Dimri i dhimbjes i Frederik Rreshpjes

Nga: Enver Kushi

Këto ditë në arkivin tim modest, në një dosje, gjeta krahas gazetës “Drita”, të datës 25 shkurt dhe 5 mars të vitit 2006, edhe disa fletë, ku kisha hedhur shënime të ndryshme nga takimet me Frederik Rreshpjen. Disa nga këto shënime i kam mbajtur në një bllok të rregullt dhe i kam publikuar në shkrimin “Poeti që kyçi shirat”. Gazeta “Drita”, 25 shkurt 2006, i kushtohet tërësisht njërit prej poetëve më të mëdhenj të letrave shqipe, lirikut të papërsëritshëm, Frederik Rreshpja, që ndërroi jetë më 17 shkurt të po atij viti, ndërsa ajo pas një jave botonte në faqen e dytë, shkrimin tim “Përtej thirrjes njerëzore”. Në këtë shkrim në mes të tjerash shkruaja: “Sa ishte gjallë, jeta e tij kaloi mes vorbullave dhe acareve të pashembullta. Ata që kërkuan t’i mbyllnin gojën dhe e burgosën, historia i ka zhvelftësuar. Ky poet i rrallë, i denjë për të qëndruar në krah të të mëdhenjve të letrave shqipe dhe asaj botërore, shkoi në mjerim dhe braktisje ekstreme. Sa ishte gjallë, ai i sfidoi të gjitha, duke na dhënë me poezinë e tij, por edhe me prozën e përrallat, shumë dritë, shumë dashuri, shumë ëmbëlsi, shumë gjelbërim jete, ylbere trishtimi e gëzimi, dhimbje njerëzore. Sa ishte gjallë, ai nuk kërkoi mëshirë. Frederik Rreshpja shkoi duke mos lënë, si në baladën e moçme shkodrane, një sy apo një krah jashtë. Rreshpja është i tëri mes nesh, më i gjallë se kurrë. Ai troket në ndërgjegjen e secilit, në ndërgjegjen e turbulluar shqiptare. Ai ecën rrugëve të Tiranës “me një trëndafil shiu në dorë”.

Dhe, tani le t’u rikthehem shënimeve të sipërpërmendura, që janë hedhur rrëmujshëm në vite të ndryshme, menjëherë pas takimeve me Fredin në Tiranë, apo Shkodër, ku kam shkruar me Moikom Zeqon, një nga miqtë e pandarë të poetit. Para se të shpalos disa prej tyre, u gëzova kur gjeta edhe një shënim të shkruar nga dora e poetit:

” I dashur Enver Kushi,

Të lutem njoftoje në një mënyrë Ministrin, që t’i bëjni të fala prej meje dhe të japë një intervistë për Gazetën e Mbrëmjes, mundësisht edhe një fotografi. Eja ndonjëherë për kafe. Shumë të fala, Fredi”.

Duket se ai ka ardhur për të më takuar në Ministrinë e Kulturës dhe kur nuk më ka gjetur atje, ka lënë te recepsioni, letrën e sipërpërmendur, që unë, pasi më ka rënë në dorë i kam bashkangjitur, këtë shënim timin:

“Takim me z.E di Rama, kërkuar nga Frederik Rreshpja, për një intervistë të shkurtër për ‘Gazetën e Mbrëmjes’, që del këto ditë”. Poshtë kam shënuar edhe këtë numër telefoni, 25422, ndoshta i Fredit. Nuk e mbaj mend nëse ministri i atëhershëm i Kulturës, z. Edi Rama, u takua me Frederik Rreshpjenn për intervistën e kërkuar prej tij. Duhet parë koleksioni i kësaj gazete, në Bibliotekën Kombëtare. Dalja e kësaj gazete në mbrëmje është ngjarje në historinë e shtypit shqiptar dhe meritë e kryeredaktorit të saj, Frederik Rreshpja. Ndoshta ka qenë vjeshtë e vitit 1998, kur ka dalë numri i parë i kësaj gazete.

Shënimet, që po i publikoj për herë të parë, herë kanë datë të saktë apo vit dhe herë-herë vetëm vitin.

Shënim i mbajtur në Shkodër

Shkodra të trishton në vetminë e saj. Braktisjen. Varfërinë. Jemi nisur me Moikomin herët në mëngjes, për qytetin e Shkodrës. Dita është gri dhe ftohtë, që ja shton trishtimin Shkodrës. Ndërsa shoh rrugët me gropa, suvatë e rëna të pallateve, nuk e di përse më vjen ndërmend një letër e shkurtër, që më ka dhënë miku im Sokol Kongoli e që mban datën 3 shkurt 2000: “Që prej dy ditësh na shoqëron një kohë e zymtë dhe pa qiell… Një shi i imët dhe i vazhdueshëm na shoqëron që nga momenti i mbërritjes sonë. Shkodra, duket krejt e drobitur, sidoqë nga stili i ndërtesave të vjetra dhe interesante, mbart në vetvete një botë të tërë, e cila të nxit ëndrra…”

Shkodra e drobitur, Shkodra e poetëve të mëdhenj, prej kohësh ka të drobitur një prej lirikëve më të mëdhenj të saj Frederik Rreshpjen. Ai dergjet në një dhomë të errët. Nuk ka drita. Pashka (motra e poetit) edhe ajo e sëmurë, përqafon Moikomin dhe pastaj mua. Gjovalini (i vëllai i Fredit) përpiqet të ndezë gjeneratorin. Kalojmë mes mobileve të vjetra, vendosur rrëmujshëm në një dhomë të madhe, ku në një kënd të saj është i shtrirë Fredi mbuluar me batanije. Moikomi e përqafon, por poeti nuk flet. Vështrimin e ka të përhumbur. Duket shumë i dobësuar, me një fytyrë të parruar e të verdhë, duket si eremit. Moikomi ulet pranë tij, i vë dorën në ballë, i flet, por ai vetëm na vështron me sytë e përhumbur. Pastaj Moikomi ndez cigaren. E pi me nxitim, gat – gati, sikur e gëlltit duhanin e hidhur. Ndez edhe një tjetër… Mjeshtri i fjalës shqipe, ndoshta Deradiani i fundit i lirikës së dhimbjes shqipe, hesht me dhimbjen e tij, rrethuar nga këto mobilje të vjetra, në një dhomë pa drita e të ftohtë.

Tiranë, azil, viti 2001

Prapë me Moikomin në një nga kodrat më të bukura të Tiranës, diku mbi Tregun Elektrik. Azili privat është vendosur në një vilë trekatëshe, rrethuar me kangjella hekuri, ku sapo hyn brenda, befasohesh nga oborri me pemë dhe lule të shumta dhe tavolinat e bukura vendosur nën to. Këtu ka shumë diell, dritë, ajër të pastër dhe poezi. Fredi duket mirë dhe me humor. Na çon në dhomën e tij të mobiluar bukur, ku në një komodinë ka disa fletore dhe letra, të vendosur çrregullt. Është meritë prapë e Moikomit dhe ndërhyrja e tij, që poeti të srehohej në këtë vend kaq të bukur dhe të qetë.

Pa ditë dhe muaj. stinë e nxehtë e vitit 2001

Ai është nën kujdesin e Prof. Pandeli Çinës. U desh ndërhyrja e menjëhershme e profesorit dhe këmbëngulja e Moikomit, që Fredi të shtrohej menjëherë në Pavijonin e Kardiologjisë. Dhoma ku është shtruar është e vogël dhe e gjejmë të mbledhur kruspull mbi krevat. Duket i zbehtë dhe i pafuqishëm. E megjithatë kërkon që të dalim jashtë. Zbresim ngadalë shkallët dhe ulemi në një tavolinë prej hekuri, të një lokali të shëmtuar, që ndodhej në oborrin e spitalit. Frederiku porosit konjak dhe i kërkon Moikomit cigare. Mos, i them unë. Janë të dëmshme për ty. Ai qesh dhe thërret kamarierin, duke i thënë: edhe një konjak për këtë zotërinë. Unë këmbëngul, që ai s’duhet të pijë konjak, ndërsa Fredi porosit për mua konjak, gotën e të cilit e lë pa e pirë. Kur rikthehemi në dhomën e tij, Moikomi i lë mbi tavolinë një qese me kanatjere, bluza pambuku dhe disa palë çorape. E falënderon Moikomin dhe para se të ikim, kërkon të na shoqërojë deri jashtë dhe kur ndahemi, ulet në lokalin e spitalit dhe porosit prapë konjak dhe ndez një cigare.

Tiranë, 2005, zyra e Moikomit në Muzeun Historik Kombëtar

Është mëngjes dhe sapo hap zyrën time në katin e tretë, dëgjoj zilen e telefonit. Moikomi më kërkon të zbres menjëherë poshtë në zyrën e tij. Eja menjëherë, thotë ai. Zbres me nxitim shkallët dhe nuk e di pse mendja më shkon tek Frederik Rreshpja. Sapo futem në zyrën e Moikomit pyes jo pa shqetësim: Si është Fredi? Sapo fola me të, thotë Moikomi. Më telefonoi nga Kosova. Kërkon që t’i çoj makinën time në Kosovë. Më ka telefonuar edhe Rexhep Ferri, shton Moikomi. Më pas, kur Fredi kthehet në Tiranë, nga rrëfimi i tij marrim vesh se ç’ka ndodhur me të në Kosovë. Është takuar me shumë krijues atje. Rexhep Ferri e ka ndihmuar edhe për qëndrimin në hotel, edhe për ushqimin, edhe për udhëtimin nga Prishtina në Prizren e më pas në Kukës. Për Kukësin flet papushim dhe veçanërisht për shkrimtarin Petrit Palushi… Kam shkruar një roman i thotë Moikomit. E shkrova në Kosovë. E grisa, shton pastaj, e grisa… Kam shkuar në Ministrinë e Kulturës- thotë. Takova atje Ermir Nikën. Sa djalë i mirë, që është…

Në Tiranë, hotel, ndoshta fillimviti 2006

Hoteli është në katin e parë të një pallati të vjetër, në një rrugicë të ngushtë, diku pas ish hotel “Pezës”. Trokasim. Derën e hap një grua e moshuar. Është shtrirë Fredi, thotë ajo. Është pa qejf. E gjejmë në dhomën e vogël shtrirë, por sapo na sheh ngrihet dhe si gjithmonë i kërkon Moikomit cigare. Vërtet është shumë i sëmurë, por me një kurajo të çuditëshme. Enver, më drejtohet mua. Mund të më blesh dy qirinj dhe dy paketa? Dal dhe në një market afër ja kryej porosinë. Marr vesh, që i ka vdekur e motra në Shkodër dhe ai nuk ka patur mundësi të shkojë në varrim. Me duart që i dridhen, ndez të dy qirinjtë dhe seç mërmërit nëpër dhëmbë. Ndoshta lutet për shpirtin e të motrës dhe me siguri edhe të nënës, që siç më ka thënë Moikomi, e ka dashur jashtë mase dhe i ka kushtuar një poezi, ndoshta antologjike, nëse një ditë do të botohej një e tillë për nënat…

Shënime të tjera: Dy vargje të De Radës

Frye era e malit
dhe rrëzoi hijen e lisit.

Poshtë vargjeve një shënim i shkurtër: U rrëzua më në fund një nga lisat e pyllit Deradian, liriku Frederik Rreshpja. Nuk e di se në ç’kohë, por me siguri, pasi ky lis kaloi nga kjo jetë e që quhet Frederik Rreshpja, kam hedhur këto vargje të marra nga librat e tij: Shi i verbër,

Ti rend t’u kumtosh vetëtimave,
Mënxyrën e dhimbjes sime.

Ca vargje te tjera me një shkëlqim loti dhe dhimbje ulëritëse:

Unë kam qenë trishtimi i botës
O ajër i mbrëmjes, mbështillem
Erdhi ora të vdes përsëri.

…

O ju shpirtërat e pyjeve
Mbështjellur në dimrin e dhimbjes.

/Gazeta “Dita”/