Mediat e reja dhe ndikimi i tyre në shtimin e numrit të konsumatorëve në industrinë e kulturës

Nga: Shpresë Mulliqi

Duke u nisur nga percepcioni i fituar se e-Kultura, e definuar si aplikim i teknologjive të reja të informimit në industrinë e kulturës, ka ndikuar në mënyrë të konsiderueshme në menaxhimin e institucioneve kulturore si teatri, kinemaja, bibliotekat, etj. si dhe në ngritjen e numrit të vizitorëve të këtyre institucioneve, përmes këtij punimi do të prezantohen të dhënat e nxjerra nga analiza e sjelljes së konsumatorëve, e kondicionuar nga ndikimi i teknologjisë së komunikimit dhe rrjeteve shoqërore gjatë marrjes së vendimeve vis-à-vis ofertave të institucioneve kulturore.

Ky punim, gjithashtu, ka për qëllim që të argumentoj se pavarësisht nga kundërshtitë e hetueshme që mund të hasën, megjithatë subjektiviteti i informatës së plasuar nga ana e institucioneve kulturore si dhe subjektiviteti i informatave të shpërndara nga individë të ndryshëm në rrjete shoqërore (e njohur si e-WoM /Word of mouth apo fjala e gojës), si zëvendësuese të mediave të vjetra si dhe të fjalës së gojës (WoM) sot janë prej faktorëve më qenësor të informimit dhe të përcaktimit të publikut në lidhje më një ngjarje të caktuar kulturore.

Për të arritur deri te të dhënat relevante dhe për të shqyrtuar dhe analitikisht përshkruar ndikimin e teknologjisë së re dhe rrjeteve shoqërore në procesin e vendim-marrjes, në hulumtimin tonë përdoren burime primare dhe dytësore, duke përfshirë këtu edhe sondazhe dhe intervista gjysmë të strukturuara me vizitorë dhe udhëheqës të institucioneve kulturore.

Në fund të këtij punimi, do të jepen edhe disa rekomandime të cilat ndërlidhen me përdorimin e teknologjisë së re të komunikimit dhe rrjeteve shoqërore në industrinë kulturore për të rritur numrin e konsumatorëve, si dhe rekomandime mbi mundësitë që ofrojnë mediet e reja në zhvillimin e kësaj industrie. 

“Zhvillimi i audiencës nuk ka të bëjë vetëm me ata që vijnë te arti. (konsumatorët e artit). Ka të bëjë edhe me ata që nuk vijnë te arti.

Richard Hadley,

Kryesues i rrjetit Evropian të Audiencës 

Hyrje

Nga debatet e ditëve të fundit, të zhvilluara si në media ashtu dhe në rrjete sociale, jemi dëshmitarë të mosdijes kolektive, këndej dhe andej kufirit, mbi zhvillimet që kanë të bëjnë me artin dhe kulturën shqiptare të zhvilluar në Kosovën e para dhe pas luftës së fundit. Ajo që mbase i tejkalon përmasat e kësaj mosdije kolektive mbi artin dhe kulturën ka të bëjë me kanalet e komunikimit të cilat janë përdorur nga shqiptarët e Kosovës për t’i mbuluar nevojat e tyre për informim. Pak ose aspak dihet se në Kosovën e viteve të 90ta, popullata shqiptare e cila sipas statistikave të kohës përbënte 81.6% të popullatës[1], kishte përjetuar një terr informativ, ngase asnjë medium elektronik nuk operoj në Kosovë[2] për një dekadë, dhe se i vetmi televizion kombëtar, Radio Televizioni i Prishtinës (RTP) i përmbushte nevojat informative të vetëm një pjese të popullatës së Kosovës, të popullatës serbe e cila sipas të dhënave përbënte vetëm 9.9 % të popullatës së Kosovës dhe nacionaliteteve tjera, duke përfshi këtu edhe Jugosllavët apo “të papërcaktuarit”, të cilët përbënin vetëm 8.5%[3] të popullatës. Gjatë kësaj periudhe mediet e shkruara në gjuhën shqipe janë penguar në punën e tyre dhe disa herë edhe janë mbyllur ngase ato e morën rolin e të vetmit burim të informatave[4]. Si rezultat informatat kryesisht janë shpërndarë përmes fjalës së gojës (word-of-mouth, WoM), si në komunikimin ballë për ballë ashtu dhe përmes bisedave telefonike, gjë që ka pasur një rol të veçantë në të gjitha sferat e jetës, ndonëse ndikimi i këtyre informatave në të madhe është varur nga aftësitë bindëse të personit i cili e bartte porosinë/informatën[5]. Roli bindës i fjalës së gojës, sipas Aristotelit, e që mund ta gjejmë në librin e tij Retorika, është një set i vlerave artistike të cilat kontrollohen nga folësi: ethos, pathos and logos[6], që kishin ndikim të madh në atë për të cilën kishin njohuri, ndjenin ose bënin njerëzit gjatë atyre ditëve në Kosovën e okupuar.

Në vitin 1999 Kosova është pasuruar me një numër të madh të medieve të shkruara dhe elektronike ndërkohë që filloj edhe depërtimi i Internetit[7] dhe zhvillimi i Teknologjisë Informative dhe të Komunikimit-TIK (Information and Communication Technology, ICT). Kompanitë e TIK, gati inekzistente para 16 viteve, filluan të ofrojnë një mori shërbimesh për klientët e tyre[8], gjë e cila ka transformuar edhe kanalet e komunikimit nga fjala e gojës në atë të ndërmjetësuar nga kompjuteri (computer-mediated communication)[9], një proces ky gjatë të cilit njerëzit takohen dhe i zhvillojnë marrëdhëniet e tyre duke u mbështetura në porositë e shtypura, si mekanizëm primar i të shprehurit[10].

Mirëpo zhvillimi dhe ndikimi i teknologjisë informative nuk kishte ndikim vetëm në komunikimin ndërpersonal. Teknologjia informative e komunikimit shihet edhe si një prej shtytësve kryesorë të modernizimit të ekonomive në mbarë botën[11] andaj edhe Kosova në këtë rrafsh nuk bënë përjashtim. Sipas analizës së tregut të teknologjisë informative dhe të komunikimit në Kosovë, të publikuar nga Shoqata për Teknologji të Informacionit dhe të Komunikimit të Kosovës (STIKK), sektori lokal si kujdesi shëndetësor, transporti, arsimi, shkenca-kultura-arti, etj. janë aktualisht shumë pak të shërbyer nga ana e sektorit të TIK në Kosovë dhe praktikisht paraqesin mundësi të pashfrytëzuara për rritje, mundësi që janë të arritshme.[12]

Si rezultat i drejtpërdrejtë i zhvillimeve teknologjike, institucionet kulturore të Kosovës janë ballafaquar me një numër të ndryshimeve fondamentale, ndërkohë që për të ngelë të rëndësishme për klientët dhe konsumatorët e tyre, për ta është e rëndësishme që t’i zhvillojnë mënyrat e reja të komunikimit dhe monitorimit nga afër të të gjitha zhvillimeve dhe shërbimeve, në përputhshmëri me kërkesat e tregut.

Vështirësitë financiare të institucioneve kulturore të Kosovës pasqyrohen edhe në interesimin e ultë për investime në marketing, ndërsa mungesa e komunikimit dhe marketingu i dobët kanë rezultuar me numër të vogël të vizitorëve/konsumatorëve[13]. Andaj, edhe shfaqja e teknologjisë së re, sidomos e asaj të informimit dhe të komunikimit ka krijuar një hapësirë të re për teatrin modern. Teknologjitë e reja, si dhe mediet e reja kanë sjellë në pah qasje të reja komunikimi, për institucionet kulturore, nëse marrim parasysh kapacitetet e tyre për të ofruar informata në vazhdimësi, duke lehtësuar kështu komunikimin e dyanshëm me konsumatorin (nëpërmjet CmC-së), si dhe mbledhjen e të dhënave dhe promovimin e ofertave dhe shërbimeve[14].

Shtrirja dhe depërtimi i internetit në Kosovë, ka revolucionarizuar komunikimin (ndërpersonal) dhe si rezultat sferën kulturore, e që ka pasur ndikim të drejtë për drejtë edhe në sjelljen e konsumatorit[15]. Teknologjia e re e zhvilluar për ta lehtësuar komunikimin, ka luajtur rol të rëndësishëm në ofrimin e mënyrave të reja për të arritur në mënyrë sa më efikase shpërndarjen e informatave, meqenëse e ka mundësuar komunikim direkt dhe ndërveprues me konsumatorët me shpenzime të ulëta[16], promovimin e ofertave të reja si dhe reklamimin dhe rritjen e ofertës.

Duke e pasur parasysh rëndësinë e kësaj forme të re të komunikimit, tashmë të përvetësuar nga institucione të ndryshme, institucionet kulturore në Kosovë kanë filluar përdorimin e teknologjisë së informimit dhe të komunikimit për t’i shpërndarë informatat e rëndësishme konsumatorëve potencial në mënyrë që ta rrisin numrin e tyre. Andaj, deri më sot shumë nga to janë të hapura karshi publikut të gjerë, nëpërmjet faqeve të internetit dhe rrjeteve shoqërore e Youtube[17], mirëpo oferta dhe rifreskimi i tyre lanë akoma shumë për të dëshiruar.

Meqenëse e-Kultura, që definohet si aplikim i teknologjisë së informimit dhe të komunikimit në industrinë kulturore[18], ka ndikim të dukshëm në menaxhimin e institucioneve kulturore si teatri, kinemaja dhe biblioteka, si dhe në fushat tjera të operimit, të institucioneve kulturore në Kosovë, qëllimi i këtij hulumtimi është analiza e sjelljes së konsumatorëve dhe përdorimi i rrjeteve sociale në vendimmarrje vis-à-vis ofertave të institucioneve kulturore me fokus të veçantë në Teatrin Kombëtar të Kosovës. Për të arritur deri te të dhënat e rëndësishme mbi atë se si vizitorët e institucioneve kulturore përdorin platformat e rrjeteve sociale gjatë procesit të vendimmarrjes, janë përdorur burimet dytësore si dhe intervistat gjysmë të strukturuara.

Edhe pse çështja e subjektivitetit në raport me përmbajtjen e ofruar në këto platforma është vendosë si faktor përcaktues për përdorimin e rrjeteve sociale, rezultatet kryesore sugjerojnë se rrjetet shoqërore janë përdorur nga klientët si burim primar i informimit, gjatë procesit të vendimmarrjes për ta vizituar një ngjarje kulturore. Për më shumë, platformat e rrjeteve shoqërore janë përshkruar si vende ku informacionet nuk drejtohen nga klientelizmi, prandaj edhe janë të rëndësishme, të pranueshme dhe të besueshme, edhe përkundër faktit se të gjitha këto informata janë të bazuara në përshtypje subjektive të secilit përdorues të rrjeteve sociale.

Nëpërmjet këtij studimi gjithashtu do të ofrohen disa rekomandime për industrinë kulturore përsa i përket përdorimit të medieve të reja dhe rrjeteve shoqërore, duke synuar rritjen e numrit të konsumatorëve si dhe rekomandime për një hulumtim më të detajuar në përdorimin e medieve të reja, respektivisht përdorimin e rrjeteve sociale dhe sjelljen e klientit.

Sfondi i hulumtimit

Kultura besohet të jetë ambasador i secilit vend ngase, siç është shpreh Sir Eduard Burnet Tejlorit[19]Kultura… është ajo tërësi komplekse që përfshinë dijen, besimin, artin, etikën, zakonet, dhe cilëndo aftësi dhe shprehi të fituar nga njeriu si pjesëtar i shoqërisë[20].

Si rezultat kultura shpërndahet, mësohet dhe bartet në gjenerata[21] gjë që nënkupton përfshirjen e konsumatorëve edhe si bartës/transmetues. Sipas të dhënave të konferencës Audienca Evropiane 2020 dhe përtej(European Audiences 2020 and beyond)[22], zhvillimi i audiencës është i një rëndësie të madhe. Për më tepër, konsiderohet vendimtare për vendosjen e artit, kreativitetit dhe kulturës në qendër të shoqërive tona për ta shtuar përfitimin shoqëror, kulturor dhe ekonomikë të artit[23]. Me shpikjen e teknologjisë së informimit dhe të komunikimit dhe me paraqitjen e medieve të reja, konsumatorët janë shumë më të angazhuar në gjetjen e mënyrave të efektshme dhe besueshme të komunikimit dhe për gjetjen e informatave. Prandaj përdorimi i medieve të reja për mbledhjen e këtyre informatave dhe plasimin e tyre për konsumim nga komuniteti është përdorur edhe në kërkim të informative që kanë të bëjnë me ngjarjet kulturore. Informatat vijnë drejtë për drejtë nga konsumatorët dhe nuk ofrohen nga institucionet kulturore të cilat po përpiqen që ta ngritin numrin e konsumatorëve, duke konsideruar se këto informata janë më të afërta për konsumatorët andaj dhe më të pranueshme[24].

Si bazë për këtë hulumtim kanë shërbyer një numër i shfaqjeve teatrore, ekspozitave dhe koncerteve të cilat nuk janë vlerësuar nga kritikët por që janë më të vizituarat. Për t’i vlerësuar motivet si dhe shkaset dhe trendët, ngase shihet qartë se institucionet kulturore nuk kanë bërë më shumë për një performancë se tjetrën, ne kemi intervistuar menaxhmentin e Teatrit Kombëtar si dhe konsumatorët.

Përderisa kanalet e zakonshme të marketingut si lajmërimet, reklamat dhe posterat vazhdojnë ta marrin pjesën më të madhe të buxhetit për reklama, aktivitetet në rrjet *reklama, ueb faqet dhe rrjetet shoqërore) po bëhen më të rëndësishme[25] ngase mbështesin nevojën e konsumatorëve për informata të besueshme. Konsumatorët janë në kërkim të kualitetit por edhe të burimeve lehtë të qasshme, siç janë platformat on-line, të cilat ua mundësojnë konsumatorëve që t’i plasojnë mendimet e veta, opinionet dhe përvojat[26].

Baza e hulumtimit

Interneti i cili përdoret me të madhe nga shoqëria kosovare (1,523,373 përdorues të Internetit deri në dhjetor të vitit 2014)[27] besohet se e ka revolucionarizuar sjelljen e konsumatorëve. Përdoruesit e Internetit nuk janë më konsumues pasiv por janë ndërveprues sepse kanë mundësi të komunikojnë me njëri tjetrin nëpërmjet të ashtuquajturit komunikim të ndërmjetësuar nga kompjuteri përmes së cilit i ndajnë përvojat e tyre, informatat, videot dhe fotografitë. Prandaj, falë këtyre ndryshimeve në mesin e klientelës, edhe institucionet kulturore është dashur që t’i përshtaten këtyre ndryshimeve dhe, për më tepër, të përfitojnë nga ato ndryshime. Të kuptuarit e sjelljes së konsumatorëve paraqet bazën për krijimin e strategjive të suksesshme të marketingut[28]. Sjellja e konsumatorëve të teatrit është fushë e cila nuk është hulumtuar deri më tani në Kosovë. Njohësit e fushës e kanë pranuar rëndësinë dhe kontributin që ka për mirëqenien financiare të teatrit mirëpo ka edhe shumë për t’u bërë në mënyrë që të kuptohet mënyra e sjelljes së konsumatorëve[29] si dhe ndikimi në menaxhmentin e këtij institucioni. Është mëse evidente se me ndryshimet e vazhdueshme dhe avancimin e teknologjisë klientët e ndryshojnë mënyrën e sjelljes në kërkim të burimeve “më të favorshme për klientin”. Prandaj qëllim i këtij studimi ishte që të analizoj mënyrën e përdorimit të medieve shoqërore nga konsumatorët gjatë procesit vendimmarrës si dhe arsyet për përdorimin e të njëjtave për ta gjetur nëse ka dallime në përdorimin e rrjeteve shoqërore sipas gjeneratës së konsumatorëve. Kjo analizë është bërë me qëllim që ta shohim nëse mediet e reja dhe rrjetet shoqërore janë determinuese në përzgjedhjen e klientëve apo janë thjeshtë burim i informatës gjatë vendimmarrjes për t’i vizituar institucionet e kulturës.

Përgatitja dhe subjekti kërkimor

Fokus i hulumtimit tonë është Teatri Kombëtar i Kosovës si dhe individët të cilët marrin vendim mbi përdorimin e burimeve në dispozicion si: kohën dhe të hollat në këmbim të shërbimeve[30]. Gjatë mbulimit të fushës së kulturës, me fokus teatrin, është marrë parasyshë i gjithë kompleksiteti i kësaj fushe në mënyrë që të kuptohet sjellja e konsumatorëve vis-a-vi teatrit. Kjo përzgjedhje është bërë ngase produkti teatror nuk është thjeshtë një shërbim apo një e mirë materiale për konsumim, teatri është një sërë aktivitetesh që paraqesin përvoja të ndryshme[31]. Prandaj, produkti teatror nuk mund të verifikohet/provohet para se te shihet gjë që konsumimin/shikimin e një pjese teatrale e bënë një aktivitet me zarar (të rrezikshëm). Shërbimet ofrohen nga njerëzit, gjë që nënkupton se është e pamundur që të shihen dy shfaqje identike ngase shfaqja prodhohet dhe shikohet në të njëjtën kohë, në mënyrë simultane. Konsumatorët nuk e shohin vetëm një produkt por një numër aktivitetesh dhe kombinimesh të produkteve të ndryshme, të cilat janë të pavarura nga njëra tjetra. Për shkak të veçantive dhe karakteristikave unike të shfaqjeve/produkteve teatrore, konsumatorët zhvillojnë një sjellje të veçantë në procesin e vet vendimmarrës.

Tipologjitë dhe kompleksiteti i sjelljes së konsumatorëve në procesin e vendimmarrjes

Karakteristikat e produktit teatror përfshijnë sjelljen komplekse të konsumatorit në procesin vendimmarrës. Modeli tregon se për shkak të veçantisë së produktit teatror, vendimi për ta vizituar teatrin nënkupton një përfshirje të lartë dhe përkushtim në vendimin për ta konsumuar produktin, në rastin tonë shfaqjen. Ky fakt nënkupton nevojën për informata të besueshme për ta ulur rrezikun e perceptuar, gjë e cila e bënë konsumatorin potencial të përfshihet në kërkim të informatave të besueshme. Konsumatorët, ndikohen edhe nga njerëzit tjerë sepse ata kanë nevojë për informata dhe këshilla të njerëzve të cilët kanë pasur përvoja dhe dilema të tilla, e që mund të jenë një anëtar i familjes, mik apo dhe persona/miq të komunitetit on-line. Sa më shumë informata të ketë konsumatori aq më pak i pasigurt do të ndjehet[32]!

Gjatë procesit të hulumtimit, ne jemi takuar me konsumatorët e rregullt të cilët e vizitojnë teatrin në premierë të shfaqjes, para se të ketë ndonjë reagim apo dhe informatë. Këta konsumatorë i përkasin një lloji të institucionalizuar të vizitorëve të cilët informohen nga teatri mbi produktet dhe atë përmes mjeteve të vjetra të marketingut si reklamat televizive dhe posterat para teatrit.

Tipi i dytë i vizitorëve të cilët i kemi hasur gjatë hulumtimit janë konsumatorët e kohëpaskohshëm të cilët janë të ngjashëm me konsumatorët e rregullt, mirëpo këta janë më fleksibil në vizitat dhe vendimet e tyre por që për dallim prej të parëve duan që të kenë informata mbi procesin e punë. Ky tip i konsumatorëve ka varshmëri të konsiderueshme në informatat të cilat ofrohen nga teatri mirëpo njëkohësisht merr informata shtesë nga regjisori dhe aktorët.

Tipi i tretë i vizitorëve me të cilët jemi takuar gjatë hulumtimit janë konsumatorët të cilët informohen përmes rrjeteve sociale, përmes të të ashtuquajturit komunikim i ndërmjetësuar nga kompjuteri, i cili e zëvendëson komunikimin përmes fjalës së gojës. Ky lloj konsumatorësh vepron i pavarur nga informatat e teatrit ndërsa planet mbi konsumimin e një produkti teatror e bënë duke u bazuar në informatat të cilat i merr përmes rrjeteve shoqërore.

Mirëpo gjatë shtrimit të këtij hulumtimi është dashur që ta kemi parasysh faktin se rezultatet mund të ndërrojnë brenda disa muajve ngase secili person kalon përmes një procesi të ndryshime jetësore, me c ‘rast një konsumator mund të lëvizë nga një tip i konsumatorit në tipin tjetër.

Rezultatet e hulumtimit mbi rolin të medieve të reja dhe zhvillimin konsumatorëve të teatrit

Siç edhe e përmendëm edhe më herët, teknologjia e informimit dhe e komunikimit si dhe interneti, e kanë revolucionarizuar mënyrën se si ndërveprojnë dhe komunikojnë me njëri tjetrin dhe gjatë vendimmarrjes mbi vizitën e teatrit. Nga, hulumtimi del se mënyra klasike e marrjes së informatave mbi shfaqjet është gati e papërfillshme, ngase tani shumica e informative mblidhen përmes medieve të reja, rrjeteve sociale puna e të cilave është mundësuar nga teknologjia e re. Për më tepër edhe mënyra tradicionale e menaxhimit të institucioneve kulturore i takon së kaluarës ngase kalimi në menaxhim elektronik, eMenaxhim, e cila në literaturë definohet si proces i blerjes, shitjes, transferimit dhe këmbimit të produkteve, shërbimeve dhe/ose informatave nëpërmjet rrjeteve kompjuterike, përfshi këtu edhe Internetin[33], ika bërë që konsumatorët të kenë rol aktiv ngase munden të krijojnë përmbajtje dhe të ofrojnë shërbime[34].

Ueb faqet dhe adresat e hapura në rrjetet shoqërore nga institucionet kulturore ua kanë mundësuar konsumatorëve të vendosin raporte/marrëdhënie me përdoruesit tjerë (peer to peer) dhe të takohen me komunitetin on-line, për t’i këmbyer informatat që ndërlidhen me aktivitetet/produktet, përvojat dhe opinionet, e cila do të duhej të ketë ndikim në sjelljen e konsumatorëve. Nga hulumtimi del se konsumatorët nuk i përdorin vetëm informatat të cilat përgatitën nga departamentet e marketingut por edhe informatat e pavarura deri te të cilat vijnë përmes internetit. Internetin e përdorin për të mbledhur informata të paanshme para se të vendosin nëse do ta vizitojnë teatrin. Janë këto informata të cilat shpërndahen në rrjetet shoqërore, përmes të cilave përvojat në teatër dhe fotografitë, opinionet e shkruara dhe videot e ngarkuara kontribuojnë në procesin vendimmarrës të konsumatorit. Andaj, sipas menaxhmentit të teatrit ueb faqet dhe adresat e tyre në rrjetet shoqërore mëtojnë që ta përcjellin trendin që ndërlidhet me pritshmëritë e konsumatorëve të rinj.

Rëndësia e fjalës së gojës në sjelljen e audiencës së teatrit

Rezultatet e pyetësorit dhe intervistave sugjerojnë se eWoM dhe komunikimi i ndërmjetësuar nga kompjuteri kanë më shumë ndikim te konsumatorët se sa llojet tjera të komunikimit[35]. Kjo nga fakti se shfaqjet nuk mund të shihen para premierës, gjë që i bënë njerëzit që më shumë të mbështetën në opinionet dhe përvojat e njerëzve tjerë se sa informatave tjera (zyrtare). Sipas rezultateve konsumatorët kanë nevojë për informata të dorës së parë të cilat vijnë nga burime të besueshme, dhe ata besojnë se informata të tilla janë ato që vijnë nga publiku sepse nuk janë të prira për ta shtuar inkasimin e teatrit. Komunikimi përmes e-fjalës së gojës nga shumë autorë konsiderohet si një nga format më të fuqishme të marketingut në treg[36].

Metodologjia

Janë dy qasje kryesore apo filozofi të cilat përdoren në hulumtim. Përdorimi i metodës induktive nënkupton thithjen e informatave nga përshkrimet dhe observimet. Qasja deduktive është përdorur për t’i analizuar dhe testuar hipotezat e mëhershme të cilat janë formuluar duke u bazuar në literaturë.

Sipas Konventës Evropiane të Teatrit[37] të dhënat empirike që kanë të bëjnë me situatën dhe audiencën e teatrove në Evropë deri më tani kanë qenë shumë heterogjene. Sipas tyre në një numër të vendeve, përfshi këtu edhe Kosovën, nuk ka të dhëna të mjaftueshme ndërsa ato të cilat janë në dispozicion janë të pastruktururara, respektivisht dallojnë nga vendi në vend[38]. Prandaj mungesa e të dhënave krahasimtare që kanë të bëjnë me Teatrin Kombëtar të Kosovës dhe audiencën e tij ishte një prej sfidave kryesore gjatë përcaktimit të indikatorëve matës për zhvillimin e audiencës së teatrit. Andaj, me këtë rast na është dashur të mbështetemi kryesisht në të dhënat e ofruara nga institucioni, deri te të cilat kemi ardhur përmes intervistës. Informatat e prezantuara shpërfaqin trendët dhe tendencat që kanë të bëjnë me audiencën e teatrit kombëtar dhe do të shërbejnë si pikënisje për hulumtimet e ardhshme, duke shërbyer si pikë referimi.

Për qëllime të studimit dhe për t’i identifikuar shprehitë e vizitorëve të teatrit ne e kemi analizuar ofertën e teatrit si cilat zhanre i ofertohen shikuesve, sa shfaqje i përgatisin dhe sa i shfaqin gjatë një viti, nëse ato i shfaqin duke e ndryshuar repertorin në baza ditore apo i shfaqin në blloqe javore. Sipas drejtorit të Teatrit Kombëtar të Kosovës në repertorin e tyre i kanë tetë (8) produksione në vit dhe 234 shfaqje.

Pas diskutimit të repertorit hapi tjetër ishte gjetja e numrit të përgjithshëm të vizitorëve. Me këtë rast është bërë edhe krahasimi mes vizitorëve që janë nga qyteti i Prishtinës[39] dhe atyre që janë nga qytetet tjera. Sipas drejtorit menaxhues të teatrit numri i përgjithshëm i vizitorëve është 17447, prej të cilëve 93% janë banues në Prishtinë ndërsa 7% janë nga jashtë Prishtina.

I pyetur për marketingun dhe strategjinë e komunikimit si dhe aktivitetet për t’i vendosë marrëdhëniet mes një oferte (në këtë rast teatrit dhe të gjitha aktiviteteve të tija) dhe grupit të synuar (audiencës, palëve të interesit, publikut) – që nënkupton zhvillimin e audiencës, drejtori menaxherial e vuri në pah faktin se teatri nuk e ka një strategji komunikimi dhe se buxheti i ndarë për marketing nuk është i mjaftueshëm për zhvillimin e audiencës. Andaj ata edhe mbështetën vetëm në reklamat televizive në Radio Televizionin e Kosovës (RTK) si dhe në informatat e plasuara në gazetat ditore e që në fakt janë në një këndë i cili i dedikohet më të rejave ose ngjarjeve kulturore, përfshi këtu edhe teatrin. Ata gjithashtu e kanë edhe ueb faqen e tyre si dhe adresën në Facebook përmes të cilëve i ndajnë informatat relevante me publikun[40].

Posterët dhe broshurat ende përdoren nga teatri ndërsa ndikimi i tyre në konsumatorët është i debatueshëm andaj edhe është mbuluar edhe në këtë hulumtim.

Qëllimi i hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit ndërlidhet me pyetjen hulumtuese si i përdorin konsumatorët mediet e reja dhe rrjetet shoqërore gjatë procesit të vendimmarrjes; a ekzistojnë dallime në përdorimin e rrjeteve shoqërore nëpër gjenerata dhe gjini; dhe nëse informatat e mbledhura përmes teknologjisë së informimit dhe komunikimit, me theks të veçantë në rrjetet sociale, shërbejnë si përcaktues nëse do të vizitohet teatri.

Për t’i përmbushur qëllimin dhe objektivat e këtij hulumtimi, studimi bazohet në qasjen përshkruese, duke i përshkruar karakteristikat e ndeshura në terren gjë që e ka bërë të mundur që ta ofrojmë një tablo të gjendjes aktuale, përmes së cilës prezantohen shprehitë e konsumatorëve të cilët i shfrytëzojnë rrjetet shoqërore në procesin vendimmarrjes.

Mbledhja e të dhënave

Gjatë hulumtimit janë kombinuar të dhënat primare dhe sekondare për të arritur deri te të dhënat se si ndërveprojnë vizitorët e teatrit me rrjetet shoqërore. Meqenëse ka pak literaturë, për të mos thënë aspak, që ka të bëjë me mediet e reja dhe rrjetet shoqërore, ne e kemi konsideruar me interes mbledhjen e të dhënave të reja të cilat do të na shërbejnë si bazament dhe zëvendësuese të literaturës por që njëkohësisht do t’i kontribuojnë krijimit të një kornize bazë për studimet që do të bëhen në të ardhmen.

Me këtë rast është përdorur literaturë sekondare e zhvilluar nga hulumtues ndërkombëtar. Me këtë rast është përdorur shumë edhe interneti. Pas identifikimit të burimeve të informatave, të atyre që përmbajnë të dhëna që ndërlidhen me sjelljen e konsumatorëve dhe teknologjinë e informimit dhe të komunikimit, ne i kemi analizuar të dhënat në mënyrë që të njëjtat të prezantohen në raport.

Mbledhja e të dhënave primare është bërë përmes observimit, intervistave dhe pyetësorëve[41], të cilat qëllim primar kishin që t’i përgjigjen pyetjeve kërkimore.

Mostra

Për një hulumtim të mirëfilltë fillimisht duhet të sigurohet instrumenti bazë e që në këtë rast janë personat të cilët do të intervistohen. Të gjithë personat e intervistuar janë përzgjedhur qëllimisht sepse janë ata të cilët mund t’i japin përgjigjet të cilat i përgjigjen pyetjes kërkimore. Prandaj edhe janë përzgjedhur pesëdhjetë (50) persona, përfaqësues të gjeneratave të ndryshme dhe të dy gjinive (23 burra dhe 27 gra). Gjithashtu me këtë rast është bërë përzgjedhja e mostrës ashtu që ka mbuluar tre tipat e vizitorëve. Përfaqësuesit e mostrës ishin vizitorë të rregullt të teatrit, shfrytëzues aktiv të teknologjisë së informimit dhe të komunikimit, dhe përdorues të internetit si burim kryesor i informatave kur ata planifikojnë ta vizitojnë teatrin dhe institucionet tjera kulturore.

Personat e intervistuar janë të këtyre grup moshave: nga 19 deri në 30 vjet (29 persona ose 58%), nga 31 deri në 41 (9 persona ose 18%), nga 42 deri 51 (3 persona ose 6%), nga 52 deri 61 (6 persona ose 12 %) dhe nga 62 deri 72 (3 persona ose 6%). Kjo mostër është konsideruar si përfaqësuese e vizitorëve të teatrit për t’i nxjerrë të dhënat e besueshme por gjithashtu edhe për faktin se ata kanë njohuri për mjetet tradicionale të marketingut (posterët, broshurat, etj.) si dhe me mediet e reja, internetin dhe rrjetet shoqërore.

Për t’i identifikuar personat adekuat, hulumtuesi e ka vizituar teatrin, i ka përcjellë shfaqjet pas të cilave i ka përzgjedhë ata persona të cilët i përmbushin kriteret e paracaktuara të hulumtimit, gjë që nuk ishte një detyrë shumë e lehtë për shkak të hezitimit të shpërfaqur pasi që iu është bërë e njohur qëllimi i hulumtimit. Hulumtuesi e ka përdorur edhe adresën e Facebook të Teatrit Kombëtar të Kosovës për t’i identifikuar dhe kontaktuar personat të cilët e përcjellin punën e teatrit (followers), për t’i intervistuar.

Analiza e të dhënave

Informatat e mbledhura përmes intervistave janë analizuar përmes metodës kualitative për përmbajtjen[42], të dizajnuar për interpretimin subjektiv të përmbajtjes së tekstit të shkruar, përmes procesit të klasifikimit sistematik[43].

Kufizimet

Kufizimet e cilido hulumtim mund të konsiderohen si dobësi të cilat zanafillën e kanë në procesin e planifikimit të hulumtimit. Si dobësi ose kufizime të hulumtimit tonë ne e konsiderojmë mungesën e literaturës që ka të bëjë me mediet e reja dhe rrjete shoqërore dhe ndërlidhjen e tyre me sjelljen e konsumatorëve. Dobësi tjetër konsiderohet instrumenti i hulumtimit, intervistat, ngase janë identifikuar disa kufizime përsa i përket mostrës së hulumtimit, sepse ishte e vështirë për t’i gjetur personat të cilët do të merrnin pjesë në hulumtim pa ngurruar. Kontaktimi i ndjekësve (followers) të Facebook ishte i lehtë kur bëhej fjalë për gjeneratat e reja ndonëse edhe personat e moshës së mesme ishin mjaft bashkëpunues. Dhe e fundit ka të bëjë me kufizimin kohor me të cilin jemi ballafaquar, ngase bartja e të gjeturave në letër ishte sfidë në vete.

Gjetjet kryesore në procesin e vendimmarrjes

Procesi i vendimmarrjes është shpjeguar më lartë, gjatë shpalosjes së literaturës, e që definohet si një proces në të cilin përfshihet konsumatori gjatë përzgjedhjes së produktit. Në këtë kontekst është identifikuar ekzistenca e disa etapave në procesin e vendimmarrjes.

Etapa e parë ka të bëjë me dëshirën e konsumatorit për ta vizituar teatrin e që mund të jetë e brendshme ose e ndikuar nga faktorë të jashtëm si p.sh. leximi i një opinion në rrjete shoqërore.

Etapa e dytë ndërlidhet me kërkimin e informatave. Konsumatorët zakonisht angazhohen për t’i gjetur informatat relevante, me ç’ rast nuk mbështetën vetëm në të dhënat që dalin nga burimet institucionale por edhe në informata që dalin nga burime të jashtme, siç janë rrjetet shoqërore. Mirëpo si dhe pse konsumatorët i përdorin këto platforma në kërkim të informatave?

Në përgjithësi, përfaqësuesit e të gjitha gjeneratave i kanë identifikuar rrjetet shoqërore si burim kryesorë të informimit gjatë marrjes së vendimit për të shkuar në teatër. I kanë identifikuar si burime të paanshme dhe si burime në të cilat munden t’i gjejnë edhe opinionet e të tjerëve në lidhje me një produkt të caktuar gjë që ua mundëson para krijimin e një ideje se çfarë do të shohin në teatër gjë që i bënë që ta largojnë mëdyshjen e mundshme të shkojnë apo jo në teatër.

Pas identifikimit të motiveve kryesore për përdorimin e rrjeteve shoqërore në kërkim të informatave, duhet të përmendet gjithashtu edhe fakti se (gati) të gjithë të anketuarit dhe intervistuarit janë përdorues të rregullt të teknologjisë së informimit dhe të komunikimit, të rrjeteve të ndryshme si Facebook dhe Instagram, Youtube dhe Twitter. Për më tepër kur janë në kërkim të informatave ata kërkojnë kryesisht ato platforma në të cilat mund të lihen komente, mund të ndërveprojnë me të tjerët dhe sidomos ato në të cilat mund të vendosen video dhe fotografi.

Dallimet e identifikuara

Duke u fokusuar në tri gjeneratat veç e veç në procesin e analizës së të dhënave mund të identifikohen disa dallime. Përdoruesit e internetit dhe rrjeteve shoqërore, personat e moshave mes 19 dhe 30 vjeç dhe 31 de 41 vjeç, të cilët përfaqësojnë 38 % të intervistuarve, janë konsumues të rregullt dhe kërkuesit më aktiv të informatave nga të gjitha gjenerata, me përvojë për të kërkuar dhe gjetur informatat on-line. Sipas të intervistuarve ata i gjejnë informatat në disa mënyra; disa informata janë të vendosura nga aktorët të cilët janë të interesuar për t’iu treguar publikut se ata janë të përfshirë në një projekt teatror, disa informata janë të publikuara nga regjisori apo edhe shkrimtari i pjesës, mirëpo pjesa më e madhe e informatave janë të vendosura nga shikuesit. Ia vlen të përmendet se disa nga të intervistuarit ngritën si dilemë nëse informatat e publikuara nga ata që janë të përfshirë në prodhimin e një shfaqje janë të besueshme? Edhepse ata i përdorin si referencë për kërkim të mëtejmë. Sa i përket të intervistuarve të moshës nga 42 deri 51 vjeç, të cilët përfaqësojnë 6% të mostrës së përzgjedhur, ata nuk i përdorin rrjetet shoqërore aq shpesh sa edhe gjenerata më e re. Përkundër kësaj, kur vendosin për të shkuar në teatër edhe ata janë të ndikuar nga eFjala e gojës. Me këtë rast ata iu drejtohen rrjeteve shoqërore të cilat janë më të lehta për t’u orientuar si Facebook.

Kanalet më të përdorura sipas të intervistuarve, janë: Youtube 5%, Twitter 5%, Facebook respektivisht adresa e Teatrit Kombëtar të Kosovës në Facebook 10% dhe eFjalën e Gojës (Partnerët / miqtë / bashkëpunëtorët / të afërmit) 40%.

Është me interes që të theksohet se të intervistuarit e grup moshave prej 52 deri 61 vjeç de ata të moshës mes 62 dhe 72 vjeç janë ata që informatat kryesisht i marrin nga mediet tradicionale si reklamat, posterat para teatrit, broshurat; ata s’bashku përbëjnë 18% të intervistuarve. Informatat e publikuara në rrjetet shoqërore i përdorin si referencë mirëpo billbordet dhe posterat janë burimi i parë i informatës.

Gjatë krahasimit të gjeneratave të intervistuara mund të gjenden disa dallime. Edhepse çështja e subjektivitetit në raport me përmbajtjen e ofruar në këto platforma është vendosur si faktor përcaktues për përdorimin e rrjeteve shoqërore, rezultatet kryesore sugjerojnë se konsumatorët të cilët i përdorin rrjetet shoqërore gjatë marrjes së vendimeve për ta përcjellë një ngjarje kulturore iu besojnë këtyre informatave më së shumti ngase ato janë të paanshme pra jo të prira nga klientelizmi, të besueshme edhepse bazohen në bindje subjektive të përdoruesve të rrjeteve shoqërore.

Disa të intervistuar të cilët i parapëlqejnë mediet e vjetra për marketing thonë se disa informata janë të rreme dhe të shtrembëruara, andaj edhe duhet të rishqyrtohet besueshmëria e tyre.

Përfundim

Platformat e rrjeteve shoqërore janë mediet e reja; mbase jo mediet e së ardhmes ngase teknologjia e informimit dhe e komunikimit po evoluon dita ditës, por gjithsesi e zënë një vend të rëndësishëm si medie të sotme. Ato iu ofrojnë konsumatorëve mundësi që të shprehen, që ta shpërndajnë një përmbajtje të caktuar, ide dhe përvoja të cilat mund të përdoren apo të cilave mund t’iu referohen edhe konsumatorët tjerë gjatë fazës së vendimmarrjes, një fakt ky shumë i vlerësuar nga konsumatorët të cilët janë në kërkim të informatave të besueshme. Zhvillimi i Internetit, i teknologjisë së re të informimit dhe të komunikimit si dhe rrjeteve shoqërore e kanë ndryshuar mënyrën e komunikimit në mënyrë rrënjësore[44], ndonëse institucionet e kulturës, në rastin tonë Teatri Kombëtar i Kosovës, vazhdojnë të ndajnë shuma të caktuara për marketing. Paralelisht, shumica e institucioneve kulturore ka themeluar kanalet fillestare të komunikimit digjital dhe është duke ofruar adresa në rrjetet shoqërore, ku secili institucion ka së paku një adresë në Facebook.

Platformat e rrjeteve shoqërore përdoren gjatë procesit të vendimmarrjes nga të gjitha gjeneratat. Mirëpo, përdorimi i tyre ndryshon nga etapa e procesit të vendimmarrjes si dhe mes gjeneratave. Në etapën para vendosjes për të shkuar në teatër rrjetet shoqërore paraqesin burimin kryesorë të informatave. Konsumatorët gjatë kërkimit të informatave janë të prirë që t’i lexojnë përvojat e konsumatorëve tjerë sepse konsiderohen sit ë paanshme, të besueshme de si mjete të cilat ofrojnë mundësinë e ndërveprimit. Një numër i madh i platformave, si: forumet, blogjet dhe rrjetet shoqërore përdoren për shpërndarjen e informatave prandaj përdorimi gjithëpërfshirës i këtyre platformave do të ishte me interes për institucionet kulturore për ta shtuar prezencën e vet dhe përmes kësaj për ta rritur numrin e konsumatorëve.

Përkundër përdorimit të rrjeteve shoqërore dhe platformave tjera, pyetjet që ndërlidhen me subjektivitetin dhe besueshmërinë e tyre mund të paraqiten. Disa vështrime dhe opinione merren si të pavërteta, andaj konsumatorët sikur janë të shtrënguar që të bëjnë vlerësimin e vërtetësisë së këtyre informative përmes komunikimit të ndërmjetësuar nga kompjuteri, përmes të ashtuquajturës eFjalës së Gojës për ta gjetur të vërtetë prapa këtyre postimeve; ky proces mund të merr kohë gjë që mund t’i bëjë konsumatorët që të kërkojnë burime më të besueshme dhe që marrin më pak kohë.

Sa i përket etapës së pas shikimit/konsumimit të shfaqjes/aktivitetit kulturor, rrjetet shoqërore dhe platformat tjera ndërvepruese nuk përdoren si burim i informatës por si platforma për shpërndarjen e përmbajtjeve dhe informatave me miq dhe komunitetin on-line artdashës duke iu ofruar përvojat vetanake, fotografitë dhe videot për t’iu ndihmuar klientëve potencial për t’u përgatitur për përvojat e reja, përvojat personale.

Ky studim është hulumtimi i parë i zhvilluar për ta kuptuar bashkëveprimin mes rrjeteve shoqërore dhe sjelljes së konsumatorëve andaj edhe duhet të përdoret nga hulumtuesit tjerë por edhe nga institucionet e kulturës për zhvillimin e audiencës. Ngase, sikur edhe ka thënë edhe z.Richard Hadley, drejtor i Rrjetit Evropian të Audiencës, zhvillimi i audiencës nuk ka të bëjë vetëm me njerëzit që vijnë te arti. Ka të bëjë edhe me ata njerëz që nuk vijnë të arti, e që institucionet kulturore dhe artistike duan t’i ofrojnë. Ndikimi i internetit dhe rrjeteve shoqërore i cili është konfirmuar edhe gjatë intervistave me konsumatorë sugjeron se institucionet e kulturës duhet të fokusohen në zhvillimin e një strategjie të re të komunikimit për t’i tërhequr konsumatorët duke iu ofruar informatat për të cilat ata kanë nevojë dhe në kërkim të cilave janë.

Rekomandimet për institucionet e kulturës

Rrjetet shoqërore janë platformë të cilat po ua zënë vendim medieve, ngase janë më të lehta për komunikim, të qasshme në çdo kohë dhe çdo vend, mjafton të jesh i kyçur në internet dhe të kesh një telefon mobil të mençur. Është e vërtetë se sjellja e konsumatorëve është një fushë komplekse, mirëpo për ta zhvilluar një strategji të suksesshme marketingu duhet të bazohemi në sjelljen e konsumatorëve.

Sikur edhe u tha edhe më lartë, institucionet kulturore duhet të investojnë më shumë në komunikim më publikun duke ngarkuar informata relevante në ueb faqet e tyre të cilat duhet gjithashtu të jenë edhe interaktive. Duke e njohur konsumatorin dhe klientin potencial, duke e respektuar nevojën e tyre për të qenë pjesë aktive në procesin e krijimit të një produkti artistik, institucionet duhet t’ua mundësojnë edhe ngarkimin dhe shkarkimin e informative dhe materialeve tjera informuese. Mundësimi i komunikimit përmes eFjalës së Gojës mund ta shtoj numrin e konsumatorëve gjë që do të reflektohet edhe në financat e institucionit por edhe në motivimin e artistëve.

Përmes këtij hulumtimi ne kemi mëtuar që ta eksplorojmë dhe pasqyrojmë përdorimin e rrjeteve shoqërore nga ana e konsumatorëve të teatrit, pasqyrimin e sjelljes së tyre përmes përdorimit të teknikave të hulumtimit sasior dhe cilësor. Andaj janë analizuar një mori çështjesh në mënyrë që të marrim sa më shumë informata. Instrumenti i hulumtimit, intervistat, kanë ofruar informatat e kërkuara (dhe më shumë). Prandaj, nëse planifikohet ndonjë hulumtim në të ardhmen, ne sugjerojmë përdorimin e intervistave gjysmë të strukturuara si instrument i hulumtimit, duke u kujdesur që pyetjet e përgatitura t’i mbulojnë vetëm aspektet e një produkti kulturor.

Gjithashtu për këtë hulumtim është përzgjedhur një mostër prej pesëdhjetë (50) konsumatorëve të gjeneratave dhe gjinive të ndryshme. Rrjedhimisht janë nxjerrë informata të përgjithësuara. Andaj, për në të ardhmen, ne sugjerojmë që të jemi më të fokusuar gjatë përzgjedhjes së mostrës. Ndërsa si metodë për mbledhjen e të dhënave të matshme sugjerojmë përdorimin e metodave kuantitative.

Fare në fund, është me rëndësi që të vihet në pah rëndësia e sjelljes së konsumatorëve. Të kuptuarit e konsumatorëve është qelës i suksesit të institucioneve të kulturës, andaj edhe duhet të promovohet.

____________

Literatura:

1. Alfredo M. Ronchi, (2009). eCulture, Cultural Content in the Digital Age, Springer-Verlag Berlin Heidelberg
2. Bailey, A.A. (2007). Public Information and Consumer Scepticism Effects on Celebrity Endorsements: Studies among Young Customers. Journal of Marketing Communications, 13 (2): 85 – 107, Routledge.
3. Basu, A. and S. Muylle (2003) Online support for commerce processes by web retailers, Decision Support Systems 34(4), 379–95.
4. Biggins, M. and J. Crayne, (2000). Publishing in Yugoslavia’s Successor States, The Haworth Information Press, An Imprint of The Haworth Press, Inc. New York, USA; Volume 1, Numbers 2/3 Pg. 162 – 163
5. Blackwell, L.D., Miniard, P.W. and Engel, J.F., (2006). Costumer behaviour. 10th ed. Mason: Thomson Business and Economics.
6. Czaja, R. and Blair, J. Designing Surveys: A guide to decisions and procedures. Thousand Oaks, CA: Pine Forge Press.
7. Hsieh, H.F. and Shanon, S.E. (2005). Three Approaches to Qualitative Content Analysis. Journal of Qualitative health research 15 (9) 1277-1288. Available from: http://qhr.sagepub.com, Accessed 13 May 2015
8. J. L.Borgerson, J.E.Schroeder, (2005). Identity in Marketing Communications: An Ethics of Visual Representation. Marketing Communication: New Approaches, Technologies and Styles, Oxford University Press.
9. J. Lipnack, J. Stamp, Virtual Teams: Reaching Across Space, Time and Organizations with Technology, John Wiley & Sons, New York, 1997.
10. J. Schmitz, J. Fulk, Organizational colleagues, media richness, and electronic mail, Communication Research 18(4), 1991, pp. 487‐523.
11. Krauss, R. M. (1987). The role of the listener: Addressee influences on message formulation. Journal of Language and Social Psychology, 6, 81-97.
12. L. Sproull, S. Keisler (1986). Reducing social context cues: electronic mail in organizational communication, Management Science 32(11), pp. 1492‐1513.
13. Lee, A. (1994). Electronic mail as a medium for rich communication: an empirical investigation using hermeneutic interpretation, MIS Quarterly 18(2), pp.145‐157.
14. M. Trusov & E.R. Bucklin & H.C. Pawels, (2010). Effects of word of mouth versus Traditional Marketing, Findings from Internet Social Networking Site.
15. Markus, L. (1994). Electronic mail as the medium for managerial choice, Organization Science 5, pp. 502‐527.
16. Michael J. Papa, Tom D. Daniels, Barry K. Spiker, (2009). Organizational Communication Approaches and Trends-UET Press, p. 14
17. Morozan, Ch. (1996). Principles and Evolution of the Internet Marketing, Economic Sciences Series, Volume XI, Issue 1. Ovidius University, 2011, Aëailable at www.ssrn.org.
18. P. Shachaf, N. Hara, (2007). Behavioural complexity theory of media selection: a proposed theory for global virtual teams. Journal of Information Science 33(1), pp. 63‐74.
19. Paul M. Herr, Frank R. Kardes, and John Kim, (1991).Effects of Word-of-Mouth and Product-Attribute Information on Persuasion: An Accessibility-Diagnosticity Perspective, Journal of Consumer Research, 17 (4).
20. R.E. Rice, J. D’Ambra, E. More, (1998). Cross‐cultural comparison of organizational media evaluation and choice, Journal of Communication 48(3), pp. 3‐26.
21. Salkowitz, R. (2013). The aging workforce and gen y: Bridge the social media generation gap. Retrieved from http://hiring.monster.com/hr/hr-best- ractices/workforcemanagement/improving-employee-relations/social-media-workplace.aspx
22. Schiffman, L. G. and Kanuk, L. L., (2010). Consumer behaviour. Global Edition. London. Pearson Higher Education ,
23. Silverman, G. (2001). The Power of Word of Mouth. Direct Marketing, 64(5), 47. https://www.ualberta.ca/business/PaulMessinger/Research/~/media/business/FacultyAndStaff/MBEL/PaulMessinger/Documents/Research/Issue2/GoyetteEtAl.pdf
24. Spencer-Oatey, H. (2012). What is culture? A compilation of quotations. GlobalPAD Core Concepts. Available at GlobalPAD Open House; http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/al/globalpad/openhouse/interculturalskills/global_pad_-_what_is_culture.pdf
25. Steinberg, S. (1996). Persuasive Communication Skills: Public Speaking, Cape town: Juta Co and Pvt Ltd.1999 Walther, J. B. Computer-mediated communication: Impersonal, interpersonal, and hyper personal interaction. Communication Research, 23, 3–43.
26. Straubhaar, J., LaRose, R., and Davenport, L. (2014). Media Now: Understanding Media, Culture, and Technology, Ninth Edition, Cengage Learning, Boston, USA, Accessed through https://books.google.com/books?
27. Turban, E., Mclean, E. And Wetherbe, J.; (2004). Information technology for management: transforming organizations in the digital economy. 4th ed. Chichester: Wiley.
28. Walther, J. B., & Carr, C. T. (2010). Internet interaction and intergroup dynamics: Problems and solutions in computer-mediated communication. In H. Giles, S. Reid, & J. Harwood (Eds.), The dynamics of intergroup communication (pp. 209–220). New York: Peter Lang

_____________

[1] Enti I Statistikёs sё Kosovёs, për më shumë informata vizitoni ueb faqen zyrtare të Entit të Statistikave; http://ask.rks-gov.net/

[2] Radio Televizioni i Prishtinës, RadioTelevizioni i parë i Kosovës the është themeluar në vitin 1945, pas pwrfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Puna e këtij Televizioni është ndërprerë dhunshëm nga Qeveria Serbe në vitin 1990. Nga libri I Ibrahim Berishës, Komunikimi medial në shoqërinë postkonfliktuale; e nxjerrë nga Thesis Kosova, nr. 1, 2008 https://aab-edu.net/downloads/01_2008_07_ibrah_jnaDQ.pdf

[3] Information extracted from the Report on the size and ethnic composition of the population of Kosovo, written in 2002 by Helge Brunborg. For detailed information please refer to the Web link: http://www.icty.org/x/file/About/OTP/War_Demographics/en/milosevic_kosovo_020814.pdf

[4] Biggins, M. and J. Crayne, Publishing in Yugoslavia’s Successor States, The Haworth Information Press, An Imprint of The Haworth Press, Inc. New York, USA; Volume 1, Numbers 2/3 2000. Pg. 162 – 163

[5] Krauss, R. M. (1987). The role of the listener: Addressee influences on message formulation. Journal of Language and Social Psychology, 6, 81-97.

[6] Steinberg, Sheila, Persuasive Communication Skills: Public Speaking, Cape town : Juta Co and Pvt Ltd.1999

[7] Sipas raportit të vitit 2013 mbi Depërtimin e përdorimit të Internetit në Kosovë, të Shoqatës së Teknologjisë së Informimit dhe Komunikimit të Kosovës (STIKK), depërtimi i internetit në mbarë vendin është i krahasueshëm me normat botërore. Depërtimi I internetit sipas përdoruesve është 76.6%, ndërsa sipas ekonomive familjare është 84.8%. http://www.mfa-ks.net/?page=2,4,1944#.VkLy2tRwaE0. Shikuar në qershor 2016.

[8] Barometri i TI 2015 Kosovë; E publikuar nga STIKK; http://stikk.org/fileadmin/user_upload/it_barometer_kosovo-2015_ang_1_.pdf. Shikuar në shtator 2016.

[9] Modeli hyperpersonal i komunikimit të ndërmjetësuar përmes kompjuterit (CMC) thotë se përdoruesit shfrytëzojnë aspektet teknologjike të CMC për t’i përforcuar mesazhet që i ndërtojnë për t’i menaxhuar përshtypjet dhe për t’i lehtësuar marrëdhëniet e dëshiruara.

[10] Walther, J. B. Computer-mediated communication: Impersonal, interpersonal, and hyper personal Interaction. Communication Research, 23, 3–43. 1996.

[11] Barometri i TI 2015 Kosovë; E publikuar nga STIKK; http://stikk.org/fileadmin/user_upload/it_barometer_kosovo-2015_ang_1_.pdf. Shikuar në shtator 2016.

[12] Analiza e TIK në Kosovë; Botues Shoqata për Teknologji të Informacionit dhe të Komunikimit të Kosovës (STIKK); http://stikk.org/fileadmin/user_upload/stikk_market_analysis_01.pdf; E shikuar për herë të fundit në shtator të vitit 2015.

[13] Interview with Emin Emini, former Artistic Director of the National Theatre Kosovo, interviewed by Shpresë Mulliqi, 01.07.2015.

[14] Basu, A. and S. Muylle (2003) Online support for commerce processes by web retailers, Decision Support Systems 34(4), 379–95.

[15] Since its establishment, and with the development of a new technology, which was based on customer needs, the Internet has become accessible for each person, which is the reason why we have a rich diversity of internet based applications and services that many of us enjoy today. This then led to the development of social media, as a platform where users can share their ideas, thoughts, photographs, videos and their experiences.

[16] Cockrum, Jim, “Free Marketing: 101 Low and No-Cost Ways to Grow Your Business, Online and Off”; Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey, 2011, Page 97

[17] Faqet e internetit: Teatri Kombëtar: http://www.teatrikombetar.eu/?m=t&id=4, Baleti i Kosovës: http://www.baletikosoves.com/, Ansambli SHOTA : http://www.ansamblishota.org/al/index.php?p=0, Galeria Kombëtare: http://www.galeriakombetare.com/, Qendra Kinematografike e Kosovës: www.qkk-rks.com; Llogaritë e institucioneve në rrejte sociale dhe në YOUTUBE: https://www.facebook.com/Teatri-Kombëtar-i-Kosovës-525429354192045/, https://www.facebook.com/BaletiKombetariKosoves, https://www.facebook.com/pages/Filharmonia-E-Kosoves/506386249406854?fref=ts, https://www.facebook.com/Galeria.e.Arteve.e.Kosoves, https://www.facebook.com/Galeria.MKRS , https://twitter.com/QKK_Kosova, https://www.facebook.com/QKK-Qendra-Kinematografike-e-Kosoves-120072128088984/ .

[18] CULTURELINK, Network of Networks for Research and Co-operation in Cultural Development was Established by UNESCO and the Council of Europe in 1989; eCulture: The European Perspective; Cultural Policy, Creative Industries, Information Lag; Proceedings from the Round Table Meeting, Zagreb, 24 – 27 April 2003; Instritute for International Relations, Zagreb, 2005

[19] Sir Edward Burnett Tylor (2 October 1832 – 2 January 1917) was an English anthropologist, the founder of cultural anthropology.

[20] Spencer-Oatey, Helen. (2012) What is culture? A compilation of quotations. GlobalPAD Core Concepts. Available at GlobalPAD Open House; http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/al/globalpad/openhouse/interculturalskills/global_pad_-_what_is_culture.pdf

[21] Ibiden!

[22] European Audiences: 2020 and beyond was held from 16 – 17 October 2012; Conference conclusions; http://ec.europa.eu/culture/library/reports/conference-audience_en.pdf

[23] Ibiden!

[24] Ibiden!

[25] Audiences for European Theatre, Study on the Status Quo of Audience Development and Audience Research in the European Theatre Convention, 2014

[26] Digital audiences: Engagement with arts and culture online; Finding information about arts and culture online

When asked ‘How do you go about finding new arts and culture related websites?’ the vast majority (85%) selected the response ‘Google’: ‘If you’ve got a computer, it’s the easiest way to find out what’s on’ 45-65 year old 1% of respondents mentioned a range of alternative providers such as Yahoo, Ask.com and Bing. Recommendations from friends or family were the second most common route for discovering arts and culture related websites (37%), which (like Google) is consistent across all subgroups of the sample.

[27] Information retrieved Internet World Stats: from http://www.internetworldstats.com/europa2.htm#kv; Last seen in September 2015.

[28] Michael J. Papa, Tom D. Daniels, Barry K. Spiker, Organizational Communication Approaches and Trends-UET Press, 2009, p. 14

[29] Blackwell, L.D., Miniard, P.W. and Engel, J.F., 2006. Costumer behavior. 10th ed. Mason: Thomson Business and Economics. 2006.

[30] Schiffman, L. G. and Kanuk, L. L., Consumer behaviour. Global Edition. London. Pearson Higher Education , 2010.

[31] The Society of Theatre London; Capturing the audience experience: A handbook for the theatre https://itc-arts-s3.studiocoucou.com/uploads/helpsheet_attachment/file/23/Theatre_handbook.pdf

[32] This part should be covered and examined by the academics of specific areas of study such us psychologists, sociologists or even economists who can identify and formulate different typologies of customer behavior.

[33] Turban, E., Mclean, E. And Wetherbe, J., 2004. Information technology for management: transforming organizations in the digital economy. 4th ed. Chichester: Wiley.

[34] Straubhaar, J., LaRose, R., and Davenport, L., Media Now: Understanding Media, Culture, and Technology, Ninth Edition, Cengage Learning, Boston, USA, 2014. Accessed through https://books.google.com/books?

[35] Paul M. Herr, Frank R. Kardes, and John Kim, Effects of Word-of=Mouth and Product-Attribute Information on Persuasion: An Accessibility-Diagnosticity Perspective, Journal of Consumer Research, 17 (4), 1991.

[36] Silverman, G. (2001). The Power of Word of Mouth. Direct Marketing, 64(5), 47.

[37] Official Web page of the European Theatre Convention; http://www.etc-cte.org/index.php

[38] Ibiden!

[39] The National Theatre of Kosovo is located at the Capitol city of Kosova.

[40] The Facebook account of National Theatre of Kosova has 4.451 followers.

[41] Czaja, R. and Blair, J. (1996). Designing Surveys: A guide to decisions and procedures. Thousand Oaks, CA: Pine Forge Press.

[42] Dey I. Qualitative Data Analysis. A User-Friendly Guide for Social Scientists. Routledge, London, 1993

[43] Hsieh, H.F. and Shanon, S.E. Three Approaches to Qualitative Content Analysis. Journal

of Qualitative health research 15 (9) 1277-1288. 2005. Available from: http://qhr.sagepub.com. Accessed 13 May 2016

[44]Audience Development research; http://www.etc-cte.org/base.php?code=908