Teknika dramatike e soneteve të Shekspirit

Nga: G.H.Hunter
Përktheu: Elvis Zaimi

Edhe pse shumica e kritikëve modernë do ta pranonin faktin se vargu i soneteve të Shekspirit (William Shakespeare) përshkohet gjithandej nga një shkëlqim poetik i dallueshëm si karakteristik shekspirian, cilësia e veçantë e këtij shkëlqimi mbetet e papërkufizuar. Ka mundësi të jetë kështu sepse mbi kritikën e soneteve janë hedhur më tepri hijet e spekulimeve mbi jetën e autorit.

Kritikët estetë kanë qenë të pakët, dhe këta e kanë kufizuar veten tek minutiae, duke shpërfillur apo vetëm thjesht dhe vetëm duke vënë në dukje me dënim reagimet e kolegëve të tyre të orientuar nga shpjegimet-biografike. Asnjë kritik nuk duket të jetë përpjekur të shpjegojë mënyrat që përdor Shekspiri për të bërë prezantimin e materialeve tradicionale, dhe duke mos u bërë kjo përpjekje, lexuesit i vihet përballë një reagim i kritikës, i cili është i mbizotëruar nga konsiderata të cilat lënë tek ai një përshtypje të thellë biografike për sonetet. As kategoritë e pranuara të lirikës ose narracionit, dhe as stilet në modë të vjershërimit të bashkëkohësve të tij – Petrarkiane, AntiPetrarkiane, Metafizike etj. – nuk mund të jenë shpjegimi për tërësinë e vargut të soneteve shekspiriane, si dhe të efektit të përqendruar “Shekspirian” që kanë sonetet XV, XVIII, XXX, CXXIX.

Nuk është ndoshta një rastësi se kritikët që i pranojnë këto kategori, janë ata që priren ta gjejnë në një drejtim të gabuar teknikën e soneteve të Shekspirit, duke filluar nga Keats, “me plot gjërat e thëna mprehtësisht, në mënyrë të paqëllimtë, me elegancë dhe stërhollim të përsosur – në intensitetin e përpunimit të mendimeve të thella”, deri tek John Croëe Ransom “Shekspiri nuk pati disiplinë universitare dhe u përvijua duke u zhvilluar poetikisht, si i papërmbajtshëm”.

Më duhet të sugjeroj këtu se qasja e cila i konsideron Sonetet si lirika, rrëfenja, ose ushtrime metafizike, është qasja që zhvillohet në drejtimin e gabuar. Kritikët që injorojnë qasjen biografike humbasin një të dhënë informative apo çelës të vlefshëm shpjegues mbi shmangien e teknikës shkspiriane – shmangie e cila e përdredh duke i dhënë të prerën dramatike teknikës Petrarkiane të vargjeve normale, përkrah drejtimi i shijeve karakteristike shekspiriane, si ajo e soneteve 121, 120, 109:

Kur të mos rrosh merr qortimin nga të jetuarit…
Oh, që netët tona të mjerimit, mund t’i kenë kujtuar…
Kurrë mos e beso, edhe pse tek mua sunduan dobësitë që i bëjnë rrethim çdo ndjenje dhe gjaku njerëzor…

Unë e pohoj, dhe jam gati ta mbroj e të hahem në debat për pikëpamjen se, kur Shekspiri shkruan në këtë mënyrë, ai nuk po e shpie në drejtimin e gabuar talentin e tij, duke e shndërruar vetveten në një liricist të elaboruar dhe piktoresk, në një Petrarkean të thartë dhe të dështuar, në një manqué metafizik, apo në një poet autobiografik të apasionuar, rrëfimet e të cilit kanë mbetur të përgjysmuara prej mendimeve vanitoze – Shekspiri është tek sonetet më së shumti ai që pritej të ishte – një dramaturg. Kjo shfaqet dukshëm në dy nga sonetet e Shekpirit, ato 86 dhe 89, të cilat edhe pse nuk hyjnë sipas meje ndër kryeveprat e tij, tingëllojnë me një ton tipik shekspirian.

Forca e këtyre poemave nuk qëndron në pasthirrmën lirike; vizioni që ato prezantojnë është individual, dhe deri në këtë pikë lirik, por në to lexuesi nuk është i përfshirë në imagjinacione vetmitare me domethënie universale (si në odat e Keats dhe Shelley), por në marrëdhënien e një zemre njerëzore me të tjerët. Duke ngritur një sistem tensionesh ndërmjet forcave të prezantuara si persona, Sonetet e Shekspirit e angazhojnë interesin e lexuesit në një mënyrë të ngjashme me interesin që të ngjall një vepër dramatike.

Soneti 89 prezantohet si të ishte një fragment i shkëputur nga një dramë dashurie, një pikturë në të cilën gjestet jo vetëm ndërtojnë një harmoni të pranishme, por nxisin dhe lënë të kuptojnë (me mjete të kursyera dhe të holla artistike, të cilat zbulojnë mjeshtërinë e dramaturgut) një sfond psikologjik, duke ngritur tek lexuesi hovin e një reagimi të fuqishëm, si ai që provokohet nga një histori dashurie.Në sonetin 86 numri i personazheve të përfshira është më i madh, por teknika është e njëjtë. Një gjendje emocionale tëhuajësimi është e shprehur tek ky sonet përmes modelit të figurave njerëzore, dhe si rezultat i përdorimit të mjeteve të tërthorta artistike për të karakterizuar personazhet, ne si lexues përfshihemi personalisht, dhe prej këtej përjetojmë impaktin dramatik.

Krahasimi me poetë të tjerë Elizabetianë, tregon gjithsesi, se Sonetet e Shekspirit janë jo vetëm sipërane në efektin e tyre dramatik tek lexuesi, por edhe për nga mënyra thuajse unike sesi e arrijnë këtë efektivitet. Disa prej tyre shfaqen si “komplote” të mira dramatike, në të cilat duket një skenë e organizuar, ku figurat e kontrastojnë me efektivitet dhe e mbartin më së miri ngarkesën emocionale me të cilën janë krijuar prej autorit. Këto skena janë në një distancë mesatare nga lexuesi, ato krijojnë efektin unik shekspirian të kontaktit me një mendje që vuan. Ne mësojmë se çdo të thotë të ndihesh si i dashuruar në këtë apo atë situatë, dhe figurat janë rregulluar në një mënyrë të atillë nga autori, që të ta rrisin menjëhershmërinë therëse të të kuptuarit që ne kemi për to – kështu pra që nëse e dashura është e re, i dashuri paraqitet si i vjetër, ose nëse i dashuri është i varfër e dashura duhet të jetë e lindur e pasur. Gjuha brilante e bën kontekstin e këtyre emocioneve kaq të gjallë, sa lexuesi krejt natyrshëm e plotëson nga imagjinata e tij një situatë të plotë dramatike.