Gjon Mili letrar

Nga: Nasho Jorgaqi

Ishte një befasi e këndshme, por dhe një zbulim për historinë tonë të letërsisë, kur duke shfletuar gazetën “Dielli” të viteve ’20, u ndesha me disa shkrime letrare të Gjon Milit. Ndoshta këto shkrime do të më kishin kaluar pa u vënë re, nëse ato nuk do të mbanin emrin e tij. Gjon Mili, mjeshtri i madh shqiptaro-amerikan i fotografisë artistike, në rininë e vet, ende pa u bërë ai që u bë më vonë, është marrë edhe me letërsi.

Gjon Mili kish lindur në Korçë (1904) dhe familjarisht kish emigruar në Rumani. Në moshën 19-vjeçare (1923) shkoi në ShBA dhe kreu studimet e larta në Institutin e njohur Teknologjik të Bostonit. Punoi për një kohë të

gjatë si inxhinier dritash dhe, duke përfituar nga zhvillimi i teknologjisë në këtë fushë, u dha me pasion pas teknikës së fotografisë. Kështu, ai për herë të parë përdori fushën elektronike dhe dritën stroboskopike.

Me aparatin magjik, Mili do të shtegtonte si fotoreporter i revistës së famshme “Life” nëpër katër anët e botës dhe do të fiksonte vende, ngjarje e sidomos portrete. Në fokusin e syrit të tij, do të mbeten figura personalitetesh politike (H.Truman, V.Molotovi, L.Halipaks etj.) dhe artistike letrare (Pikaso, Matis, Sartri, Stravinski, Sinatra, S.Loren, Brando etj.), që kritika i ka çmuar lart. Sipas Sartrit: “Fotografia e tij të fut në kurth të gjallë. Dhe për të ekzistojnë aq mënyra fotografimi, sa njerëz.” Veçanërisht Milit i njihet merita e fiksimit të lëvizjeve nga sfera e sportit dhe e vallëzimit. Nga trashëgimia e tij artistike, janë botuar album-monografitë: “Picasso thirr dimension”, (New York 1970) dhe “Gj. Mili photographe-collections (Boston 1980), pa përmendur një literaturë të tërë kritike për të. Ai u nda nga jeta në vitin 1984.

Duke gjurmuar në jetën e Milit, nuk mund të mos marrim parasysh se ai shkoi në Amerikë nga kolonia shqiptare e Bukureshtit dhe u vendos në Boston, ku dhe ra në kontakt me “Vatrën” dhe kryetarin e saj, Faik Konicën. Me sa duket Konica ka luajtur një rol të rëndësishëm në orientimin patriotik të Milit. Vetë ai për të do të shkruajë: “Pak kohë pas arritjes sime në Amerikë, në 1923, gjatë përpjekjeve të mia për një karrierë inxhinierike, u njoha me Konicën. Shkrimtar origjinal, humanist i përsosur dhe intelektual i mprehtë, Konica mori përsipër të zgjeronte interesin tim për artin, sidomos për filmat me të cilat ai krenohej së tepërmi.”

S’kam dyshim se ka qenë Konica ai që ka pikasur talentin letrar të Milit të ri, sidomos gjuhën e bukur, dhe e ka nxitur e përkrahur. Falë atij, shkrimet për letërsinë, të emigrantit të ri, u botuan në gazetën “Dielli”.

Shkrimet që kemi në dorë janë skeçi “Patate” (Dielli, 11 tetor 1927) dhe dy përralla origjinale, siç i quan Mili. “Ëndërr” dhe “Gjyslykët” (Dielli,25 maj 1928). Që të tria kanë subjekt jetën e kurbetçinjve shqiptarë në Amerikë. Është një realitet që autori e njeh mirë. Ai i jep ata në kushtet e shoqërisë amerikane, që jo vetëm punojnë, por edhe përpiqen të emancipohen dhe qytetërohen. Këtë proces të vështirë, Mili arrin ta mishërojë në personazhe si Kolua apo Filua, të cilët janë integruar tashmë në shoqërinë e re. Ajo që bie në sy, është fakti që kurbetçinjtë shqiptarë i mundon jo vetëm malli për vendlindjen, por edhe për fatin e saj. Atyre u fanepsen në ëndërr nënat dhe të dashurat, kujtimet nga jeta e kaluar.

Gjon Mili i ri manifeston vetitë e një tregimtari. Ka aftësinë e të rrëfyerit, zotëron dialogun dhe monologun, di të hyjë në psikologjinë e personazheve dhe të japë karakterin e tyre. Veçanërisht të bën përshtypje gjuha e bukur dhe e pasur shqipe, stili i zhdërvjellët dhe i rrjedhshëm, sensi i masës, që, tok me elementë të tjerë, arrijnë të krijojnë atmosferë. Edhe pse këto shkrime letrare janë krijuar në moshë të re, falë vlerave të veçanta, ato i kanë qëndruar kohës dhe lexohen me ëndje e interes edhe sot. Por meritojnë vëmendjen e studiuesve edhe për faktin se hedhin dritë mbi personalitetin artistik të vetë Gjon Milit.

***

ËNDËRR

E kish librin përpara, po as vetë s’e dinte se ç’kërkonte, mendja e tij kish rënë në gjumë. Ish i lodhur; trupi i tij, i gjatë dhe i hollë, i vrarë nga mundimet e jetës, po thahej si bishti i mollës që kalbet pa arrirë.

Përjashta binte shi, shkreptinte. Edhe mbi qelqin e penxheres së rrumbullaktë, të vetmes që kish ajo odë e vogël që ndodhej në nj’anë në katin e sipërm të shtëpisë, ndritnin dhe rrëkëlleheshin si lotët mbi faqe të një vajze të turpshme kur i flasin prindërit.

J’u mbyll syri.

Vërtet j’u mbyll syri, po tani j’u zgjua mendja. Qelqi i penxheres, vegël e djallit, lëvizte. Përhapej e mblidhej, sikur e kish kurdisur vetë me dorë të tij një magjistar i lig, shpirt-kazmë, që bënte qejf duke u tallur me të. Tani i ndritte, sa s’mund t’i qëndronte drejt-për-drejt, tani i çdukej. E hoqi mendjen prej tij.

Natë. Që për-së-afërmi dëgjohej një tingëllim. Ish prej druri; edhe telin e shkelte vetë se ndente qysh i shisnin gishtërinjtë e dorës mbi grykë të drurit, po, për çudi, drurin kudo që t’ish nuk e shihte dot. Tingëllimi ish aqë i mallëngjyer sa ndjenjat j’u mpinë, zemra e tij u-bë gur. Edhe nga këngë e tij edhe të qarët e shiut përjashta u-lint në qelq fytyra e një gruaje e cila nga thellësi e vijave dhe hiri i pamjes dukej që qe nënë. Ishte një grua mjaft e shkuar nga vërsa, vetëm të paka prej gërshetave të saja qenë zbardhur, po, nga vuajtja, tregohej edhe më e plakur se ç’ish nga vjetët. E kish parë po s’kujtonte ku, e ndjente të afërme po nuk e njihte. Simotra e dhimbejs qante, edhe, në vent që t’i prejë shpirtin, më tepër e mërziti me qëndrimin e saj të hidhur. Ish djalë. S’këndonte dot librin me mistere të shënuar nga fati mbi një ballë të gjerë, të mbledhur me vija, dhe as i ndritkej mendja prej zjarrit që digjet i qetë në dy sy po-thua-se të mbyllur si të Buddhës. Djalë ish nuk kish arrirë në kuptimin e ndrojtur të filozofit.

Po mbeti krejt i çuditur posa që syri i vajti përsëri te penxherja. Gjithë në ‘at vend ku jipte shpirt një çast dukja e murme, tani buçiste dheu që qeshuri nënë këmbët e saja. E re ish vallëtorja, vajëz e re me trup të nxehtë që djek si zjarri. Lesh-zezë, sy-zezë, kërcente e palodhur, me buzë të qeshur; shpejt, nga dalë, prapë shpejt, më shpejt, edhe më shpejt, nga dalë, e rrethuar nga një tok sa zesh të veshur në zi që sikur deshjin t’a hanë me sy. I mjeri djalë u ndes sa s’mirtte dot as frymë, po, sa të bënte çap sa të hidhej edhe aty në valle, bij’ e dheut u çduk më me vrap nga ç’erdhi.

U zgjua. Koka i ziente. Kur i erth nërment ëndrra, nënëqeshi. “Gjë e keqe” mejtohej “të mos njohë njeriu nënën që ka bërë”. Pa fjalë kjo ish n’ëndërr, s’kish kuptim të ngjiste në jetë se e donte atë nënë që e kish mbajtur me aqë kujdes e dhembje nënë zemër më parë se të shihte diellin dhe më pas. E donte. Vallë ç’bëhej në këtë mes e jëma vetë në shtëpi, pranë djepit ku tundeshin gjithë kujtimet e vogëlisë së tij? T’a kujtonte të birë? Si, dyshonte? Jo,as pak; ish gati të shtinte dorën në zjarr që nuk kish dyshim, nëna kurdoherë kujtonte të birë, birin e mërguar; natë e ditë e kujton e mjera. Po dita e bardhë kur të kthehej në shtëpi s’kish më të vijë, sikur kish humbur udhë në mjegullën e dendur të vjetëve të ardhme.

U-çel pakës nga kujtimi i vallëtores. Po përse të çdukej menjëherë, pse shkoj me nxitim aq të math? U-err në mejtime. Hapi sytë sikur të kish parë dritë. “Gëzimi” bëri si me të qarë “është si lulet,e ka jetën të shkurtës, kurse dhembja ngrehet, me të bërë shok e s’të ndahet përherë.”

Binte shi, përjashtë, lotë binin në zemër të tij. Uli sytë, i ngriti me ngadalë dhe i fshiu, i uli përsëri. Mbyllu librin, zbriti shkallët nga dy, dolli-ku t’a shpinin këmbët. Të harrohej. Që për-së-largu kambana e një kishe qëllonte zërin e natës. Zëri i asaj ish vaj, që njomte për të fundit herë kujtimin e mvrejtur t’asaj dite që s’ish më.