Viktor Frankl dhe kërkimi për kuptimin

Nga: William J. Winslade
Përktheu: Blendi Lami

Më 27 janar 2006, në gjashtëdhjetë e një vjetorin e çlirimit të kampit të vdekjes së Aushvicit, ku u zhdukën 1.5 milionë njerëz, mbarë bota ndoqi Ditën e Parë Ndërkombëtare të Kujtimit të Holokaustit. Pas një muaji, mbarë bota mund të ketë festuar gjithashtu përvjetorin e një prej librave më të spikatur që i referohet asaj epoke të llahtarshme. Fillimisht, libri u publikua në gjermanisht, në vitin 1946, me titullin “Një psikolog përjeton kampin e përqendrimit”; më vonë u titullua “Thojini po jetës, pavarësisht gjithçkaje”. Botimet e mëpasshme u plotësuan me një hyrje në logoterapi dhe një poshtëshënim mbi optimizmin tragjik ose mënyrën se si të mbetemi optimistë përballë dhimbjes, fajit dhe vdekjes. Përkthimi në anglisht, i publikuar për herë të parë në vitin 1959, u titullua “Në kërkim të kuptimit”.

Deri tani janë shitur më shumë se dymbëdhjetë milionë kopje të librit të Frankëllit (Viktor Frankl), në plot njëzet e katër gjuhë. Në vitin 1991, Biblioteka e Kongresit realizoi një sondazh për librin më të mirë. Lexuesve iu kërkua të përmendnin një “libër që iu kishte ndryshuar jetën”. Rezultoi që “Në kërkim të kuptimit” ishte ndër dhjetë librat me ndikues në Amerikë. Ky libër ka inspiruar studiues të fesë dhe filozofisë, ekspertë të shëndetit mendor, profesorë, studentë, si edhe lexues nga çdo fushë e jetës. Është bërë pjesë e programeve mësimore të studentëve në psikologji, filozofi, histori, letërsi, studime mbi Holokaustin dhe teologji. Pse një libër i tillë ka një influencë kaq të gjerë dhe një vlerë kaq jetëgjatë?

Jeta e Viktor Frankëllit shtrihet pothuajse gjatë gjithë shekullit XX, nga lindja më 1905 deri në vdekje më 1997. Në moshën trevjeçare, vendosi të bëhej doktor. Në reflektimet e tij autobiografike, ai kujton se në rini “mendonte shpesh për kuptimin e jetës; veçanërisht për kuptimin e ditës së ardhshme dhe kuptimin e saj për mua”.

Në shkollë të mesme, Frankëlli u magjeps nga filozofia, psikologjia eksperimentale dhe psikanaliza. Në këtë kohë, për shkak të zhvillimit të parakohshëm, filloi të ndiqte kurse formuese për më të rriturit; ishte koha kur nisi një korrespondencë me Frojdin (Sigmund Freud), i cili dorëzoi një dorëshkrim të Frankëllit në “Revistën ndërkombëtare të psikanalizës”. Artikulli u pranua dhe u publikua më vonë. Po atë vit, Frankëlli gjashtëmbëdhjetëvjeçar mori pjesë në një seminar formues mbi filozofinë, i cili ndiqej nga më të mëdhenjtë. Pasi pikasi intelektin e Frankëllit, instruktori e ftoi që të mbante një leksion mbi kuptimin e jetës. Frankëlli theksoi përpara audiencës: “Ne vetë duhet t’u përgjigjemi pyetjeve që parashtron jeta për ne dhe, këtyre pyetjeve, mund t’u përgjigjemi vetëm duke u treguar të përgjegjshëm për ekzistencën tonë”. Kjo bindje u shndërrua në themelin e jetës personale dhe identitetit profesional të Frankëllit.

Nën ndikimin e ideve të Frojdit, Frankëlli vendosi të bëhej psikiatër, kur ishte akoma në shkollë të mesme. Pjesërisht i frymëzuar nga një shok klase që i tha se kishte dhunti për të ndihmuar të tjerët, Frankëlli kishte filluar të kuptonte talentin e tij jo vetëm për diagnostikimin e problemeve psikologjike, por edhe për zbulimin e asaj që i motivon njerëzit. Puna e parë në fushën e këshillimit ishte një vepër origjinale personale: themeloi programin e parë privat për këshillimin e të rinjve në Vjenë, dhe punoi me të rinj me probleme. Gjatë viteve 1930 – 1937, punoi si psikiatër në Klinikën Universitare të Vjenës, duke trajtuar pacientë me tendenca vetëvrasëse. U përpoq që pacientët e tij të gjenin një mënyrë për t’i dhënë kuptim jetës, edhe në një gjendje depresioni apo sëmundjeje mendore. Në vitin 1939, u emërua shef i departamentit të neurologjisë në spitalin “Rothschild”, i vetmi spital hebre në Vjenë.

Në vitet e para të luftës, puna në spital i krijoi Frankëllit dhe familjes së tij njëfarë mbrojtjeje nga kërcënimi i internimit dhe burgosjes. Sidoqoftë, kur spitali u mbyll me urdhër të qeverisë nacional-socialiste (naziste), Frankëlli kuptoi se ai me të afërmit rrezikonin të dërgoheshin në një kamp përqendrimi. Në vitin 1942, konsullata amerikane në Vjenë e informoi se kishte të drejtë të merrte vizë për të emigruar në SHBA. Edhe pse largimi nga Austria do të kishte mundësuar mbarimin e librit të tij mbi logoterapinë, ai vendosi të mos e pranonte vizën: mendoi se duhej të qëndronte në Vjenë, për hir të prindërve të tij të moshuar. Në shtator 1942, Frankëlli dhe familjarët e tij u arrestuan dhe u internuan. Frankëlli kaloi tre vitet e ardhshme në katër kampe të ndryshme përqendrimi – Theresienshtad, Aushvic-Birkenau, Kaufering dhe Turkheim, pjesë e kompleksit të Dahaut.

Është e rëndësishme të theksohet se burgosja e Frankëllit nuk ishte shtysa e vetme për shkrimin e librit “Në kërkim të kuptimit”. Përpara se të burgosej, ai kishte nisur formulimin e një teze: kërkimi për kuptim është thelbësor për shëndetin mendor dhe suksesin njerëzor. Duke qenë i burgosur, u detyrua papritmas të vlerësonte nëse jeta e tij kishte ende ndonjë kuptim. Mbijetesa e tij ishte një kombinim ndërmjet vullnetit për të jetuar, instinktit për vetëmbrojtje, disa akteve bujare të dinjitetit njerëzor dhe dinakërisë; sigurisht, mbijetesa varej nga fati i verbër – një gërshetim mes kampit ku gjendej, tekave të rojeve, vendimeve arbitrare, apelit, rreshtimit, besimit/mosbesimit tek të tjerët e kështu me radhë. Megjithatë, diçka më shumë nevojitej për të kapërcyer privimet dhe degradimet e kampeve. Frankëlli u përqendrua vazhdimisht në kapacitete unike njerëzore, të tilla si optimizmi i lindur, ndjenja e humorit, objektiviteti psikologjik, momentet e shkurtra të vetmisë, liria e brendshme dhe një vendosmëri e hekurt për të mos u dorëzuar ose për të mos kryer vetëvrasje. E kuptoi se duhej të përpiqej të jetonte për të ardhmen, dhe mori forcë nga mendimet e përzemërta për bashkëshorten dhe dëshirën e thellë për të mbaruar librin mbi logoterapinë. Gjeti gjithashtu kuptim në copëza artistike dhe bukuri natyrore. Mbi të gjitha, kuptoi se, çfarëdo që të ndodhte, zotëronte gjithmonë lirinë për të zgjedhur mënyrën se si mund të reagonte ndaj vuajtjeve të tij. Nuk e konsideronte këtë gjë thjesht si alternativë, por si përgjegjësi e tij dhe e çdo personi për të zgjedhur “mënyrën se si do të mbarte barrën”.

Ndonjëherë, idetë e Frankëllit janë frymëzuese, teksa shpjegon se si pacientët në agoni dhe tetraplegjikët pranojnë fatin e tyre. Ide të tjera të tij janë motivuese, teksa pohon se një individ gjen kuptim nëpërmjet “përpjekjes drejt një qëllimi të vlefshëm, një detyrë e zgjedhur brenda kuadrit të lirisë”. Ai tregon se si frustrimi ekzistencial provokoi dhe motivoi një diplomat të brengosur për të nisur një karrierë të re, më të kënaqshme. Sidoqoftë, Frankëlli përdor gjithashtu këshillimin moral për të tërhequr vëmendjen ndaj “hendekut ndërmjet asaj që njeriu është dhe asaj që njeriu duhet të bëhet”, si dhe ndaj idesë se “njeriu është i përgjegjshëm dhe duhet të realizojë kuptimin potencial të jetës së tij”. Ai e konsideron lirinë dhe përgjegjësinë si dy anët e së njëjtës monedhë. Kur iu drejtohej audiencave amerikane, Frankëlli parapëlqente të thoshte: “Rekomandoj që Statuja e Lirisë në Bregun Lindor të plotësohet me Statujën e Përgjegjësisë në Bregun Perëndimor”. Për të arritur kuptim personal, thotë Frankëlli, njeriu duhet të kapërcejë kënaqësitë subjektive, duke bërë një gjë që “është e orientuar drejt diçkaje apo dikujt, dhe jo vetvetes . . . duke iu përkushtuar një kauze ose duke iu dhënë një personi të dashur”. Vetë Frankëlli zgjodhi të fokusohej tek prindërit, ndërsa qëndroi në Vjenë, në një kohë kur kishte garantuar kalim të sigurt në Amerikë. Për ca kohë, Frankëlli ishte në të njëjtin kamp përqendrimi me babanë e tij; arriti të gjente morfinë për t’ia lehtësuar dhimbjet babait dhe i qëndroi pranë gjatë ditëve të fundit të jetës.

Edhe kur u përball me humbje dhe trishtim, optimizmi dhe entuziazmi i tij për jetën e shtynë të insistonte se shpresa dhe energjia pozitive mund t’i transformonin vështirësitë në triumfe. Në librin “Në kërkim të kuptimit”, ai nxiton të shtojë se vuajtja nuk është e nevojshme për të gjetur kuptim, dhe se “kuptimi është i mundur, pavarësisht vuajtjes”. Në të vërtetë, ai vazhdon të theksojë se “vuajtja e panevojshme është mazokiste, jo heroike”.

Librin “Në kërkim të kuptimit” e kam lexuar për herë të parë në mes të viteve 1960, kur isha profesor i filozofisë. Këtë libër ma propozoi një filozof norvegjez, i cili kishte qenë gjithashtu i burgosur në një kamp nazist përqendrimi. Kolegu im vuri në dukje se binte plotësisht dakord me Frankëllin në lidhje me rëndësinë e kultivimit të lirisë së brendshme të një personi, përqafimit të vlerës së bukurisë në natyrë, art, poezi dhe letërsi, si dhe ndjenjës së dashurisë për familjen dhe miqtë. Por zgjedhje të tjera personale, aktivitete, marrëdhënie, pasione, madje edhe kënaqësi të thjeshta mund t’i japin kuptim jetës. Atëherë, pse disa njerëz ndihen kaq të zbrazët? Në këtë pikë, ia vlen të theksojmë fjalët e mençura të Frankëllit: është çështje e qëndrimit që një person merr përkundrejt sfidave dhe mundësive të jetës, qofshin të mëdha dhe të vogla. Një qëndrim pozitiv mundëson që një person të durojë vuajtjen dhe zhgënjimin, si edhe të shtojë gëzimin dhe kënaqësinë. Një qëndrim negativ intensifikon dhimbjen dhe thellon zhgënjimin; redukton dhe minon kënaqësinë dhe lumturinë; madje, mund të shkaktojë depresion ose sëmundje fizike.

Miku dhe ish-kolegu im, Kazënsi (Norman Cousins) ishte një mbrojtës i palodhur i vlerës së emocioneve pozitive për sa i përket promovimit të shëndetit; ai paralajmëroi se emocionet negative mund ta rrezikojnë shëndetin. Megjithëse disa kritikë i kanë kundërshtuar pikëpamjet e Kazënsit, duke i quajtur sempliste, hulumtimet e mëvonshme në psiko-neuro-imunologji kanë mbështetur tezën se emocionet, pritshmëritë dhe qëndrimet pozitive përmirësojnë sistemin tonë imunitar. Këto hulumtime përforcojnë gjithashtu besimin e Frankëllit se qasja e një personi ndaj gjithçkaje – nga sfidat kërcënuese për jetën deri tek situatat e përditshme – ndihmon në formimin e kuptimit të jetës sonë. E vërteta e thjeshtë, të cilën Frankëlli e ka promovuar me zell të madh, ka domethënie të thellë për këdo që dëgjon.

Zgjedhjet që njerëzit bëjnë, duhet të jenë aktive, dhe jo pasive. Në marrjen e vendimeve personale, ne konfirmojmë autonominë tonë. “Një qenie njerëzore nuk është një send; sendet përcaktojnë njëri-tjetrin,” shkruan Frankëlli, “kurse njeriu, në thelb, përcakton vetveten. Ai e vendos vetë se çfarë bëhet – brenda kufizimeve të aftësive dhe kontekstit.” Për shembull: errësira e dëshpërimit rrezikoi të dërrmonte një ushtar të ri izraelit, i cili kishte humbur të dyja këmbët gjatë Luftës së Jom Kipurit (Yom Kippur). Ishte zhytur në depresion dhe mendonte të kryente vetëvrasje. Një ditë, një shok i tij vuri re se pikëpamja e tij për jetën kishte ndryshuar tërësisht: ai dukej i qetë dhe optimist. Ushtari ia atribuonte këtë transformim leximit të “Në kërkim të kuptimit”. Kur i treguan për historinë e këtij ushtari, Frankëlli pyeti veten nëse “mund të ekzistonte një gjë e tillë si auto-biblio-terapia – shërimi nëpërmjet leximit”.

Komenti i Frankëllit aludon arsyet se pse “Në kërkim të kuptimit” ka një ndikim kaq të fuqishëm tek shumë lexues. Personat që përballen me sfida ose kriza ekzistenciale mund të kërkojnë këshillim ose orientim nga familjarët, miqtë, terapistët ose klerikët. Ndonjëherë, këto këshilla janë të dobishme; herë të tjera, nuk japin efektin e duhur. Personat që përballen me zgjedhje të vështira, mund të mos e vlerësojnë plotësisht se sa shumë ndërhyn qëndrimi i tyre në vendimet apo veprimet që ata duhet të marrin. Frankëlli u ofron lexuesve që janë në kërkim të përgjigjeve për dilemat e jetës, një udhëzim të rëndësishëm: ai nuk u tregon njerëzve se çfarë duhet të bëjnë, por pse ata duhet ta bëjnë një gjë.

Pas lirimit nga kampi i Turkheimit në vitin 1945, ku jeta iu rrezikua seriozisht për shkak të tifos, Frankëlli zbuloi se kishte mbetur krejtësisht i vetëm. Ditën e parë të kthimit në Vjenë, në gusht 1945, Frankëlli mësoi se gruaja e tij shtatzënë, Tilli, kishte vdekur nga sëmundja ose uria në kampin e përqendrimit të Bergen-Belsenit. Mjerisht, prindërit dhe vëllai kishin vdekur gjithashtu në kampe. Pasi kapërceu humbjet dhe depresionin e pashmangshëm, qëndroi në Vjenë, ku vazhdoi karrierën si psikiatër – një vendim i pazakontë, në një kohë kur shumë të tjerë, veçanërisht psikanalistë dhe psikiatër hebrenj, kishin emigruar në vende të tjera. Disa faktorë mund të kenë kontribuar në këtë vendim. Frankëlli kishte një lidhje të fortë me Vjenën, sidomos me pacientët psikiatrikë që kishin nevojë për ndihmën e tij gjatë periudhës pas luftës. Gjithashtu, ai besonte fuqimisht në pajtim, dhe jo në hakmarrje; njëherë, vuri në dukje se “nuk i harroj gjërat e mira që më kanë bërë, dhe nuk mbaj mëri për gjërat e këqija”. Në veçanti, e refuzonte idenë e fajit kolektiv. Frankëlli arriti të pranonte se kolegët dhe fqinjët vjenezë mund ta kenë ditur për burgosjen e tij apo mund të kenë marrë pjesë në persekutimin e tij, por ai nuk i dënonte, ngaqë nuk ishin bërë pjesë e rezistencës apo nuk kishin tentuar vdekjen heroike. Në të vërtetë, ai ishte thellësisht i përkushtuar ndaj idesë se edhe një kriminel i tmerrshëm nazist ose edhe një i çmendur në dukje i pashpresë ka potencialin të kapërcejë të keqen apo marrëzinë, teksa ndërmerr vendime të përgjegjshme.

U zhyt në punë plot pasion. Në vitin 1946, ai rindërtoi dhe ripunoi librin që humbi, pasi e burgosën për herë të parë (“Doktori dhe shpirti”) dhe, po këtë vit, në vetëm nëntë ditë, shkroi “Në kërkim të kuptimit”. Nëpërmjet shkrimeve të tij, ai shpresonte të kuronte tjetërsimin personal dhe depresionin kulturor që kishin mbërthyer shumë individë, të cilët ndjenin një “zbrazëti të brendshme” ose një “boshllëk brenda vetes”. Ndoshta, ky aktivitet personal i vrullshëm e ndihmoi Frankëllin që të rikthente kuptimin në jetën e tij.

Pas dy vitesh, u martua me Eleanor Shuindin (Eleanore Schwindt), e cila, ashtu si gruaja e tij e parë, ishte infermiere. Ndryshe nga Tilli, e cila ishte me origjinë hebraike, Eli ishte katolike. Megjithëse kjo mund të ketë qenë thjesht rastësi, pranimi i individëve, pavarësisht besimeve fetare apo bindjeve laike, ishte karakteristikë e Viktor Frankëllit. Angazhimi i tij i thellë për veçantinë dhe dinjitetin e çdo individi reflektohet tek adhurimi për Frojdin dhe Adlerin (Alfred Adler), edhe pse nuk pajtohej me teoritë e tyre psikologjike dhe filozofike. Ai i vlerësonte gjithashtu marrëdhëniet personale me filozofët radikalisht të ndryshëm si Martin Hajdegeri (Martin Heidegger), simpatizant nazist i reformuar, Karl Xhaspersi (Karl Jaspers), mbrojtës i fajit kolektiv, dhe Gabriel Marseli (Gabriel Marcel), filozof dhe shkrimtar katolik. Duke qenë psikiatër, Frankëlli e shmangte referencën e drejtpërdrejtë me besimin e tij fetar personal. E kishte zakon të thoshte se qëllimi i psikiatrisë ishte shërimi i shpirtit, duke ia lënë fesë shpëtimin e shpirtit.

Qëndroi në krye të departamentit të neurologjisë në Spitalin Poliklinik të Vjenës për njëzet e pesë vjet, dhe shkroi më shumë se tridhjetë libra për profesionistë dhe lexues të zakonshëm. Mbajti shumë ligjërata në Evropë, Amerikë, Australi, Azi dhe Afrikë; iu akordua titulli profesor nga universitetet e Harvardit, Stenfordit dhe Pitsburgut, si dhe profesor i nderuar i logoterapisë nga Universiteti Ndërkombëtar i San Diegos. U takua me politikanë, liderë botërorë, të tillë si Papa Pol VI, filozofë, studentë, mësues dhe shumë individë që kishin lexuar librat e tij, dhe ishin frymëzuar prej tyre. Edhe në të nëntëdhjetat, Frankëlli vazhdoi të zhvillonte diskutime të thelluara me vizitorë nga e gjithë bota, dhe iu përgjigjej personalisht qindra letrave që merrte çdo javë. Njëzet e nëntë universitete i kanë dhënë tituj akademikë të ndryshëm; Shoqata Amerikane e Psikiatrisë e nderoi me çmimin “Oskar Pfister”.

Frankëlli konsiderohet themelues i logoterapisë si një teknikë psikiatrike që përdor analizën ekzistenciale për të ndihmuar pacientët në zgjidhjen e konflikteve të tyre emocionale. Ai ka nxitur shumë terapistë që të shohin përtej problemeve të kaluara dhe të tanishme të pacientëve, me qëllim që këta të fundit të ndihmohen teksa zgjedhin të ardhme produktive, duke bërë zgjedhje personale dhe duke marrë përgjegjësi për këto zgjedhje. Disa gjenerata terapistësh janë inspiruar nga trajtesat humaniste të tij. Këto trajtesa kanë pasur jehonë të madhe si pasojë e shkrimeve të spikatura, leksioneve provokuese dhe personalitetit të shquar të Frankëllit. Ai ka inkurajuar studiues të shumtë për të përdorur analizën ekzistenciale në mënyrë kreative, dhe nuk ka krijuar një doktrinë formale. Frankëlli mbron tezën se terapistët duhet të fokusohen tek nevojat specifike të pacientëve individualë, dhe jo tek referimi i teorive abstrakte.

Pavarësisht angazhimeve të shumta shkencore, Frankëlli ka gjetur kohë për të marrë mësime pilotimi dhe për t’iu përkushtuar me pasion alpinizmit. Thoshte me shaka se, ndryshe “psikologjia e thellësisë” e Frojdit dhe Adlerit, e cila thekson depërtimin në të kaluarën e një individi dhe në instinktet dhe dëshirat e tij të pavetëdijshme, ai praktikoi “psikologjinë e lartësisë”, e cila fokusohet në të ardhmen dhe vendimet e vetëdijshme të individit. Qasja e tij ndaj psikoterapisë nënvizon rëndësinë për t’iu ofruar ndihmë njerëzve, me qëllim që ata të arrijnë lartësi të reja të kuptimit personal, nëpërmjet auto-transcendencës: aplikimi i përpjekjeve pozitive, teknikave, pranimit të kufizimeve dhe vendimeve të mençura. Misioni i tij ishte nxitja e njerëzve për të kuptuar se ata mund dhe duhet të ushtrojnë aftësinë e tyre për të bërë zgjedhje, me qëllim që të përmbushin qëllimet në jetë. Ndërsa trajtoi optimizmin tragjik, Frankëlli na paralajmëroi se “bota është e sëmurë, dhe do të përkeqësohet, nëse secili prej nesh nuk do të japë më të mirën”.

Njëherë, Frankëllit i kërkuan që të shprehte më një fjali kuptimin e jetës së tij. Ai shënoi përgjigjen në një copë letër, dhe iu kërkoi studentëve të hamendësonin se çfarë kishte shkruar. Pas ca momentesh reflektimi, një nga studentët e befasoi Frankëllin, teksa dha këtë përgjigje: “Kuptimi i jetës suaj është të ndihmoni të tjerët për të gjetur kuptimin e jetëve të tyre”. “Saktë,” tha Frankëlli. “Pikërisht këto fjalë kam shkruar.” /Gazeta “ExLibris”/