Kultura Cult+

Arkipelagu Jugosllavia 1991-2021

Xhevdet Bajraj (foto: Agron Shala, 2021)

Para 2 vitesh

Nga: Xhevdet Bajraj

Notat e para muzikore të Funeral blues-it për Jugosllavinë u dëgjuan një vit pas vdekjes së Titos; melodia zgjati rrafsh dhjetë vjet dhe pastaj filloi vallja e përgjakshme e shpërbërjes së Jugosllavisë e cila, fatkeqësisht, zgjati pothuaj dhjetë vjet. Jugosllavia e kishte një sistem politik socialist me fytyrë njeriu, së paku ashtu u pëlqente ideologëve të asaj kohe ta cilësojnë; ishte e bukur apo e shëmtuar ajo fytyrë, nuk ka rëndësi, por bota nuk e njeh një shtet (ish) socialist ku jetohej më mirë.

Ajo që akoma nuk mund ta kuptoj është se si popujt e sllavëve të jugut ia lejuan vetes luksin ta shkatërrojnë atë shtet, sidomos kur t’i kemi parasysh ofertat që ua bënte bota perëndimore që Jugosllavia të bëhej pjesë e saj. Ishte hera e dytë që Jugosllavia socialiste e përdori një jo të madhe karshi ofertave që i vinin nga jashtë, hera e parë BRSS-së, hera e dytë botës perëndimore.

Njerëzit do të duhej ta dinin se gjeografia vret; i vret njerëzit që banojnë aty. Lufta për pushtet di të jetë edhe më e keqe se vet pushteti. E vetëm pushteti, në vendet e sapodala nga lufta, mes rrënojave, ua mundëson liderëve një kolltuk, një fron, që ua siguron të pushojnë nga krimet që i kanë bërë në luftë dhe krimeve që do t’i bëjnë në paqe.

I dëgjoja lajmet nga lufta në Slloveni, Kroaci, Bosnjë e Hercegovinë; përpiqesha ta paramendoja ferrin, atë çnjerëzoren që me hapa të sigurt po vinte drejt Kosovës. Natyrisht, erdhi, dhe çdo gjë shkoi përtej imagjinatës sime. Dikush sezonin e hapur të gjuetisë ndaj një kombi të tërë e quante luftë.

Kështu vërtetohet se rruga më e shkurtë e evoluimit të njeriut nga Ballkani është ajo nga majmuni në politikan, në raste të posaçme në lider të kombit, të shumtën, në historian akademik. Kështu që, të gjithë popujt ballkanikë janë krenarë me historinë e tyre. Si të mos jenë? Ata vetë duan ta interpretojnë realitetin; e kanë programin Word të instaluar në kompjuter, paçka që nuk kanë tru. Kështu ndodh që brenda një shteti mësohen histori që bien ndesh me njëra-tjetrën, varësisht cilit komb i takojnë nxënësit. Historia ta lë përshtypjen se është një depo që shërben për grumbullimin e gënjeshtrave. Pastaj vjen një i ri nga Anglia, që quhet ta zëmë Noel Malcolm, dhe e shkruan nga një histori të shkurtër për kombet e që nuk mund ta mohojë asnjë historian vendas. Mund të jetë edhe zviceran e të quhet Oliver Jens Schmitt. Pra, injoranca e përzier me interes personal e bën të vetmen gjë që di; e jep kontributin e tij në zvogëlimin e dallimit midis njeriut dhe gomarit. Ajo, injoranca, e ka shëndetin e mirë në teatrin e përgjakur ballkanik dhe parashihet që do ta ketë një jetë të gjatë.

Lufta. Kam parë beteja dhe epope, më ka parë gryka e revoles dhe e kallashnikovit; më ka goditur çizmja paramilitare. Kam qenë në zonë të lirë dhe të pushtuar, kam qenë i arrestuar; kur më dëbuan ma morën edhe letërnjoftimin … Kam parë trima që janë shndërruar në fëmijë qurravec dhe fëmijë që janë shndërruar në trima. Jam ngopur me luftë, me rrënoja mbi tokë dhe me qiell përplot sorra. Jam ngopur duke u përshëndetur me gruan dhe me dy fëmijët e mi disa herë përgjithmonë. Jam ngopur e stërngopur, sepse luftën e kam marr me vete edhe këtu në Meksikë dhe që njëzet e një vjet përditë ballafaqohem me të. Prandaj, s’do ta them më asnjë fjalë për të.

Lumi i kujtesës, të mbijetuarit e luftës i dërgon buzë humnerës. Humnerën e ndjejnë, e shohin, e prekin, nganjëherë, ecin mbi të, disa prej tyre arrijnë të dalin në bregun tjetër, por vazhdojnë të janë të thyer. Krimbi i kujtesës e bren shpirtin e njeriut. Disi e bën vdekjen më të njerëzishme. E, kujtesa është zanati i poetëve, e poeti nuk e ka luksin ta heq shikimin nga kjo pamje. E keqja është se ai nuk e ka as luksin të hidhet në këtë humnerë, se tashmë ai veç gjendet në fund të saj. Kjo vazhdon të përsëritet me shekuj, sepse historia e ka aftësinë për t’u ricikluar në çdo gjeneratë. Poetëve u mpihen dhëmbët nga frutat e kujtimeve të luftës që kurrë nuk arritën të piqen brenda shpirtrave të tyre, e nuk kanë ç’të bëjnë më shumë përveçse të bredhin fushave të tyre të mallit, fushave të dhunuara të lirisë. Jeta mund të jetë më e frikshme nga sa ne jemi të gatshëm të pranojmë; është një poezi e pakufishme e trishtimit.

Në Meksikë erdha falë bursës së Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve që e kishte selinë në Paris. E kisha me vete një çantë krahu dhe një qese najloni; gruaja e kishte çantën e vet po ashtu të krahut, ndërsa fëmijët i kishin duart e lira. Klima, ushqimi, ngjyrat e shtëpive, bimët tropikale, shtëpia ku isha i vendosur dhe, ajo që është më me rëndësi, paqja në të cilën e kisha aq vështirë të përshtatesha e të kuptoja që askush nuk më ndiqte, që nuk do të vinte ta shqelmonte derën e të më vriste, të gjitha këto bënë që shpesh të zgjohesha pas mesnatës, ta shikoja gruan, të shkoja në dhomën e fëmijëve e t’i shikoja mirë e mirë një copë herë, dhe pastaj të mendoja mos na kishin vrarë që të gjithëve dhe tash gjendemi në Parajsë. Vetëm fakti që unë nuk e flisja gjuhën spanjolle dhe, në rrugët e pjesës së qytetit të Meksiko Sitit ku jetoja, njerëzit flisnin vetëm në gjuhën spanjolle, ma përkujtonin se isha gjallë, sepse kurrë nuk kisha dëgjuar se në Parajsë flitet vetëm spanjisht. Shpejt e gjeta cigaren time të preferuar, tekilën e birrën po ashtu. Por, së paku dy muaj nuk e kam shkruar as një varg të vetëm. Dikur ia fillova dhe nuk u ndala një kohë të gjatë. Ashtu lindi El tamaño del dolor (The size of the pain) që në shqip mbase edhe nuk ka përkthim adekuat, diçka si Përmasa apo Madhësia e dhimbjes.

Që njëzet e një vjet më vret Meksika me bukuri; që njëzet e një vjet më vret malli për Kosovë, që po aq vite çdo verë më vret realiteti kosovar. Nejse, shkoj atje si fëmijë dhe kthehem si plak.

Sllavët e jugut jetës i thonë: život, kjo na çon te životinja (kafshë/shtazë), nga kjo rrjedh folja životariti (të jetuarit keq), gjegjësisht životinjariti (të jetuarit edhe më keq, si kafshë).

Si me magji fjala život (jeta) lëviz sa para aq edhe prapa. Pra, disi shkurtohet distanca mes jetës (život) dhe të jetuarit në mënyrë kafshërore (životinjariti). Diku atje lartë mbi ne është Zoti, apo gjithkah përreth nesh është zoti i Spinozës apo i Nikos Kazantzakis-it. Ta shikosh Zotin në sy, i thyer, ta kuptosh se edhe Ai (apo ai) është mëkatar, e zë gjumi nganjëherë, apo është i sëmurë, do të thotë ta jetosh ditën e papërshtatshme e të të qenit njeri. Të vazhdoj edhe pak me përkthim, po e thirri në kujtesë proverbin e njohur latin: “Unë jam njeri, asgjë njerëzore nuk është e huaj për mua” (Terenci), apo i thyeri para Zotit. Kjo thënie, sipas zotit të Spinozës, do të mund të interpretohej si: “Unë jam shtazë/kafshë, asgjë shtazarake/kafshërore nuk është e huaj për mua”. Është një kritikë e ashpër ndaj asaj që pushon së qeni njerëzore.

Në kujtesën e gjeneratës sime, të gjeneratave të mëparshme gjithashtu, emri Marigonë na përkujton vajzën që e mbante këtë emër dhe mbahet mend për qëndisjen e flamurit të ngritur nga Ismail Qemali gjatë Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë në Vlorë më 28 nëntor 1912. Pas mbarimit të luftës në Kosovë, elita e re e politikanëve dhe e “intelektualëve” u përkujdes që ta pasurojnë kuptimin e këtij emri, kështu që emëruan lagjen e tyre me këtë emër. Kur kriminelët bëjnë humor, i bëjnë njerëzit të qeshin nga dhembja, apo njerëzit me vullnetin e tyre, grimasën e dhembjes në fytyrë e përcjellin me një zë të fortë të të qeshurës, qeshin me lot, qeshin e qajnë, si të marrë, si të mjerë.

Njerëzit çdo ditë e braktisin Kosovën, njëjtë si Serbinë, Bosnjë e Hercegovinën, Maqedoninë e Veriut, Malin e Zi. Tash ke lagje të tëra me shtëpi të reja, por pa njerëz; fshatra me shumë pak banorë, tokat e punës qeshin e qajnë edhe ato, rënkojnë. Edhe lufta për liri, si revolucionet, i hanë bijtë e vet, por janë ca të pafytyrë që i kanë shpëtuar vdekjes e kthehen dhe ashtu si i kanë ngrënë frytet e revolucionit, tash i hanë frytet e luftës për liri. Këta zakonisht vijnë nga pala e mposhtur në momente vendimtare të historisë, qofshin ballistë, çetnikë, ustashë, e tash këtë mund ta themi edhe për komunistë apo të tjerë; në të tjerë mund ta fusim kthimin e rrufeshëm të ndikimit të religjionit/fesë në shtetet e reja, zyrtarisht laike, ku mbinë si kërpudhat pas shiut kisha e xhami politike. Sa më afër këtyre xhamive e kishave që të jenë, duket se njerëzit janë më larg nga Zoti.

Njerëzit do të ishin shumë më të lumtur, më të shëndetshëm mentalisht, në një sistem vlerash normale, në të cilën arsimi, shëndetësia dhe kultura do të ishin në nivel më të lartë. Koha që e kemi lënë pas dëshmon se në natyrën e shpezëve dhe të kafshëve që ua ka ëndja të ushqehen me kufoma të njerëzve, është t’i vizitojnë fushëbetejat. Historia na dëshmon se, për fat të keq, fundi i luftës shpesh e nënkupton fillimin e korrupsionit. Ka njerëz që shkatërrojnë mite dhe mbi rrënojat e miteve të vjetra ndërtojnë mite të reja vetëm për ta glorifikuar veten, epokën e tyre. Njerëzit që e braktisin vendin, përshëndeten me statujat e të rënëve për liri e nga të cilat politikanët kanë vjedhur nëpër tenderat e hapur për ndërtimin e tyre. Ndërsa planeti ballafaqohet me ndryshime klimatike, bastardët e luajnë rolin e heronjve të gjallë dhe gjuajnë me armë në tavane, e shfrytëzojnë rastin derisa t’u ftohet mezja mbi tavolinë. Janë pjesë e peizazhit që me shpejtësi marramendëse shkon rrugës njëkahëshe drejt ndeshjes me apokalipsin që po vjen po asaj rruge.

Politika e mëparshme serbe e pati krijuar një çelës për dyert që nuk ekzistojnë dhe rajoni nuk mund të lëvizte përpara, problemi është që i mbajti peng disa popuj dhe së bashku me ta i mëshoi murit me kokë dhe u përgjakëm që të gjithë. Presidenti i tanishëm në të njëjtin mur e ka vizatuar një derë dhe përpiqet të kaloj nëpër të. E keqja është se përveç popullit të tij me vete përpiqet t’i marrë edhe dy-tre kombe të tjera që vazhdon t’i mbajë peng. Edhe po të mund të kalonte nëpër atë derë/mur, qëllimi nuk është që të shkohet përpara, drejt një të ardhme më të mirë, por për t’u kthyer që të gjithë në një të kaluar. Koha është shumë e rëndësishme, është vetë jeta dhe sido që të jetë ajo, rrjedh, ikën pamëshirshëm/pakthyeshëm. Mbase dikur do të bëhet më mirë, por shumica nga ne dikur nuk do të jemi këtu. Po të isha i verbër, do të jetoja në errësirën time, e kështu si qëndron puna, pat thënë dikush, jam i dënuar të jetoj në errësirën e të tjerëve. Në errësirën që na imponojnë të fortit të cilët insistojnë që liria lyhet në një rriskë buke të imagjinuar dhe hahet.

Një numër i shteteve që lindën nga shkatërrimi i ish Jugosllavisë ende nuk janë liruar nga nacionalizmi primitiv. Jetojmë në një kohë të degraduar/denegjeruar, në kohën e budallenjve, e idiotëve të rëndësishëm, shumë të rëndësishëm.

Thoshte Nikos Kazantzakis: “Çfarë makine e çuditshme është njeriu! Ju futni në të bukë, verë, peshk dhe rrepë dhe dalin psherëtima, të qeshura dhe ëndrra”, por ai njeri nganjëherë e merr një kallashnikov dhe shtie në njerëzit e tjerë apo një thikë dhe me të ia pren kokën një njeriu tjetër. E kjo shpesh jetën e shndërron në një filxhan kafeje tashmë të ftohur që njeriu e pi fillikat vetëm, apo në rastin më të mirë, në botën virtuale, por kjo nuk ua ndalon që të vazhdojnë të ëndërrojnë hakmarrjen. Errësira që ka kohë që mbretëron në atë pjesë të vogël të botës, shumicën e njerëzve i bënë të njëjtë, të pagojë, heshtin për të jetuar në paqe dhe turpshëm, për 3-4 qind euro në muaj. E vetmja gjë që do ta bëjë diferencën, apo që është me rëndësi jetike, është se çfarë ishin para se të futen në atë errësirë.

Pasi e urrejtëm njëri-tjetrin, pasi vazhdojmë të urrehemi mes vete, erdhën njerëz nga të katër anët e botës për të na trajnuar si të ishim kafshë të egra, për të na mësuar se si të bashkëjetojmë, neve, që kishim bashkëjetuar aq vjet me njëri-tjetrin, apo pranë njëri-tjetrit.

Në luftën e Kosovës, mbi 1300 qytetarë, fëmijë, gra e pleq u “vetëvranë”, praktikisht disa herë e varrosën veten. Si duket nuk u pëlqente vendi, kështu që disa herë i ndërruan varret e tyre, e pastaj udhëtuan në mënyra të ndryshme për në Serbi dhe atje fshihen aq mirë sa që nuk ka njeri që i gjen më. Disa prej tyre nuk e kishin këtë fat;u gjetën në Batajnicë dhe në liqenin Peruqac. Këtë e kanë bërë vetëm për ta njollosur liderin e sotëm ballkanik i cili vendin e parë të punës e kishte t’i shkonte pas me arkë birre një horri që kërcënonte popuj të tërë që do t’i vriste me lugë të ndryshkur, vendi i dytë i punës, zëdhënës i Millosheviqit, vendi i tretë i punës kryeministër, e vendi i katërt i punës kryetar i shtetit. Natyrisht, gjithmonë i shoqëruar nga moshatari i tij, një shok i luftës, që i shërben për t’i argëtuar me këngë kryeministrat apo kryetarët e shteteve të rrallë që i shkojnë për vizitë, e që njihet me pseudonimin Valixhja nga Zhitoragja. Valixhja sepse një herë e patën zënë me një valixhe përplot para nga bakshishet. Ndërmjet këngëve, gjatë pauzës, nga ekrani televizorit i kërcënon qytetarët e Serbisë në rast se i tregojnë botës ku janë të varrosur shqiptarët në Serbi, apo nëse i zbulojnë kriminelët. Pra, zoti Valixhja është një primitiv i përsosur. Është ai që po i vret edhe një herë pas njëzet e dy, gjegjësisht edhe pas njëzet e një viti, sa për t’u siguruar që me të vërtetë janë të vdekur.

Në luftën, jo për mbijetesë, por për zgjerimin e territoreve, disa me zell të jashtëzakonshëm kanë kontribuar në krijimin e klimës së përshtatshme për të vrarë gra, pleq e fëmijë. Për të dhunuar, për të torturuar, për të plaçkitur: para, ari, vetura, televizora, frigorifera, lavatriqe. Kjo është jeta, një libër i gjallë i mbushur me vdekje që kurrë nuk del nga qendra e vëmendjes; rrathët koncentrik që i shkakton kur bie në ndërgjegjen e njerëzve, nuk arrijnë t’i zgjojnë nga gjumi i thellë i injorancës. Ashtu janë të stërvitur, për të mos dëgjuar, për të mos parë, për të mos ndjerë. Sido që të jetë, kjo ata nuk i liron nga përgjegjësia, e aq më pak ata që me vetëdije të plotë i kanë krijuar ato rrethana politike. Të tjerët? Të tjerët janë të detyruar që rrugën që do t’i shpie në ditën e nesërme, ta zgjedhin nën presionin e frikës. Të kërkojnë derë që do t’i nxjerrë nga ai realitet, pjesë e të cilit janë.

Në Kosovë, në të vetmin shtet evropian në të cilin aplikohen vizat, të rinjtë ëndërrojnë të ikin sepse u duket e pamundur ta ndërrojnë atë realitet. Iu deshën njëzet e një vjet politikanëve për ta rrënuar arsimin, shëndetësinë, kulturën/artin, për të ndërtuar përmendore të reja, për t’iu ndërruar rrugëve emrat. Për t’i privatizuar fabrikat, tokën shoqërore në të cilin çmimi për një ari tokë sillej nga 1 euro deri në 3 euro e 75 cent, natyrisht, jo për të gjithë, por për politikanët e fortë. Ti mund ta lozësh rolin e berberit dhe t’ia rruash një të vdekuri mjekrën, apo t’i bësh makijazh. Kjo e zbukuron atë, por nuk e ngjallë. Njëzet e një vjet iu është dashur politikanëve për të mos bërë asgjë.

Historia ka dëshmuar se në të shumtën e rasteve, pas diktatorëve të famshëm, në pushtet vijnë bastardët, bijtë bastardë të vendit të vet, sepse dhuna në mënyrë të pashmangshme tërheq njerëz me cilësi të ulëta morale, njerëz që shkatërrojnë mite dhe mbi rrënojat e miteve të vjetra ndërtojnë mite të reja vetëm për ta glorifikuar veten. Shkrimtari Ernesto Sabato shkroi se ne jetojmë në një kohë kur e ardhmja duket e shkatërruar, kjo kohë është e sëmurë, është diagnozë, duhet të turpërohemi për botën që po ua lëmë gjeneratave të reja dhe natyrisht, t’u kërkojmë falje atyre që mundemi, fëmijëve tanë që i kemi sjellë në këtë botë.

Neve gjërat na ndodhin; ne në të shumtën e rasteve nuk vendosim për këtë. E presim ditën e nesërme, ndërsa në Meksikë e kam mësuar që e nesërmja kurrë nuk vjen. Ajo quhet ashtu mu për arsyen se nuk vjen kurrë. E nesërmja është vet vdekja. Meksika po ashtu ma ka imponuar t’ia rifilloj jetës. Ekzistojnë humbje që kurrë nuk rindërtohen, nuk mund të korrigjohen.