Çudia për Huan Rulfon

Nga: Gabriel Garcia Marquez
Përktheu: Bajram Karabolli

Zbulimi i Juan Rulfos – si ai i Franc Kafkës – pa dyshim, do të jetë një kapitull themelor në kujtimet e mia. Kisha mbërritur në Meksiko më 2 korrik 1961, pikërisht ditën që Ernest Heminguej i dha fund jetës me një të shtënë. Unë, jo vetëm nuk i kisha lexuar librat e tij, por as që kisha dëgjuar të flitej për të. Jetoja në një apartament pa ashensor, në rrugën Renan, në lagjen Anzures. Kishim një dopio dyshek, për sheshi, në një dhomë gjumi të madhe, një djep në dhomën tjetër, ndërsa në mesore një tavolinë për të ngrënë e për të shkruar dhe dy karrige të vetme që na shërbenin për gjithçka.

Kishim vendosur të qëndronim në këtë qytet i cili ende ruante një përmasë humane, me një ajër të tejdukshëm dhe me bulevardet plot lule me ngjyra të dalldisura, por autoritetet e emigracionit nuk po na i bënin të mundur gëzimin tonë. Kësisoj, gjysma e jetës, aty, do të na kalonte duke qëndruar në radhë, pa lëvizur e nganjëherë në shi, në oborre të mërzitshme të Ministrisë së Punëve të Brendshme.

Unë atëherë isha 32 vjeç dhe kisha bërë në Kolumbi një karrierë jetëshkurtër gazetareske; kisha kaluar nja tre vjet shumë të dobishëm dhe të ashpër në Paris, nja tetë muaj në Nju-Jork, dhe doja të bëja skenarë filmash në Meksiko. Bota e shkrimtarëve meksikanë në atë kohë ishte e ngjashme me atë të Kolumbisë dhe u ndjeva shumë mirë midis tyre. Gjashtë vjet më parë kisha botuar romanin tim të parë “Gjethnaja” dhe kisha tre libra të tjerë gati për botim: “Koloneli nuk ka kujt t’i shkruajë”, që doli më pas në Kolumbi; “Ora e keqe”, që u botua nga Shtëpia Botuese “Era”, pak kohë pas kërkesës së Visente Rojos, dhe vëllimin me tregime “Funeralet e nënëmadhes”. Kësisoj, unë isha një shkrimtar me pesë libra klandestinë, por problemi im nuk ishte ky, sepse, as atëherë e as ndonjëherë tjetër nuk kam shkruar për të qenë i famshëm, por që miqtë e mi të më donin më shumë, gjë që besoja se do ta arrija.

Problemi im i madh si romancier ishte se pas këtyre librave ndihesha sikur të qenkësha futur në një rrugicë pa krye dhe po kërkoja me ngulm një shteg për të dalë. Njoha plot autorë të mirë dhe të këqij, të cilët mund të më tregonin rrugën e, megjithatë, ndihesha se po vija vërdallë në rrathët bashkëqendrorë, pa e përfillur lodhjen; përkundrazi, ndieja se ende më mbeteshin mjaft libra pezull, veç nuk po gjeja dot një mënyrë bindëse dhe poetike për t’i shkruar. Isha në këto andralla kur Alvaro Mutis, me hapa të gjatë, ngjiti të shtatë katet e pallatit tim me një pako librash në dorë, prej të cilave nxori librin më të vogël dhe, duke u shkrirë në gaz, më tha: “Dreqi ta marrë, lexoje këtë mashtrues, nëse do të mësosh!”. Ishte “Pedro Paramo”.

Atë natë nuk vura gjumë në sy, derisa e mbarova së lexuari për të dytën herë; qysh nga nata e tmerrshme kur, nja dhjetë vjet të shkuara, kisha lexuar “Metamorfozën” e Kafkës, në një bujtinë të kobshme studentësh të Bogotasë, kurrë nuk kisha përjetuar një tronditje të ngjashme. Të nesërmen lexova vëllimin me tregime Rrafshina në flakë dhe u çmerita njëlloj. Shumë më vonë, në paradhomën e një konsultoreje, në një revistë mjekësore, gjeta tregimin kryevepër të Rulfos, “Trashëgimia e Matilda Arkanhelit”. Pjesën tjetër të atij viti nuk munda të lexoj asnjë autor tjetër, sepse të gjithë më dukeshin kot.

Ende nuk më qe fashitur trandja, kur dikush i tha Karlos Velos* se unë qenkësha i aftë t’i recitoja përmendsh paragrafë të tërë nga “Pedro Paramo”. E vërteta ishte edhe më: mund të recitoja komplet librin nga fillimi në fund dhe anasjelltas, pa ndonjë gabim të ndjeshëm, madje, mund të thosha se në cilën faqe të botimit që kisha unë gjendej çdo episod dhe nuk kishte tipar të karakterit të secilit personazh që të mos e njihje në thellësi.

Më vonë, Karlos Vela dhe Karlos Fuentes më ftuan që bashkë me ta të bënim rishikimin kritik të adaptimit të parë të “Pedro Paramos” për film. Kishte dy probleme të qenësishme: së pari, ishte puna e emrave. Sado subjektive që duket, çdo emër, në një farë mënyre, i ngjan atij që e mban dhe kjo është shumë më e dukshme në fiksion sesa në jetën reale. Huan Rulfo ka thënë, ose ia kanë bërë të thënë, se i vinte emrat e personazheve të tij, duke lexuar gurët e varreve nëpër varrezat e Haliskos; e vetmja gjë që mund të thuhet me siguri, është se nuk ka emra të përveçëm më të veçantë se ata të njerëzve në librat e tij; mua më dukej e pamundur, dhe vazhdon ende të më duket ashtu, se nuk mund të gjeja kurrë një aktor që të identifikohej, pa asnjë mëdyshje, me emrin e personazhit të tij.

E keqja e këtyre shqyrtimeve të këndshme është se kokëfortësitë e frymëzimit nuk janë gjithmonë të njëjtat nga arsyeja. Muajt kur ndodhën disa fakte janë thelbësore për analizën e veprës së Huan Rulfos dhe unë dyshoj nëse ai ka qenë i vetëdijshëm për këtë. Në punën poetike – dhe “Pedro Paramo” është i tillë, në shkallën më të lartë – autorët zakonisht thërrasin muajt për zotime të ndryshme me saktësi kronologjike; edhe më: në plot raste ndryshohet emri i muajit, i ditës, madje edhe i vitit, vetëm e vetëm për t’iu shmangur një rime të papërshtatshme apo dëgjimit të një kakofonie, pa menduar se këto ndryshime mund ta çojnë në një kritikë apo në një ngatërresë përfundimtare. Kjo ndodh jo vetëm me ditët dhe muajt, por edhe me lulet; ka shkrimtarë që nuk merren me to, me rëndësinë e vërtetë të emrave të tyre, duke mos u thelluar fare nëse përshtaten me vendin apo stinën; kësisoj, nuk është çudi të lexosh libra të mirë ku gjen të lulëzojnë lulemëllaga në rërë dhe tulipanë në dëborë. Te “Pedro Paramo”, ku është e pamundur të përcaktosh në mënyrë përfundimtare kufirin midis të vdekurve dhe të gjallëve, përpikëritë janë edhe më kimerike, askush nuk mund të dijë në të vërtetë se sa zgjatin vitet e vdekjes.

I rendita këto pak rreshta, për të thënë, në fund të fundit, se shqyrtimi deri në thellësi i veprës së Huan Rulfos, tek e mbramja, më hapi rrugën për të kërkuar vazhdimin e librave të mi dhe, mu për këtë, e kisha të pamundur të shkruaja për të, pa m’u dukur se e gjitha kjo ishte për mua vetë. Tani po ju them se u ktheva për ta rilexuar edhe një herë gjithë veprën e tij për të shkruar këto shënime të shkurtra nostalgjike, duke u bërë kështu edhe një herë viktimë e pafajshme e së njëjtës çudi, si në rastin e parë; nuk janë më shumë se 300 faqe, por janë, këtë e besoj plotësisht, aq të përjetshme sa ato që njohim nga Sofokliu.

Nëse unë do të kisha shkruar “Pedro Paramon”, nuk do të merrja kurrë guximin të kthehesha e të shkruaja përsëri në jetën time.