Ardian Ndreca dhe takimi me Kadarenë para se shkrimtari i madh të kërkonte azil

Nga: Fatmira Nikolli

Një ditë zhegu të verës së 1990-ës, Ardian Ndreca, asokohe student i Gjuhë-Letërsisë në Shkodër, pasi i kish nisur më herët një letër Ismail Kadaresë ku i nënvizonte padrejtësinë e dënimit me burg të disa të rinjve shkodranë që në janar të po të njëjtit vit, kishin dashur të hiqnin bustin e Stalinit, i kërkonte atij që të interesohej për lirimin e tyre. Për çudinë e rioshit, që ishte treguar sa i pamatur po aq i guximshëm me kërkesën dhe sidomos me kërkesën në një letër të dërguar me postë, merr një telegram. Ismail Kadare i pohonte marrjen e letrës dhe i thoshte se e priste në shtëpi. Kur më 2 korrik në Tiranë u sulmuan ambasadat dhe qytetarët hynë brenda tyre për t’i shpëtuar regjimit, Ndreca, më datën 3 korrik, mori trenin nga Shkodra drejt Tiranës për të takuar shkrimtarin.

Tirana përvëlonte nga zhegu, nga qytetarët që donin të iknin dhe nga sigurimsët që në atë kaos prapë ishin në krye të detyrës. Ardiani ndaloi në një kabinë telefonike para Hotel Dajtit dhe i telefonoi shkrimtarit dhe pak minuta më pas, mbërriti te pallati me kube. Derën ia hapi Kadare, që i priu nga studio e tij që tashmë është e vizitueshme për publikun. Pas një bisede të përgjithshme mes shkrimtarit dhe studentit të çartun, Ndreca nis të tregojë arsyen e vërtetë të vizitës.

“I thashë se të dënuemit, për heqjen e bustit të Stalinit, nuk mund të quheshin fajtorë për asgja mbasi Stalini nuk kishte se çka bante ma në Shkodër. I tregova për torturat dhe presionet që kishin pësue në hetuesi, për privacionet e ndryshme dhe për trajtimin çnjerëzor që i kishte ba grupi hetuesi drejtuem prej Zylyftar Ramizi”.

30 vjet pas ngjarjes, në librin e tij me kujtime “Pa pike pa presje”, Ndreca tregon gjestet e vogla të kërkimit të lirisë, në muajt e amullt të 1990-ës, kur e shkuara nuk kishte shkuar dhe e ardhmja nuk kishte ardhur. Në purgatorin e paqartë, te fliste ishte me rrezik e të heshtje mund të ishte turp. Asnjanësia ishte mes të dyjave, por frika përtërinte çdo send duke i dhënë formën e vet.

Ndreca tregoi se Kadareja e dëgjoi me vëmendje. Ai do ta pyeste se çfarë po bëhej realisht në Shkodër. Ardiani do t’i tregonte se gjendja nuk ishte e qetë ashtu siç kërkonin ta paraqisnin njerëzit e qeverisë dhe se populli e kishte kuptuar se gjithçka kishte marrë fund.

“Që në vitin 1985 kam ngritur problemin e heqjes së bustit të Stalinit prej mjediseve të Akademisë së Shkencave, madje këtë e kam çuar deri në Komitet Qendror. Ka pasur kundërshtime të rrepta prej Nexhmije Hoxhës dhe disa të tjerëve”, do t’i thoshte Kadare, ndërsa Ndreca, që tashmë e rrëfen, kujton se me një shenjë pamaturie do e pyeste Kadarenë: “Po bustit të atij tjetrit, kur po i vjen dita?”

Ardiani do të ikte atë ditë nga shtëpia e Kadaresë me premtimin se ai do të përpiqej të bënte diçka.

I kthyer në Shkodër rishtas, ndërsa përpiqej të ikte nga Shqipëria ligjërisht, Ndreca do ta jetonte 1990-ën në pritje. Në muajt e parë në pritje për t’u rrëzuar regjimi e në gjysmën e dytë në pritje për të ikur prej vendit. Si një ëndërr e kamotshme, ndonëse ishte 18 vjeç, djaloshi i marrosur pas të shtunave, rrekej të lexonte kudo që mundej, sinjalet e ndryshimit. Në gjithë rrëfimin e tij, në qetësinë e distancën që të ofron qyteti i përjetshëm, ai ka marrë kohën e duhur për t’u shkëputur prej vetes e kujtimeve për t’i riparë më sy të ftohtë. Nuk rreket të marrë në duar flamurin e udhëheqësit, por për arsye e rrethane miqësore e familjare, të ndikuara fort nga natyra e tij kërkuese, ‘e çartun’, e pamatur apo thjeshtë nga dëshira për të qenë i lirë, ai është gjendur aty ku liria shfaqeshin forma lirie përmes rebelimit. Kur nuk ka qenë afër i ka admiruar së largu dhe kur ka qenë larg, është avitur për të ndjerë aromën e tyre.

Me 100 mendime në kokë, pasi komunalja e Shkodrës e hoqi vetë ‘Stalinin’ nga qyteti me pretendimin për të rregulluar sheshin, pasi kundroi zbrazëtinë e sheshit pa Stalinin, dhe kujtoi shokët që ende ishin në burg, ai rimori rrugën drejt Tiranës për te Kadareja. Këtë herë për të ditur nëse kishte gjë të re për miqtë e tij.

“Kur më pa iu krijue nji buzëqeshje e lehtë në cepat e buzëve”, shkruan Ndreca. “Këto ditë është arritur nëpërmjet Hekuran Isait që të lirohet nga burgu vëllai i Ramadan Sokolit… Do të shkoj për të folur rishtas me Hekuran Isain, por nuk është punë e lehtë, sepse sapo janë dënuar, ti më kupton se si arsyetojnë ata… Ka shumë rezistencë, më shumë sesa mund ta imagjinoni ju”… Ardiani kupton nga kjo bisedë si edhe nga ajo e mëparshmja, se nëse do të lëvizte ishte shumë i vëmendshëm dhe do ta përkrahte publikisht. Ndreca kujton se Kadare këmbëngulte të dinte se çfarë po bëhej në Shkodër.

Njëherë të tretë kur ai mbërrin në Tiranë, është shtator. Ndreca tashmë e kish mësuar rrugën dhe kish thyer drojën e takimit dhe të folurit pa dorashka me shkrimtarin e madh. Këtë herë do ta gjente në shtëpinë e shkrimtarit një djalë që po paketonte libra dhe piktura. “Më tha se po bahej gati me u nisë për në Francë mbasi editori i tij francez e priste për me vendosë detajet e botimit të veprës së tij të plotë në gjuhën franceze. Mënyra sesi me fliste dhe nguti me të cilin po rrokulliseshin gjanat, më bani me mendue se diçka ishte tue ndodhë. Megjithatë, nuk përfytyroja se po ikë për me kërkue azil politik, pse një gja e tillë do të më kishte gëzue pa masë”, thotë Ndreca, duke dëshmuar tashmë 30 vjet më vonë, edhe se ai i dhuroi botimin anglisht të “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”. Javë më vonë, Ndreca do ta merrte vesh nga media se Kadare kishte kërkuar azil në Francë. Vetë ai po përgatitej të ikte drejt Anglisë. Shkrimtari i njohur dhe studenti i kahershëm, qenë përshëndoshur duke shënjuar në forma të ndryshme nisjen e shterimit të përvitshëm e të pashmangshëm të studentëve premtues e intelektualëve në zë, në kërkim të botëve të lira e demokracive të pakompromista. Ajo shterje vijon ende sot, libri veçse dëshmon se jemi në limbën e kahershëm. /GSh/