Kultura Fjalët Analiza

Të mirat dhe të këqijat e Borhesit

Para 2 vitesh

Përkthyer nga: Erion Karabolli
Nga: Augusto Monterroso

Kur e zbulova Borhesin (Jorge Luis Borges), më 1945, nuk e kuptova, madje më mirë të them më shtangu. Teksa kërkoja Kafkën, hasa prologun e tij të “Metamorfozës” dhe për herë të parë u ndesha me botën e tij të labirinteve metafizike, të pafundësive, të përjetësive, të rëndomësive tragjike, të marrëdhënieve shtëpiake të krahasueshme me ferrin më të mirë që mund të imagjinohet. Një univers i ri, i mahnitshëm dhe tmerrësisht magjepsës. Kalimi prej atij prologu tek gjithçka tjetër që i përkiste Borhesit, për mua (dhe për sa e sa të tjerë) u kthye në diçka aq të nevojshme sa edhe frymëmarrja, e njëkohësisht edhe po aq të rrezikshme sa edhe qasja e papërgjegjshme në buzën e një gremine. Ta ndiqja Borhesin, për mua qe të zbuloja dhe të hyja në qarqe të reja: Çestertoni, Melvili, Bioi, Svendeborgu, Xhoisi, Fokneri, Vulfi; të rimëkëmbja marrëdhënie të vjetra: Servantesi, Kevedoja, Ernandesi; dhe së fundmi të kthehesha tek Parajsa imagjinare e të përditshmes: lagjja, kinemaja, novela policore.

Nga ana tjetër, gjuha. Sot e marrim me njëfarë natyrshmërie, por, asokohe, ajo spanjishte aq e kursyer, aq e përpiktë, aq shprehëse, më krijoi të njëjtën përshtypje që do të përjetonte një njeri, i cili, me mendimin e ngulitur se dikush është i vdekur e i kallur në dhé, papritur e sheh në rrugë shëndosh e gjallë si kokrra e mollës. Si me ndonjë magji, kjo gjuha jonë, aq e vdekur dhe e groposur për brezin tim, aty për aty vishej me një fuqi dhe me një aftësi, për të cilat ne mendonim se nuk ishte më e zonja. Tani, dilte që gjuha jonë ishte sërishmi e aftë ta shprehte çdo gjë me qartësi, përpikëri dhe bukuri; dilte që një dikush yni mund të këndonte përsëri dhe të na i bënte sërishmi kërshëringjallëse paradokset e Zenonit, gjithashtu që dikush yni mund ta ngrinte (nuk e di nëse sërish) një novelë policore në kategorinë e artit. Ne, qytetarë kolonish të nënshtruara, skeptikë përballë aftësisë së gjuhës sonë të shtrydhur, i detyrohemi Borhesit për faktin që, nëpërmjet rrugëtimeve të tij tek anglishtja dhe gjermanishtja, na e ktheu besimin tek aftësitë e spanjishtes së domosdoshme.

Duke qenë se ne jemi mësuar me një lloj letërsie, me do mënyra të caktuara të shtjellimit të një tregimi e të zgjidhjes së një poezie, nuk është aspak e çuditshme që mënyrat e Borhesit të na befasojnë dhe që, qysh në krye të herës, ta pranojmë apo jo atë. Pikërisht kjo është pasuria e tij e letrare kryesore: befasia. Qysh prej fjalës së parë të kujtdo prej tregimeve të tij, mund të ndodh gjithçka. Megjithatë, leximi i krejt tregimit na vërteton se e vetmja gjë që mund të ngjante ishte ajo çka Borhesi, zot i një logjike të hekurt e të pathyeshme, kishte pasur si qëllim qysh në zanafillë. Kështu ngjan në tregimin policor ku detektivi mbërthehet pa mëshirë (viktimë e zgjuarsisë së vet, e intrigës së vet të mprehtë) dhe vritet nga krimineli përbuzës; kështu ngjan me analizën melankolike të veprës së hamendësuar të gnostikut Nils Runeberg, në të cilën, me një siguri të qetë, nxirret si përfundim se Zoti, që të ishte me gjithë mend njeri, nuk u mishërua si një njeri sipëror mes njerëzve, si Krishti, si Aleksandri apo si Pitagora, por si shëmbëllimi më i poshtër dhe kësisoj më njerëzor i Judës.

Kur një libër zë fill si Metamorfoza e Kafkës, duke na paraqitur: “Një mëngjes, kur u zgjua në shtrat pas një ëndrre të paqetë, Gregor Samsa e pa veten të shndërruar në një insekt të përbindshëm”, atëherë lexuesit, çdo lexuesi, nuk i ngelet tjetër rrugë veçse, sa më shpejt që mundet, të vendosë për ndonjërin nga këto dy veprime të zgjuara: ta flakë tej librin ose ta lexojë deri në fund me një frymë. Duke e ditur se lexuesit e mërzitshëm që vendosin për zgjidhjen e parë janë të panumërt, Borhesi nuk na trullos duke na paradhënë goditjen e parë. Ai është më elegant ose më i kujdesshëm. Ashtu si Suifti tek Udhëtimet e Guliverit që e fillon duke na rrëfyer me pafajësi se ky është thjesht biri i tretë i një çifligari të vogël e të urtë, Borhesi, për të na futur te mrekullitë e Tlön-it, parapëlqen të vendoset në një vilë në Ramos Mehia, në shoqërinë e një miku, një miku aq real sa, përballë pamjes së një pasqyre, i shkon ndër mend “të kujtojë” një fjali të tillë si kjo: “Pasqyrat dhe ndërzimi janë të neveritshme, sepse e shumëfishojnë numrin e njerëzve”. Ne e dimë se ky mik, Adolfo Bioi Kasares, ekziston; e dimë se është një njeri prej mishi, i cili gjithashtu shkruan tregime fantastike; por edhe po të mos ishte kështu, thjesht kjo fjali e nxjerrë nga goja e tij do ta përligjte ekzistencën e tij. Në alegoritë e tmerrshme të Kafkës fillohet me një ndodhi absurde apo të pagjasë dhe menjëherë më pas gjithë efektet dhe pasojat e kësaj ndodhie rrëfehen me logjikë të shtruar, me një realizëm të vështirë për tu pranuar pa pasur më parë mirëbesimin dhe besimin e lehtë të lexuesit; por lexuesi përherë ka bindjen se bëhet fjalë për një simbol, për diçka domosdoshmërisht të imagjinuar. Përkundrazi, kur lexon Tlön, Uqbar, Orbis, Tertius, të Borhesit, gjëja më e natyrshme është të mendosh se gjendesh përballë një eseje shkencore të thjeshtë dhe madje të mërzitshme, e cila priret të vërtetojë, pa ndonjë zell të madh, ekzistencën e një planeti të panjohur. Shumë lexues do vazhdojnë ta besojnë gjatë gjithë jetës së tyre. Disa të tjerëve do tu lindin dyshimet e tyre dhe do të përsërisin me trashësi atë çka tha për Reks Varnerin ai ipeshkvi, i cili, duke iu referuar ngjarjeve që rrëfehen tek Udhëtimet e Guliverit, deklaroi plot guxim se ai vetë ishte i bindur që e gjithë ajo nuk qe gjë tjetër veçse një thes gënjeshtrash. Një miku im arriti të çorientohej deri në atë farë mase me vëllimin Kopshti i shtigjeve që bigëzohen, sa arriti të më rrëfente se ajo çka e tërhiqte më shumë nga tregimi Biblioteka e Babelit, ishte mendjemprehtësia që tregonte epigrafi, i marrë nga Anatomia e melankolisë, libër që sipas tij dukej hapur se qe apokrif. Kur unë ia tregova vëllimin e Bartonit dhe besova se ia vërtetova se ajo çka qe e sajuar ishte gjithë pjesa tjetër, qysh prej atij çasti ai vendosi ta besonte gjithçka, ose të mos besonte asgjë, nuk më kujtohet. Arritjen e këtij efekti veçantie te Borhesi e ndihmon përfshirja në tregim e personazheve reale si Alfonso Rejes, e personazheve hamendësisht reale si Xhorxh Berkli, e vendeve të njohura dhe familjare, e veprave jo dhe aq të arritshme, por që ekzistenca e të cilave nuk është krejt e pagjasë, si Enciklopedia Britanike, të cilës mund t’i veshësh çdo gjë; stilin e kthjellët dhe gazetaresk të llojit të De Fosë; këmbënguljen e vazhdueshme të përdorimit të epiteteve, pasi janë të panumërt personat të cilët asgjë nuk i bind dot aq lehtë sa një epitet i goditur në vendin e përpiktë.

Dhe së fundmi, problemi i madh: tundimi për ta imituar ishte thuajse i papërballueshëm; ta imitoje qe e kotë. Kushdo mund t’ia lejojë vetes që ta imitojë pa e vrarë mendjen Konradin, Grinin, Durrelin; por jo Xhoisin, jo Borhesin. Kjo është diçka tejet e lehtë dhe tejet e dukshme.