Salman Rushdie dhe e drejta e shenjtë për profanen

Nga: Simon Schama, ligjërues në Universitetin e Kolumbias në Nju-Jork, studiues, historian, ekspert i historisë së artit, autorë librash dhe dokumentarësh të njohur të BBC-së / The Financial Times
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Asgjë nuk është e shenjtë? Po, e drejta për profanen? Shëndeti i një shoqërie të lirë, demokratike, mund të matet me mbrojtjen që ta bën prej mungesës së respektit, për sa kohë që e drejta për ofendim nuk shtrihet në kërcënimin – aq më pak në miratimin e dëmtimit fizik.

Miku im Salman Rushdie prej kohësh ka qenë një nga shkrimtarët më të lirë të botës moderne: me ekspresionin shumë të fuqishëm të tij imagjinativ; me gjërat e rëndësishme që librat e tij na shtynë të rrimë pezull përmes aftësive akrobatike të lojës me fjalë. E lexon Salman-in dhe, teksa mendon, ti qesh. Dhe më pas ajo tallja, herë e butë e ndonjëherë jo, ishte oksigjen i krijimtarisë për kulturën në të cilën shumë prej nesh u bënë shkrimtarë. Siç në të vërtetë ishte edhe në kohën e [Jonathan] Swift-it dhe [Laurence] Sterne-t, në Epokën tonë të Arsyes që prej kohësh ka humbur. Si dhe gjërat tjera: [Lord] Byron-i ishte ironik; [Charles] Dickens-i një kthesë komike edhe kur ishte më polemizuesi për shkeljet e rënda sociale; [Mark] Twain-i një përndjekës thumbues i gënjeshtrave pompoze dhe kotësive boshe.

Nuk ka qenë kurrë gjë kryesore mungesa e respektit vetëm për t’u kënaqur; por, e drejta për këtë, supozuam me naivitet, mund të merrej si e mirëqenë përderisa despotizmi është diku tjetër. Ironia është se teokratët e pamëshirshëm që e bënë Rushdie-n njeri të shënjuar, gjë që nxiti vrasjen e përkthyesit të tij japonez dhe sulmin ndaj botuesit të tij norvegjez, dhe që tani gëzohen për plagosjen e tij mizore duke fajësuar viktimën dhe mbështetësit e tij për këtë gjymtim, janë të indinjuar nga një libër i nxitur jo nga misioni i blasfemisë, por që kishte thjesht një karakter imagjinar që i bënte dëme teologjisë.

Represioni autoritar është, natyrisht, një gënjeshtër ndaj fuqisë së shkrimit të zhveshur prej zinxhirëve. Me gjithë triumfalizmin e tyre mbytës, armiqtë e fjalës së çliruar me të drejtë frikësohen se sado që të burgosin, të torturojnë apo të vrasin, asnjë nga ato brutalitete nuk mund ta varrosë përgjithmonë mendimin kritik. Pothuajse gjithmonë, arritjet e artistëve e tejkalojnë mizorinë e pistë të tiranëve.

Por, terrori shtetëror nuk është shtypje e parëndësishme. Blen kohë për veten e vet duke i mbytur fjalët publike, duke e kriminalizuar skepticizmin dhe duke e bërë shkrimin si gjë të rrezikshme dhe, kur i shpërblen informatorët keqdashës, mund ta kthejë edhe leximin privat në një rrezik për t’u dëmtuar. Prandaj, edhe rastet më monstruoze të legjislacionit shtypës, për aktet e gjykuara si sakrilegj, mund të marrin shumë kohë për t’u ndryshuar.

U deshën 30 vjet të plota dhe Revolucioni Francez që François-Jean Lefebvre de la Barre të shfajësohet, ai i cili në vitin 1766 u dënua me prerje të gjuhës dhe me prerjen e kokës dhe me djegien e pjesëve tjera të trupit të tij – për aktet e dyshuara të sakrilegjit, të kryera në qyteti Pikard të Abevilit, përfshirë këtu këndimin e “këngëve të pahijshme, fyese dhe blasfemuese … duke përdhosur shenjën e kryqit”, duke refuzuar të tregojë “shenja respekti” ndaj një procesioni fetar dhe duke përdhosur “misterin e shenjtërimit të verës”.

Potera në Abevil nisi një vit më parë, kur u zbulua se një kryq ishte vandalizuar – e vetmja vepër sakrilegji për të cilën, në mungesë provash, 19-vjeçari de la Barre nuk u akuzua. Duke pasur parasysh rininë e tij, peshkopi i Amienit u lut për mëshirë por, siç doli pastaj, ofendimi më i pafalshëm i adoleshentit ishte se në dhomën e tij kishte një kopje të “Fjalorit filozofik” të Volterit, së bashku me tre libra pornografikë – përfshirë një me murgesha çapkëne.

Ndonëse libri i Volterit – që përfshinte sulme ndaj Kishës, kultin e mrekullive dhe “besëtytnitë” e ndryshme në zemër të teologjisë së krishterë – ishte botuar në mënyrë anonime më 1764, autorësia e tij ishte sekret i hapur. Në Parlamentin e Parisit (organ gjyqësor, jo legjislativ), këshilltari Denis-Louis Pasquier pohoi se de la Barre ishte shembulli paralajmërues se si shkrimtarët antiklerikë po e korruptonin në mënyrë të egër rininë dhe se djegia e librave ishte gjë e mirë – porse Zoti do të kënaqej më shumë me djegien e autorëve dhe të lexuesve të tyre. Më 1 korrik 1766, de la Barre iu nënshtrua torturës; prerja e gjuhës paraqiste një gjest simbolik, se mëshira nuk merret parasysh, meqë kjo u pasua menjëherë nga prerja e kokës dhe djegia në kunj. De la Barre, siç thuhet, u dogj me fjalorin e Volterit; mbetjet e hirit të djaloshit dhe të librit më pas u shpërndanë nga erërat.

Mizoria e gjyqësorit nuk i ka shuar flakët e polemikave antiklerikale; mos asgjë, i ndezi ato. Volteri doli me një narrativë të menjëhershme (dhe, në shumë aspekte fantastike) për këtë rast. Urrejtja e tij ndaj “besëtytnive” bëhej gjithnjë e më e zjarrtë, përbuzja e tij për heronjtë e Biblës vloi më shumë. Écrasez l’infâme – “shtypja e famëkeqit”, fraza që kishte shpikur më 1759 – u bë thirrja e tij për luftë, e përdorur kjo vazhdimisht dhe herë pas here si nënshkrim i tij. Mbi cilat arsye Kisha mund ta detyronte bindjen ndaj një grumbulli të fabulave dhe të manive absurde – Lindja e Virgjëreshës, kryerja e mrekullive, kulti sakrifikues i pendesës dhe faljes? Nuk ishte puna e shtetit që ta zbatonte nderimin ndaj përrallave.

Volteri vdiq më 1778, më shumë se një dekadë para shpërbërjes revolucionare të Kishës, por ishte optimist i bindur se ishte dëshmitar i nisjes së fitores së arsyes. Në mënyrë të pakëndshme do të befasohej po të zbulonte se gjatë Restaurimit, më 1825, Mbreti Sharli X (vëllai më i vogël i Luigjit XVI) e riktheu sakrilegjin si krim – në rastin e përdhosjes së enëve të shenjta – me dënimin për ta kaluar jetën me punë të rënda dhe në disa rrethana që të meritohet edhe dënimi me vdekje. Fatmirësisht, kjo nuk u zbatua kurrë gjatë monarkisë së Burbonëve dhe bashkë me ta ligjet e sakrilegjit u rrëzuan nga revolucioni i vitit 1830.

Në Francë nuk u shua kurrë debati për marrëdhëniet mes Kishës dhe shtetit. Në vitin 1906, një vit pasi ndarja përfundimisht u bë ligjore, një statujë e de la Barre-it të martirizuar në kunj u ngrit pranë kishës “Montmartrit Sacré-Coeur” – e ndërtuar si shlyerje e mëkateve që moralistët e Francës thanë se sollën humbjen në Luftën Franko-Prusiane të vitit 1870. Në vitin 1926, statuja u zhvendos në një vend më të largët dhe më 1941 u shkri nga qeveria Vishit e Marshall Petain-it. Një statujë tjetër e de la Barre-it u kthye në Monmart në vitin 2002, por me martirin e sakrilegjit që u zëvendësua nga një skulpturë e padëmshme e një të riu që ngjanë me rininë e kohës së shekullit XVIII. Monumenti i de la Barre-it, me një pllakë relievi bronzi që tregon torturimin e tij, vazhdimisht është vandalizuar; herën e fundit në vitin 2015, kur u prish nga kryqi dhe zemra, nga simbolet e Civitas-it – të lëvizjes tradicionale katolike të ekstremit të djathtë.

Moderniteti, siç duket, ka qenë më pak mirëdashës ndaj humanizmit laik sesa që ka mundur Volteri të shpresojë. Sido që të jetë, hapësira që lejon profanen apo edhe pluralizmin fetar është zvogëluar dhe ndëshkimi kriminal ndaj mungesës së respektit është bërë më drakonian. Ashraf Fayadh, poeti palestinez i cili lindi dhe jeton në Arabinë Saudite, në vitin 2014 u akuzua për apostazi “që vë fenë në dyshim” dhe “përhap mendim ateist” te një pjesë e poezive të tij të bukura meditative, duke përdorur – siç thotë vet përkthyesja e tij Mona Kareem – gjuhë kuranore. U dënua me katër vjet burg dhe 800 kamxhikë. Një vit më pas, dënimi ndryshoi me vdekje; më 2016 u ndryshua sërish me tetë vjet burg, bashkë me një mori fshikullimash.

Një sondazh i vitit 2019 i Qendrës Kërkimore “Pew” zbuloi se 79 vende – ose 40 për qind e 198 vendeve të studiuara, përfshirë 18 vende vetëm në Lindjen e Mesme dhe në Afrikën e Veriut – në kodet e tyre kanë ligje blasfemie që përndjekin çdo gjë që mendohet se shmang fenë. Ndonjëherë ato ligje kanë pasur pasoja vrastare. Në vitin 2009, në Pakistan, një grua e re katolike e quajtur Aasiya Noreen (shpeshherë e njohur si Asia Bibi) u akuzua për blasfemi dhe vitin e ardhshëm u dënua me vdekje me varje për këtë krim të supozuar. Thuhej se mëkati i saj fillestar kishte qenë pirja e ujit nga një tas nga i cili më parë kishin pirë fshatarët myslimanë të cilët u ofenduan për shkeljen e kastës dhe të tabuve fetare. Por, sjellja e saj e pahijshme ishte kur argumentoi në favor të Jezusit dhe jo të Muhamedit, gjë që shkaktoi akuzën për blasfemi. Në vitin 2011, guvernatori i Punxhabit, Salman Taseer, si dhe ministri për Çështje të Pakicave, Shahbaz Bhatti, u vranë që të dy se pse e mbrojtën atë; dhe, përmbysja përfundimtare e dënimit nga Gjykata e Lartë e Pakistanit, në vitin 2018, u prit me tri ditë të trazirave të dhunshme. Noreen tani jeton në një siguri relative në Kanada, por nuk është kurrë e lirë nga kërcënimi.

Zbulimi populist i pikave të ulëta të vlimit të turmave, që është lehtë të ndizen për dhunë verbale ose faktike ndaj demonizimit të cilitdo që mendohet se nuk po e respekton atdheun, nuk ka ndihmuar në mbrojtjen e skepticizmit. Kjo nisi shumë kohë më parë: në vitin 1817, në Festivalin e Uartburgut në Tyringi, kur nga organizimi i studentëve u dogjën librat e atyre që mendoheshin se nuk janë sa duhet patriotë, përfshirë ato të Saul Ascher-it, të shkrimtarit hebraik që kishte tallur “gjermanomaninë”. Katër vjet më vonë, Heinrich Heine, në një shfaqje të vendosur gjatë viteve të fundit të Granadës myslimane – më 1492, me të krishterët që digjnin Kuranin – e dha paralajmërimin e famshëm se “ata që djegin libra do të përfundojnë duke djegur njerëz”.

Kohët e fundit, kombi është bërë kishë, si detyrim i lavdërimit të një katekizmi të ri dhe çdo gjë që i ngjan historisë kritike merret si blasfemi patriotike. Neni 301 i kodit penal turk dënon këdo që nuk e respekton ose fyen “turqizmin”. Orhan Pamuk-u është ende nën hetime për ofendimet në romanin e tij të fundit, “Netët e murtajës”. Në Rusi zhduket shpejt kushdo që guxon të shpreh kundërshtimin ndaj luftës së shenjtë të Putinit, për të rimarrë atë që ai beson se është djepi kievan i atdheut të krishterë.

Por, pikërisht në ShBA, rrymat e devotshmërisë dhe të patriotizmit kanë rrjedhur mbi njëra-tjetrën me një forcë të tillë populiste saqë krishterimi dhe historia amerikane merren sipas të drejtës së politikës trumpiane se ato duhet të jenë të padallueshme, dhe se çdo skepticizëm i zëshëm për njërën ose tjetrën bëhet i barabartë me tradhtinë. Të gjashtë gjyqtarët aktualë të Gjykatës së Lartë që përfunduan rastin Roe vs Wade (në lidhje me abortin – v.p.) dhe që e lejuan një trajner futbolli të shkollës së mesme që t’i kryente lutjet publike pas ndeshjeve, kishin arsimim katolik dhe i morën vendimet që sigurisht se ishin të bazuara në bindjet për fenë e tyre.

Amendamenti i Parë i Kushtetutës urdhëron Kongresin që të “mos bëjë ligje që respektojnë vendosjen e fesë”, por gjithashtu ndalon çdo gjë që mund të frenojë ushtrimin e lirë të saj (të fesë – v.p.). Gjithnjë e më shumë, kjo klauzolë e dytë është marrë si ftesë për ta gërryer ndarjen mes kishës dhe shtetit. Lauren Boebert, kongresiste trumpiane e Kolorados, e etshme për armët, ka njoftuar se është “lodhur nga kjo mbeturinë e ndarjes së kishës nga shteti”, thotë ajo, “duke u bazuar në një letër të qelbur”.

Megjithatë, ai shënim kutërbues ishte një nga dokumentet themelore të demokracisë amerikane, i shkruar nga presidenti i zgjedhur Thomas Jefferson – më 1802, duke iu drejtuar Baptistëve të Danbërit. Në të ai deklaroi se “duke besuar si  ju se feja është çështje që shtrihet vetëm mes Njeriut dhe Zotit të tij, se ai nuk i detyrohet askujt për të dhënë llogari për besimin ose për adhurimin e tij, se fuqitë legjitime të qeverisë shtrihen në veprime dhe jo opinione, përmes nderimit të sovranit mendoj se ky akt i gjithë popullit amerikan që ka deklaruar se legjislatura e tyre nuk duhet ‘të bëjë ligje që respektojnë vendosjen e fesë ose të ndalojë ushtrimin e saj”, ndërton kështu një mur ndarjeje mes Kishës dhe Shtetit”.

Ai nuk ishte i vetmi nga baballarët themeltarë në aversionin e tij ndaj fesë së sponsorizuar nga shteti. Më 1825, paraardhësi i tij në Presidencë, John Adams, i shkroi Jeffersonit duke u ankuar për ligjet e blasfemisë që ende janë në kodet ligjore të Masaçusetsit e që mund ta ndiqnin penalisht këdo që guxonte të vinte në dyshim autoritetin e shpallur hyjnor të shkrimeve të shenjta. Të tilla anakronizma ishin, shkruante pa diskutim i krishteri Adams, një “pengesë e madhe për përmirësimin e mendjes njerëzore”.

Por, atëherë Jeffersoni ishte deist dhe libri që shkroi, “Jeta dhe morali i Jezusit të Nazaretit”, u përpilua duke ngjitur fjalë për fjalë pjesët e prera të Dhiatës e Re. U hoq çdo gjë që Jeffersoni e mendonte si fyerje ndaj arsyes dhe shpërqendrim nga pozita e duhur e Jezusit si mësues etik. Prerjet shkuan te Lindja e Virgjëreshës, te përmendja për hyjninë e Jezusit, mrekullitë, ringjallja dhe doktrina e Trinitetit. Ajo që mbeti ishte Jezusi në thelb si person i pëlqyeshëm, moralisht i qëndrueshëm dhe me dhembshuri për drejtësi. Çuditërisht, një kopje e asaj që është quajtur “Bibla e Jeffersonit” iu paraqit anëtarëve të Kongresit që nga viti 1904 e deri në vitet 1950. Këto ditë, nëse dikush do ta lexonte atë, libri ka të ngjarë që mbi kokën e autorit të sillte një fetva të krishterë nga valët më të shenjta të së djathtës republikane.

E gjithë kjo nuk është çështje e lehtë. Në rrezik është e gjithë marrëdhënia e shtetësisë amerikane me fenë e institucionalizuar. Për njërën palë, shpëtimi kombëtar varet nga bashkimi i tyre; për tjetrën, integriteti i demokracisë që presupozon mbajtjen rreptësishtë të ndarë të tyre.

Dhe, pastaj është shkrimtari në spitalin e Pensilvanisë, i plagosur tmerrësisht dhe i gjymtuar nga duart e një vrasësi të dështuar e të pabalancuar. Megjithëse nuk është deklaruar asnjë motiv, sulmuesi me siguri duhet të jetë nxitur nga fanatizmi i fetvasë. Kur Rushdie shërohet, siç do të ndodhë, do të jetë plotësisht e kuptueshme nëse tërhiqet sërish nën masat e mbrojtjes. Por, mund të mos e zgjedhë këtë. Kur shumë vite më parë iu kthye një jete letrare pothuajse normale, nuk ndodhi kjo vetëm për veprën e tij fenomenale, por edhe për atë që president i Pen Qendrës Amerikane e përshkroi: si përkrahës i lirisë së të shkruarit; si plagë e të burgosurve të ndërgjegjes së lirë.

Diçka më thotë se edhe nëse ai ka nevojë për siguri të re, siç sigurisht është rasti tash për këtë, Salman-i nuk do të jetë as i heshtur dhe as i padukshëm. Dhe, nëse kjo është zgjedhja e tij, më e pakta që mund të kërkojë prej nesh – që i kemi shumë borxh trimërisë së tij të palëkundur, për të mos përmendur shkëlqimin e përjetshëm të prozës së tij – është që ta mbrojmë në kauzën e tij e cila, në fund të fundit, për aq kohë sa ne çmojmë shprehjen e lirë, me siguri duhet të jetë edhe e jona. /Telegrafi/