Kafshatat e fundit

Ishte dita e tridhjetë e prillit të vitit 1999, një kohë kur pasqyra e qiellit ishte e mjegulltë nga tymi i luftës dhe zemrat e njerëzve të mbushura me ankth nga ajo që po ndodhte përreth tyre.

Gjatë asaj ofensive të frikshme në Vërbovc, forcat paramilitare serbe urdhëruan popullatën civile, të përbërë nga gra dhe fëmijë kryesisht, të braktisin shtëpitë e tyre. Me sa mundëm të mblidhnim nga pasuria jonë e pakët, u nisëm në një udhëtim të detyruar drejt një destinacioni të pasigurt, duke shkelur nëpër fushat dhe arat që na rrethonin, duke e drejtuar rrugën tonë drejt Gllogocit.

Tek Gllogoci, me fat gjetëm një strehë të përkohshme tek të afërmit, por paqja dhe ngrohtësia e një shtëpie nuk mund t’i mbushte stomakët tanë të zbrazët. Burime të kufizuara ushqimore, si pakënaqësi miell për të ndarë mes gojëve që pretendonin ushqim, na bënë të ndiejmë një mungesë që asnjë fëmijë s’ëndërron ta përjetojë – frika e vdekjes jo nga lufta, por nga uria. Si një fëmijë në moshën 11-vjeçare, kisha imaginuar vdekjen në mënyra të ndryshme, por asnjëherë si pasojë e një barku bosh.

Policia serbe vepronte si hije që rëndonin aty pranë në një objekt banesor, duke na mbajtur nën një sy të vëmendshëm dhe të pakëndshëm. Së bashku me axhën tim, Bajramin, vendosëm të ndërmarrim një mision të guximshëm për të siguruar ushqim – një thes me miell që do të ishte si arka e shpëtimit për ne të uriturit. Përgatitëm një karrocë dhe u nisëm drejt shtëpisë që ruanin thesarin tonë të shpresës. Qetësia e rrugës na mashtroi për një moment me premtimin e sigurisë, por një bërtimë e fortë nga lart na ndërpreu. Axha kuptoi menjëherë: ishte një paralajmërim për të kthyer mbrapsht. Ndjenja e frikës së vdekjes së shpejtë na pushtoi, dhe pa folur shumë, u dorëzuam pa marrë atë që na nevojitej aq shumë.

Vetëm pas disa ditëve, forcat serbe bënë një paralajmërim të ri, këtë herë më final. Na kërcënuan drejtpërdrejt: largohuni ose përballemi me vdekjen. Nuk kishte kohë për të debatuar apo për të kërkuar mëshirë – mblodhëm gjërat që na kishin mbetur dhe dolëm në stacionin e trenit në Gllogoc, një pikënisje e detyruar për në Fushë Kosovë.

Skena që ndodhi aty, me trenin e mbushur tej mase me shpirtra të lodhur dhe të frikësuar, është një imazh që do të mbetet përgjithmonë i gdhendur në kujtesën time. U detyruam të heqim dorë nga çdo gjë që kishim marrë me vete për të bërë vend për më shumë njerëz. Policët serbë na shtynin, bërtisnin, dhe na kërcënonin në secilin hap të dhimbshëm.

Tek kufiri, mendja më shkoi te babai, një luftëtar i UÇK-së që e kishte marrë fatin e tij në duart e veta që në fillimet e luftës. Ai ndodhej diku mes asaj përplasjeje të armëve, larg nga sytë tanë dhe pa asnjë lajm – gjallë a vdekur, ishtë nuk mund të dinim. Megjithatë, duhej të ecnim përpara, të kthejmë kokën mbrapa vetëm për të përcjellë.

Pas kalimit të kufirit, natën e kaluam në gurë dhe pritëm në heshtje deri në agim, kur autobusët erdhën për të na çuar në kampin e refugjatëve në Malin e Thatë të Çegranit, ku çdo ditë e mbijetuar ishte një ditë më afër shtëpisë, edhe pse ndjenja e humbjes dhe pasigurisë mbeti gjithmonë pranë nesh si një hije e gjatë që as drita e shpresës s’mund të shuante plotësisht.

Kampi i Çegranit, dikur oazë e shpëtimit për shumë shpirtra të përndjekur nga lufta, sot pas 23 vjetësh, mbetet një kapitull i rëndësishëm në historinë e popullit të Kosovës. Gjatë kohës së konfliktit, ai u bë shtëpia e përkohshme për rreth 60 mijë civilë, të strehuar nën mbrojtjen e forcave paqeruajtëse të KFOR-it. Tendat e improvizuara u ngritën si simbole të një përpjekjeje të vështirë për të ofruar strehim dhe siguri nën hijen e Malit të Thatë.

Më 29 qershori i vitit 2022, ndërmorëm një udhëtim emocional mbrapsht në kohë, një vizitë në vendin që dikur ishte bërë streha e refugjatëve kosovarë në Maqedoni. Përgjatë rrugës së kthimit, ndalova herë pas here, duke u përpjekur të gjurmoj ato kujtime të një fëmije 11-vjeçar, të cilat koha kishte filluar t’i zbehte. E çuditshme ishte të konstatosh se edhe vetë banorët e zonës kishin filluar t’i ndjejnë kujtimet e asaj kohe si të largëta, gati si pjesë e një tregimi të vjetër që rrallë përmendet. Ishte e nevojshme të pyes jo tre por katër njerëz, përpara se të gjeja dikë që mund të më udhëzonte drejt vendndodhjes së kampit të dikurshëm.

Duke u afruar në vendin e harruar nga shumica, imazhet dhe ndjesitë e asaj periudhe filluan të zëvendësohen nga kujtimet e shenjta të atyre ditëve të vështira. Xhamitë që dikur i adhuronim nga distanca, tani shquheshin me një prani më të madhe dhe të rëndësishme në peizazhin e zonës.

Rruga e pluhurosur për në qytezën e afërt, lumi ku fëmijët merrnin freski nga vapërat e verës, dhe struktura e tendave të përkohshme që mbulonin çdo pëllëmbë të hapësirës; të gjitha ishin peizazhe që kishin mbetur të stampuara në mendjen time.

Si brenda një mozaiku të gjallë, gëzimi dhe hidhërimi, qeshjet dhe lotët, lufta për të mbijetuar dhe dëshira për një të ardhme më të mirë, u shkrinë së bashku për të formuar një përshtypje që nuk zbehet nga kalimi i kohës.

Ishte një kohë kur mundësia e të pasurit një jetë të qëndrueshme dhe të sigurt ishte bërë një luks, dhe në atë luks ne mbijetonim me shpresën e thjeshtë por të palëkundur për një nesër më të mirë.

Edhe pse kampi i Çegranit tani është zhdukur, zëvendësuar nga rindërtimi dhe zhvillimi, zemra e atyre që jetuan atje – qëndresa, përpjekja dhe optimizmi – mbetet i pashuar.

Vendndodhja e kampit të dikurshëm është bërë terren për të mbjellë të ardhmen, ku fëmijët e atyre refugjatëve të njëkohshëm tani ndërtojnë jetët e tyre me një mirënjohje të thellë për të kaluarën që u ka dhënë forca për të përballuar sfidat.

Ndërsa perëndimi i diellit pikturonte qiellin me ngjyrat e kalimit nga një ditë në tjetrën, unë qëndrova aty ku dikur ishte kampi i Çegranit, ndjej një paqe të thellë që më mbështjell. Kjo ishte toka që dikur mbante brenda vetes tërësinë e jetëve të refugjatëve, histori të paqena, luftë për mbijetesë dhe dëshira të pathëna për një jetë më të mirë. E çuditshme është që një vend i caktuar mban me vete rezonancën e atyre që e kanë banuar, siç ndodhi këtu në këto fusha dhe male, ku qindra mijëra shpirtra kërkuan strehim nga stuhitë e luftës.

Tani, 23 vjet më vonë, kampi i Çegranit mban vetëm gjurmë të padukshme në kujtesën kolektive, sikur të ishte një endërr e largët që është zbehtë dhe njëherësh e ndritshme. Ky vend, i cili ishte një herë skenë e dhimbjes së pafundme dhe e shpresës së brishtë, sot është një fushë e gjelbër, një kujtesë historike që kërkon të kujtohet, të respektohet dhe të mësohet prej saj.

Të kthehesh në vendet e kujtimeve të fëmijërisë, të mbushura me kujtime të luftës, është një udhëtim nëpër kohë që ndriçon të sotmen me të vërtetat e djeshme. Nganjëherë, hapat më të rëndësishëm që ne mund të bëjmë janë ata që na çojnë mbrapa, në ato kapituj të jetës që na kanë formuar, për të na ndihmuar të kuptojmë më mirë se kush jemi dhe ku po shkojmë.

Kampi i Çegranit është tashmë një kapitull i mbyllur në librin e historisë, por mësimet dhe frymëzimi që lindin nga kujtimet e tij do të vazhdojnë të ushqejnë brezat e ardhshëm. Si simbol i qëndresës njerëzore dhe i fuqisë së shpirtit për të përballuar dhe tejkaluar sfidat, ai mbetet një dëshmi e pashuar për guximin për të ëndërruar, edhe në kohërat më të errëta.

Ajo që mbetet pas këtij udhëtimi kohor është një zemër plot me shpresën e pamposhtur që ndriçon rrugën drejt një të ardhmeje më të ndritshme./Telegrafi/