për t’u dëgjuar me kënaqësinë e një rrallësie edhe ndërmjet tyre. Fuqia e tij e fjalës qëndron, sepse ai këndon si një dëshmitar okultar, edhe pse sytë e tij janë të privuar nga drita. Drita e tij e brendshme është ajo që sheh më qartë se çdo sy tjetër jetësor. Drita e tij është prezente në çdo eveniment, në çdo betejë, në çdo dyluftim, në çdo përshkrim, në çdo detaj. Ai e sheh njësoj heroin që këndon, sikur ai t’i këndonte vetvetes. Ai është brenda trupit të Odisesë, të Akilit, të Zeusit, e të çdotjetri Hy. Ai është brenda mendimeve dhe ndjenjave të tyre. Rrëfimi i tij është i vetëjetuar, jo tregimtarisht i huazuar. Kjo tregon për frymën iniciale që këtij personi i është dhuruar duke qënë ajo e pandryshueshme në kohë, deri dhe më sot, sikurse është Fryma e Shenjtë.

Ky apostull misionar vjen në jetë si fllad, pa e ditur se nga, e se nga cili është pagëzuar për të qenë i tillë, e papritmas shfaqet me një bagazh poetik universal, e na zhduket pa pasur varr, si të gjithë ata heronj që këndon, duke mbetur gjurma e tij në misterin e përjetësisë. Hymnet e lëna nga dora e tij janë të ngjashme për nga fryma e dashurisë dhe e vizionit artistik me shkrimet më të bukura biblike, të kënduara në një event emocionues nga një njeri i zakonshëm, por që brenda tij flet shpirti hyjnor. Vajtimi homerik për heroin është si një liturgji shenjtërimi.

Homeri dhe Odiseu ngjajnë me njëri-tjetrin. Ata nuk janë të zakonshëm. Në vetvete ata janë të dyfishtë, sa njerëzorë, aq dhe hyjnorë. Në eposin trojan ata janë të vetmit që takojnë njëri-tjetrin. Në darkën që Alkinou shtron për nder të Odisesë është i ftuar dhe një rapsod i verbër, i quajtur Demodoku, e që në fakt është vetë Homeri. Ai me instrumentin në dorë fillon të këndojë episodin e Odisesë të fshehur në Kalin e Trojës. Sa tronditëse kur autori dhe heroi janë përballë njëri-tjetrit! Poeti me figurën e tij poetike këndon heroin duke u bërë poet i personazhit përpara vetë Odiseut e në të njëjtën kohë nuk e shikon atë që e ka përballë, si i verbër që është. Odiseu kur dëgjon bëmat e tij s’është më në gjendje të mbajë lotët. Ai nuk ka qarë kurrë kështu në jetën e vet, aq sa i vjen turp nga vetja, e mundohet të fshehë fytyrën nën mantelin e kuq. “Ashtu qan gruaja mbi trup të burrit”, “nga fundi i shpirtit po i dilnin dnesat”. Sa turp do t’i vinte po ta shikonte dhe i biri! Ndër lotët që nuk pushonin rapsodi vazhdonte të këndonte.

As ai vetë deri në atë moment nuk e dinte që ishte aq i famshëm, sa të ishte i pranishëm në kordat e zërit e të instrumentit të këtij rapsodi hyjnor. Një hero që dëgjon përsëgjalli veprën letrare të shkruar për të me një dashuri rrëqethëse për rrënimin e Trojës, aq sa heroin e vret ndërgjegja ta ketë shkaktuar këtë gjëmë, e do të donte ta kthente të tërën mbrapsht, madje të ishte vetë trojan, e të ndjente dhimbjen shpëtuese të pendesës. Pa frikë mund të themi se ky është momenti më kulminant i të gjithë veprës Homerike, që heroin më të madh të fitimit të një lufte e kthen në humbës dhe me forcën e fjalës së tij rikonverton Odisenë në një besim që ai e kishte luftuar, madje në mënyrë tradhtare, duke ringjallur kujtimin e vuajtjeve të të gjithëve, duke e bërë të ndjehet në hapat e Judës si Sauli që është vetë Pauli. Kjo është forca e këtij Mësuesi Apostolik. Alkinou duke parë lotët e pareshtur të Odisesë jep urdhër të largohet rapsodi nga salla.

Gjeneza dhe Eksodi janë dy libra me parametra të njëjta si Iliada dhe Odiseja. Ndërsa në të parin arrin ndërtimi sublim i njeriut dhe heroit, në të dytin është ai i daljes nga skllavëria drejt Tokës së Premtuar, njësoj si kthimi i Odisesë në shtëpi. Endja e Odiseut është në princip endja hebraike. Që me gjenezën e këtij populli zë vend endja. Abrahami duke qenë bari ishte në zhvendosje të vazhdueshme deri sa ngulet në Kanan. Më pas të gjithë vëllezërit e Jozefit shpërngulen në Egjypt. Me Moisiun fillon eksodi dyzetvjeçar përsëri në drejtim të Tokës së Premtuar. Udhëtimet e këtij populli nuk mbarojnë me këtë eksod. Ata mirën sërish si skllevër në Babiloni. Shpërngulja e këtij populli nga vendi në vend i ngjan peripecive të Odiseut të hedhur nga fati nga ishulli në ishull. Figura e këtij populli është e gjallë në atë të Odiseut kur kthehet në shtëpinë e tij si lypës. Pra, nga mbret, ai vjen në shtëpinë e vet si i fundit. Figurativisht ky është kthimi i hebrejve sadoherë në banesën e Abrahamit. Ashtu sikurse Odiseu kur kthehet në Itakë, gati nuk e njeh më fare atë vend, për nga koha e gjatë që kishte jetuar larg. Kështu është çdoherë dhe kthimi i hebrejve. Për ta është gjithmonë vend i ri, i panjohur, përposë trashëgimisë së patriarkut të tyre Abraham.

Udhëtimi për këta dy figura, Odiseu i Homerit dhe populli hebre i Biblës, është vetë ekzistenca e tyre. Duket sikur destinata e tyre mbahet deri në gjenezën e emrit, hebre nga rrënja avar, që ka kuptimin “kalimtar, me kalu”, dhe për Odise, sikurse të qe e mundur ta emërtoje arbërisht Udhësi. Kuptimi teologjik i kësaj endje fillon me shpërnguljen nga Parajsa, të Evës me Adamin, për t’u endur në peripecitë e jetës, deri në ditën simbolikisht të fundit, me vdekjen, kthehen përsëri në Parajsë, pra në shtëpinë e parë, sikurse ajo e Odiseut nga Itaka në Trojë për t’u kthyer sërishmi mbas shumë peripecish në vendlindje. Ky udhëtim nuk është i mbushur vetëm me eksperiencë të jashtëme, por dhe me shumë eksperiencë shpirtërore. Sa herë kalon pranë vdekjes dhe shpëton, verifikon edhe një herë, se një dorë hyjnore të mbron. Kjo eksperiencë depërton në të gjithë veprën e Homerit dhe në atë të Biblës, deri dhe me endësin e fundit, Jezu.

Epika e homerit gërshetohet bukur me lirikën biblike edhe në “Hymnin e Hymneve”, ku dy të dashuruarit mund të personifikohen me figurën e Odisesë dhe të Penelopit, në momentin final të veprës si triumf të lidhjes absolute midis burrit dhe gruas, duke përkuar kështu në të dy këto vepra. Lirika biblike është shkruar rreth një shekull më vonë se vepra e Homerit dhe me siguri që nuk ka ndikim nga ajo greke, por kjo afri interpretuese është fryt i frymës hyjnore në të cilën bën pjesë edhe Homeri duke kënduar arketipin e shenjtë të kopjes në bashkimin e tyre universal të martesës mistike.

Kopështi i Edenit biblik ritingëllon edhe në gojën e Homerit te Odiseja, kur ai përshkruan kopështin e Alkinout në këngën e shtatë. Në këtë kopësht të rrethuar Odiseu takon Nausikën mes pemëve frutore që prodhonin gjatë gjithë vitit, ku dardha zinte dardhën, molla mollën, shega shegën, rrushi rrushin. Sapo fruti piqej fillonte njëkohësisht të zinte lule. E gjithë natyra prodhonte pa pushim. Një vend i mrekulluar nga dora e Hyut, me bukuri e qetësi, me kafshë të dashura si fëmijë, një vënd vërtet idilik, tamam sikur mund të aludosh Parajsën. Aty si dhe në Bibël takohet elementi kyç i jetës, uji. Kopështi i Edenit përshkohet nga një lumë që ndahet në katër rrjedha uji, ndërsa kopështi prej katër hektarësh i Alkinout ujitet nga dy burime që parreshtur rrjedhin të njomin këtë dhuratë hyjnore.

Në këngën e nëntëmbëdhjetë rapsodi ligjëron në retrospektivë rininë e heroit, kur ai shkon tek gjyshi i tij, Autoliku, i cili është personi që i ka vënë emrin Odisesë, emër që në vepër cilësohet si “kuptimplotë”. Ata dalin bashkarisht, edhe me bijtë e tjerë të gjyshit, për gjah në pyllin e shpatit të Parnasit. Duke shkuar mbas gjurmëve të langonjve Odiseu haset me “një derr të egër, të madh, me dhëmbë fildishi, që qe fshehur në një zabel të dendur ku as dielli s’depërtonte e as shiu nuk futej, kaq fort degë më degë ishte mbërthyer”. Derri me ta parë tërbohet nga frika dhe “e sulmon me kreshtën përpjetë e me sytë që i nxirrnin xixa duke e plagosur mbi gju në kofshë, ia shqeu mishin, fatmirësisht pa i prekur koskën.”. Duke i ngulur heshtën tej për tej në shpatullën e djathtë Odiseu arrin ta vrasë derrin e egër. Të gjithë e shikojnë këtë ngjarje si një shenjë nga lart, sepse derri i egër simbolizonte forcën maksimale të së keqes, e se rrallëkush mund t’i shpëtonte egërsisë së tij.

Pra për Odiseun, që në atë moment u krijua mendimi, se ky djalosh do të jetë i pamposhtur nga vështirësitë e jetës, kur arriti kaq i ri të triumfojë mbi kafshën më të rrezikshme. Ky episod në fillimet e jetës së tij, gjen rezonancë me atë kur ai kthehet në Itakë, mbas njëzet vjetësh nga mbarimi i luftës së Trojës, duke qënë pikërisht ruajtësi i derrave Eume që e mirëpret, edhe pse pa e njohur që ai ishte i zoti i tij. Dhe në momentin kur e moçmja Eurikle i lan këmbët, e njeh atë nga shenja e plagës. Kjo grua e mençur, e vuajtur, shpirtmirë dhe tej mase besnike, me xhestin e saj të larjes së këmbëve, të kujton figurën e Krishtit kur ai i lan këmbët dishepujve, e në fjalët e saj dëgjohet dhe zëri i njërit prej syresh: “nuk munda të të njoh pa të prekur plagën, që dëshmon qartë se ti je mbreti im.”.

Larja e këmbëve simbolizon dashurinë më të madhe të Zotit. Në rastin e heroit është Penelopi që insiston t’i lahen këmbët Odisesë dhe është e mira Eurikle që gëzohet po aq shumë sa ajo që do të bënte këtë punë. Kështu ajo në “një legen t’shkëlqyer ca ujë të ngrohtë e të ftohtë zbrazi.”. Deri dhe uji që ajo përzihen ka shenjë ungjillore, e pikërisht po njësoj e gjejmë këtë veprim në fjalët e Johanit, ku Krishti hedh ujë në një legen për t’i larë këmbët dishepujve të tij. Madje më tej, shenja në kofshën e Odisesë gjen konkordancë në Gjenezë, kur Jakobi ndeshet tërë natës me engjëllin, dhe në të aguar ai duke mos e mundur dot atë e lëndon rrëzë kofshës, në mënyrë që të mbaronte dyluftimi. Njëkohësisht engjëlli para se të largohet, e quan atë nga Jakob në Israel, “sepse ti ke luftuar bashkë me Perëndinë dhe me njerëzit, dhe ke fituar.”. Kështu në këtë konfrontim detajet simbolike janë të njëjta, ndërmjet shenjës së plagës në kofshë, evenimenti që ndodh në agim dhe pamposhtja e personazheve, kuptuar kjo si dyluftim shpirtëror, që ta kalosh atë duke mbetur ende gjallë tregon se ata zotëronin dhunti të mbinatyrëshme, pra konsideroheshin si të zgjedhur nga Hyu, prandaj u bëhet dhe ky favor i veçantë hyjnor.

Ngjashmëri ka dhe mundja e Polifemit nga Odisea me atë të Goliathit nga Davidi. Në të dy rastet nuk është primare forca. Tek i pari shërben më shumë inteligjenca, dhunti që hyjtë ia kishin falur, ndërsa në të dytin më shumë ndihma e Zotit, si i zgjedhur i tij. Të ngjashme janë goditjet e të dyve. Trau me majë i Odisesë hyn në syun e vetëm të Polifemit në mes të ballit. Gjithashtu dhe guri mrekullor i Davidit e godet Goliathin në mes të ballit, madje në Bibël theksohet se ai hyri thellë në ballë. Mbetet e përbashkët simbolikisht në këtë episod goditja e të keqes në qendër të ballit dhe njëkohësisht elementët që në këto dy episode rrëfehen. Davidi mbledh pesë gurë të lëmuar. Odiseu zgjedh katër burra dhe vetë i pesti për t’i futur në sy huin Polifemit. Në këngën e këtushme referohet se ky hu u nxuar nga një “Trung i trashë ulliri, ende i gjelbërt, që e kishte prerë për shkop, kur ai të thahej.”, dhe se prej këtij druri Odiseu nxori një shkop sa krahu. Ky shkop është po si ai që mban Davidi në dorë kur ndeshet me Goliathin e simbolikisht përfaqëson spektrin e tij të ardhshëm, sikurse dhe ai i Odisesë mbret. Duke pasur parasysh se Davidi ishte i vajosur nga Perëndia, sikurse përshkruhet në kreun e gjashtëmbëdhjetë të Librit të Parë të Samuelit, lidhet simbolikisht nëpërmjet vajit me ullirin ende të gjelbërt tek Odiseu, i cili jo për herë të parë e të vetme ka një lidhje të veçantë me ullirin në të gjithë eposin e tij. Gjithashtu interesant në episodin e Polifemit është të theksohet se kur ai e pyet Odisenë se si quhet, ai i përgjigjet: “Askushi”. Kur ai bashkë me shokët u nganë në det të hapur, të sigurtë që Polifemi nuk mund t’i arrinte më, iu zbulua se si quhej. Kjo të kujton Shën Paulin në Areopag kur citon “Zotin e Panjohur”, të cilit athinasit i kishin ngritur një altar, duke e zbuluar atë në figurën e Krishtit.

Gjatë gjithë veprës së tij Homeri e quan Odisenë “i perëndishëm”. Jo thjeshtë për mençurinë që ai ka, se sa për hirin që i është dhënë nga lart. Zgjuarsinë ia njihnin mirë, aq sa në këngën e dytë të Iliadës Odiseu konsiderohet si i njëjtë me Zeusin për nga urtësia. Ai mbetet i tillë deri në fund. Në takimin e parë që ka mbas njëzet vjetësh me Penelopin, ajo ende pa e njohur, por vetëm duke vlerësuar mençurinë e tij, e mahnitur i thotë: “S’të rënka fjalë në tokë!”. Ky është Odiseu i vërtetë, ai jep gjithmonë të gjitha zgjidhjet e sakta, i pa kthyeshëm në derr nga Circe, zbret në Ferr, Prajsën viziton, është në barkun e kalit një si Jona në barkun e balenës, kalon nëpër të gjitha majat më kulminante të jetës, deri dhe kur i biri e shikoh mbas njëzet vjetësh e quan poashtu “hyjnor”. Përgjigjja e tij është prej njeriu: “S’kam asgjë prej Hyu! Jam thjesht babai yt!”.

Ky është morali teologjik i Homerit: Të perëndishmin e kemi të manifestuar ndërmjet nesh, shpesh pa e ditur se cili është! Natyrisht, si dhe në disa të tjerë heroj homerikë, Odiseu është më i perceptueshëm në këtë dhunti. Atë edhe vetë Zeusi e quan të hyjnueshëm: “Si të harroj Uliksin e hyjnueshëm ndër njerëz më të mençmin përmbi dhe, që më shumë se kushdo therore u bëri zotave t’lum, banorë të qiejve t’lartë?”. Si përforcim i kësaj përgjigjeje na vijnë vargjet: “dhe plaka Eurikle mbuloi me dorë fytyrën, zu të qante, mezi mes lotësh nxori këto fjalë: ‘Medet, o bir, pse t’urren ty Ati i qiejve, ty që gjithmonë i ke nderuar zotat? Njeri i gjallë s’ka skuqur kofsha t’majme, as nuk ka bërë therore të përkryera sa ti zotit t’rrufesë, të bubullimës.’”.

Kjo vepër e Odiseut, si dhe e shumë kreshnikëve të tjerë, ka ngjashmëri në veprën e Homerit me atë të Bilës, ku në shumë ceremoni bëheshin theror kafshët për hir të dëshirës së Zotit. Në të gjithë veprën homerike janë me dhjetra rastet ku përshkruhen theroret, të quajtura “ekatombi”, që në greqishten e vjetër ka kuptimin e “njëqind buajve”. Pra me mijëra e mijëra kafshë sakrifikoheshin. Nuk është aspak për t’u çuditur, është po e njëjta shifër që kërkonte dhe Jehovaj, në dukje modeste, dy në ditë, të cilat janë 700 në vit, vetëm e vetëm që të nuhaste tymin e tyre. Njësoj si ta edhe populli homerik dhjamin e kafshëve e pregatisnin në një mënyrë të veçantë e që shërbente vetëm për t’ja djegur Perëndive, e jo për t’u ngrënë. Perëndia biblike kërkon nga populli i vet therore kafshësh, e me tmerr edhe flijime njerëzore, si një Zeus i zakonshëm në sytë e popullit të tij. Në mënyrë evidente është pothuajse e njëjtë, ndonëse në edukimin fetar e kemi parë si pagane Perëndinë mitologjike. Pra lidhja midis tyre është më e afërt nga sa është pranuar.

Në këngën e dytë të Iliadës kujtohet kur anijet ishin mbledhur në Aulidë, që rreth një burimi pranë altarëve zotave theror po u bënin, ku uji i kristaltë rridhte nën një rrap të bukur. Këtu u pa një gjarpër i madh, ngjyra-ngjyra në kurriz, i tmerrshëm në dukje, i cili duke u zvarritur mbi altar u hodh në rrap. Në degët e epërme të tij ishtë një fole harabelash, e fshehur nën gjethe. Në të ishin tetë zogj të sapolindur dhe e jëma që nën krahë i mbronte. Gjarpëri gëlltiti një nga një të vegjëlit pa pikë dhimbsurie. E jëma klithte si e çmendur, por ai s’donte t’ja dinte. Më në fund edhe atë e kapi prej krahu e pa mëshirë të tërën e gëlltiti. Të gjithë të shtangur e shikuan këtë skenë. Në çast u ngrit Kalkasi, shpjeguesi i vizioneve, dhe zbërtheu kuptimin që zotat nëpërmjet saj ç’donin të thonin: “Si këto tetë vogëlushë me të jëmën nëntë, kaq vjet do të luftojmë, por në të dhjetin do ta marrim qytetin.”.

Ky episod me figurën e Kalkasit të kujton Jozefin që zbërthen ëndrrën e Faraonit. Analogjia tjetër ndërmjet Jozefit dhe Odisesë konsiston në mënyrën se si ato i zbulohen të afërmve. I pari vëllezërve dhe të jatit, Jakobit, dhe i dyti të birit, e pak nga pak edhe të shoqes.

Ashtu sikurse Jozefit i ishte dhënë nga lart fuqia interpretuese e misterit të ëndrrave, poashtu edhe Kalkasit dhuntinë e interpretimit ja kishte dhënë Apolloni e në të njëjtën kohë i ishte profetizuar se në momentin që një tjetër do të interpretonte më saktë se ai, ai do të vdiste. E në fakt kështu ndodhi, kur një ditë pranë tij ndodhej Mopsosi, e para tyre qendroi një dosë e rënduar nga barra e shtatzanisë. Kalkasi paratha se ajo do të lindte tetë derrkuca, ndërsa Mopsosi tha nëntë. Ndërsa dosa filloi të pjellë një nga një erdhën tetë derkuca në jetë. Për pak ajo pushoi e të gjithë kujtuan se Kalkasi si gjithmonë ishte i pagabueshëm në atë që kishte parathënë. Por mbas një shtrëngimi të vogël ajo polli edhe të nëntin. Atëhere Kalkasi vdiq nga turpi i humbjes. Por ama Kalkasi mbetet i pazëvendësueshëm për sa i takon flijimit të Ifigjenisë. Atëherë kur zotat ndërprenë erën, për inat se Menelau kishte vrarë një drenushë të Artemisit, dhe që anijet drejt Trojës të velonin duhej të flijohej Ifigjenia, bija e madhe e Agamemnonit. Duke e gënjyer, e prunë atë, sikur do ta martonin me Akilin. Në fakt e vunë mbi altar ta flijonin në sytë e të jatit, por në momentin e fundit e mori Artemisi, e në vend të saj një drenushë vuri.

Ky flijim është i njëjtë me atë të Isakut nga Abrahami, i jati. Në momentin që ai do ta flijonte Engjëlli i Zotit i ndali dorën duke i treguar një dash për ta flijuar në vend të të birit.

Katalogizimi i anijeve greke, në këngën e dytë të Iliadës, i shembëllen për nga karakteristika numerike librit “Numrat”, të katërtit në radhën e Biblës, ku regjistrohen të dymbëdhjetë tributë e Izraelit. Ndërsa Homeri cilëson në librin e tij se Odisea merr pjesë në luftën e Trojës me dymbëdhjetë anije.

Jehovai hebraik është një zot që komunikon me popullin e tij, në mënyra të ndryshme ai flet me të zgjedhurit e tij, e drejton popullin e vet, e përkrah. Po këto atribute gjejmë dhe në gjuhën e Homerit, zotat bashkëpunojnë me njerëzit, ndërmjet tyre edhe ata kanë të zgjedhurit e tyre. Sa e sa analogji të tjera me Homerin ndjejmë kur lexojmë afshin shpirtëror të Psalmeve, trishtimin therës të Ekleziastit, vuajtjen e padrejtë e të pafund të Jobit, të gjitha vajtimet e profetëve, dyluftimet e miqësitë, sidomos ajo e Davidid me Jonathanë, që tek Samueli përshkruhen si një shpirt i vetëm, na vjen aq e ngjashme me atë të Akilit e Patroklit.

Edhe vepra e Homerit është e mbushur me fjalë të urta, aq sa ato po të bashkoheshin në një libër të vetëm me Fjalët e Urta të Solomonit nuk do të ishte e mundur të shkoqiteshin më, se cila ishte thënë nga njëri, dhe nga tjetri, aq të përafërta janë nga fryma që i përshkon. Po të kryhet mbledhja e fjalëvë të urta në veprën e Homerit, me siguri do të jetë më voluminoze se ajo e Solomonit, dhe jo më pak inferiore se ajo e Solomonit me Davidin bashkë, e ndoshta do të rrinte krenare edhe me gjithë volumitetin e Biblës. Lexuesi gjen vërtet kënaqësi në këto shembuj proverbialë, që s’kanë humbur as një qime dhe nga aktualiteti i sotëm për sa i takon vlerave njerëzore, pra si të thuash janë shkruar bashkarisht për të qenë të përjetshme. Sa për kuriozitet të domethënies po citoj diçka nga Kënga XIX e Odisesë, që vërtet sjell kënaqësi në rilexim, e çdokush e gjen të përafërt me gojën e Davidit. Fjalët e mëposhtëme janë vënë në gojën e Penelopës, dhe në vepër, nga kjo grua gjejmë dhe mjaft të tjera me vlerë të jashtëzakonshme për nga fryma hyjnore:

“Kush qe i keq, e sajoi zi për t’tjerët,
do t’shahet për tërë jetën dhe, pas vdekjes,
sa herë që ta kujtojnë, do ta mallkojnë.
Por ai që me gjithë shpirt e deshi shokun
do të nderohet ngado shkoftë, të gjithë
si duhet do t’ia çmojnë zemrën e mirë.”.

Për nga forca letrare të gjitha këto libra janë të përshkuara nga e njëjta frymë mistike e besimit në Hyj e drejtësi. Heronjtë biblikë flasin për luftëra drejtësie të përkrahura nga Perëndia, njësoj si luftërat dhe heronjtë homerikë të përkrahur nga zotat. Engjëjt biblikë me krahë i shohim në qerret qiellore homerike. Altari është i njëjtë, si ai i Abrahamit, mjetet flijuese janë po të njëjta, qëllimi është po i njëjtë, për të përmbushur dëshirën e Zotit. Deri dhe “rrëmbimi” i grave është i njëjtë. Shkak i rrënimit të Trojës bëhet Helena e rrëmbyer nga Paridi.

Si shembull i kësaj në Bibël është historia e Davidit me Beth-Shebanë, që bëhet nëna e Solomonit, i cili mbas mbretërimit të të jatit u bë mbret i Izraelit. Në kontrast me vazhdimin e mbretërimit të Davidid, të katër bijtë dhe bija e quajtur si e ëma, fëmijtë që Paridi kishte me Elenën, vdesin të gjithë nën çatinë që ra gjatë shkatërrimit të Trojës. Këtij qyteti nuk i ngeli më gur mbi gur, aq i madh ish idhnimi i zotave e prijësave. Figura e këtij qyteti legjendar bie ndesh me ato qytete të zhdukura që përmenden në Bibël, si Ninive e përkufizuar si “kurvë”, Sodoma e Gomora. Nga shkatërrimi i Sodomës dhe Gomorës shpëton vetëm Loti me dy vajzat dhe gruan, e cila gurëzohet përse kthehu kokën të shohë qytetin në flakë. Kjo të kujton në eposin posthomerik shpëtimin e Eneas me të jatin Ankiz dhe të birin Askan. Enea është një i zgjedhur si Loti. Që me pesë vjeç ai iu besua edukimit të Dardanit e si princ i tyre mori pjesë në mbrojtjen e Trojës. Ai është një nga më trimat mbas Hektorit. Në Iliadë shpesh në momentet më të vështira ai shpëtohet nga zotat. Kështu shpëton në dyluftimin me Diomedin, falë ndërhyrjes së të jëmës, gjithashtu dhe me duelin kundër Akilit pas vdekjes së Patroklit. Homeri e thekson si të zgjedhurin e Zeusit, të destinuar t’i mbijetojë djegies dhe rrënimit të Trojës, e të vazhdojë trashëgiminë trojane duke themeluar një qytetërim të ri në brigje të tjera. /Revista “Palimpsest”/