Poeti kombëtar

Fjala e mbajtur në Shkodër me rastin e promovimit të veprave të Gjergj Fishtës, në shënim të 150-vjetorit të lindjes së tij.

Nga: Sabri Hamiti

Të çmuar dijetarë e dinjitarë, miq të zemrës, që na ka mbledhur Gjergj Fishta në këtë solemnitet shpirtëror në Shkodër!

Gjergj Fishta dyzet vjet të krijimtarisë i bëri në Shkodër, si asnjë pararendës i tij. Poligrafia e tij letrare rrok lirikën, dramatikën e satirikën, duke rivizituar kulturat letrare antike greke e latine, me Homerin, tragjedianët grekë e poetët latinë dhe duke rikujtuar paraardhësit shqiptarë: Pal Engjëllin, Marin Barletin, Gjon Buzukun, Pjetër Bogdanin. Si nxënës e nyjëtues i Rilindjes shqiptare, u nis nga rrënjët e kësaj kulture për të bërë sublimimin e saj në trajtë letrare, mbështetur në imagjinatën popullore, në thelbin kanunor e kanonor të botës autentike. Të gjitha këto duke i kaluar nëpër pasionin e krijuesit që mbrendashkruan elementet klasike: ‘e vërteta’, ‘e drejta’, ‘bukuria’, ‘masa’.

Gjergj Fishta në eposin ‘Lahuta e Malcís’, heroikën barletiane e thuri në shqip në trollin shqiptar, duke krijuar variantet e heroikës vendëse: të luftëtarit (Oso Kuka), të mentarit (Marash Uci), të bukurisë e të dashurisë (Tringa). Kryevepra e tij krijoi idealen kombëtare të Votrës, për t’ia thënë Vetes e Botës, me një shqipe të gjallë, si paraqitëse thelbësore e jetës individuale e kolektive.

Në lirikën e tij vokative e metafizike, te ‘Mrizi i Zânavet’ e te ‘Vallja e Parrizit’, alternoi mjeshtërinë e artikulimit të figurës gjenuine me ndjeshmëri shpërthyese të shqipes dhe mjeshtërinë e versifikimit klasik të mendimit të thellësive, që rrokin frymën bogdaniane të krijuesit, krijimit dhe kujtesës, për të shkëlqyer me dramatikën e poezisë personale te ‘Nji lule vjeshtet’.

Format dramatike të veprës së tij ngjallin ndeshjen humane të botës shqiptare që lidhin kalimin e kësaj bote nga Antika në Modernitet. Format e dramave të Fishtës me tema të përjetshme të botës shqiptare nisin nga tragjedia klasike: ‘Juda Makabé’ e ‘Ifigjenia n’Aulli’ për të arritur te melodrama, ‘Jerina’, që shkon kah drama lirike. Krijuesi Fishta krijoi vet repertuarin dramatik të teatrit të Shkodrës, të cilin e themeloi.

Mirëpo Gjergj Fishta pasionant për shqiptarin shfaqet fuqishëm sidomos me satirikën, që e lidhë me realen, nëpërmes së cilës bën kirurgjinë e mentalitetit e mjedisit. Në një orë anatomie, krijuesi shenjon e përmbys të keqen e trashëguar dhe të keqen aktuale, në veprat ‘Anzat e Parnasit’ dhe Gomari i Babatasit. Madje satirën e vet rrënuese e ngreh në piedestal në veprën ‘Nën hajat të Parrizit’.

Të gjitha veprat letrare Fishta i shkruan në trajtë të vargut, popullor apo klasik, madje më kadencë e rimë. Mirëpo veprat kritike dhe estetike i shkruan në trajtë të prozës. Këtu krijuesi i jepet argumentit dhe diskutimit, porse nuk i ikën shkrimit me temperament. Kur pranon apo kur kundërshton, ligjërimi i tij shfaqet me fraza të ndërliqshme në trajtë gradacioni për të artikuluar përmbylljen me qartësi ekselente. Kjo, herë na kujton ligjëratën e Frang Bardhit te ‘Apologjia e Skënderbeut’, dhe më thellë e më shpesh ligjëratën e Pjetër Bogdanit te vepra ‘Cuneus Prophetarum’, që rrok dije kanonike, humane, zbuluese, të nyjëtuar me gjuhë konceptuale të habitshme.

Për të gjallë Fishta u bë shkrimtar i epokës, madje u kurorëzua Poet kombëtar, nga lexuesit dhe interpretuesit e dy brezave letrar. U quajt ‘popullor’, për ‘gjuhën shqipe’ të tij (Shantoja); u quajt ‘interpretues i shpirtit shqiptar’ (Koliqi), ‘epiku i shekullit’ (Poradeci); ‘hero i kulturës’ (Maloki); mirëpo mendimin përmbledhës të tyre e shkroi Zef Skiroi i riu në ‘Historinë e letërsisë shqipe’:

Në historinë e letërsisë kombëtare Gjergj Fishta zë në poezi dhe në ndërgjegjësimin e të qenit shqiptar atë vend që zë Skënderbeu në historinë politike e ushtarake të Shqipërisë. Për hir të këtij bashkimi, që është privilegj i gjenive, ‘nuk mund të mohohet Fishta pa mohuar Shqipërinë’.

Por, Shqipëria e diktaturës komuniste e ndaloi Gjeniun e letrave shqipe Gjergj Fishtën dhe eshtrat e këtij shqiptari i hodhi në lumë. Ngjashëm me zhvarrimin e Pjetër Bogdanit, më 1689, në Prishtinë!

Para 25 vjetësh, të prirë nga Zef Pllumi, u mblodhëm në Shkodër për t’i vënë në vend reliket e Fishtës dhe veprën e tij në piedestal. Po këtë vit u botua në Prishtinë vepra e poetit në katër vëllime.

Seicili ka tregimin e vet për leximin e Fishtës mbasi u ndalua nga diktatura shqiptare. Por askund nuk tingëlluan më me kumbim vargjet e thirrjet e Poetit se sa në Prishtinën e akullit e të furtunës të vitit 1997.

‘Oj Zânë, t’këndojm…t’vajtojm deshta me thânun’ dhe ‘Çohi, të dekun!’
Ashtu si kumbon edhe sot refreni i himnit të tij të flamurit:
Bini Toskë, ju, bini Gegë
Si dy rrfé, që shkojnë tue djegë!

Është kënga solemne e Gjergj shqiptarit, që patë zgjedhur emrin e vet artistik: Gegë Toska.

Kthimi solemn i Gjeniut të letrave është botimi i veprave të tij sot në Shkodër.