Çfarë është kultura?

Nga: Kim Ann Zimmermann dhe Stephanie Pappas

Me termin kulturë kuptojmë zakonisht tiparet dhe dijet e një grupi të caktuar njerëzish, përfshirë gjuhën, fenë, kuzhinën, zakonet shoqërore, muzikën dhe artet. Qendra për Hulumtime të Avancuara mbi Përvetësimin e Gjuhëve shkon një hap më tej, duke e përkufizuar kulturën si modelet e përbashkëta të sjelljeve dhe bashkëveprimit, si konstrukte njohëse dhe të të kuptuarit që janë të mësuar nga socializimi.

Kësisoj, kultura mund të shihet si rritja e një identiteti grupor, e nxitur nga modele shoqërore unike për grupin. “Kultura përfshin fenë, ushqimin, atë çfarë veshim, si e veshim, gjuhën që flasim, martesën, muzikën, atë që ne besojmë se është e drejtë apo e gabuar, si ulemi në tryezë, si i përshëndesim vizitorët, si sillemi me njerëzit e dashur, dhe një milion gjëra të tjera”, thotë Cristina De Rossi, antropologe në Kolegjin Barnet dhe Sauthgejt në Londër.

Fjala “kulturë” rrjedh nga një term francez, që nga ana e tij buron nga termi latin “colere” – që do të thotë të kujdesesh për tokën, të kultivosh. Termi “kulturë perëndimore” i referohet kulturës së vendeve evropiane, si dhe atyre që janë ndikuar shumë nga emigracioni evropian, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Kultura perëndimore i ka rrënjët në periudhën klasike të epokës greko-romake (shek. IV dhe V p.e.s.) dhe ngritja e krishterimit në shekullin XIV. Elementë të tjerë të kulturës perëndimore përfshijnë grupet etnike dhe gjuhësore latine, kelte, gjermanike dhe helene.

Çdo numër ngjarjesh historike ka ndihmuar në formësimin e kulturës perëndimore gjatë 2500 vjetëve të fundit. Rënia e Perandorisë Romake, e lidhur shpesh me vitin 476, i hapi rrugën krijimit të një serie shtetesh në Evropë, shpeshherë ndërluftuese midis tyre, thotë historiani i Universitetit të Stenfordit, Walter Scheidel.

Vdekja e Zezë (pandemia e murtajës) e viteve 1300 e reduktoi me një të tretën popullsinë e Evropës, duke e rindërtuar me shpejtësi shoqërinë evropiane. Historiani i Universitetit Shtetëror të Ohajos, John L. Brooke, thotë se si pasojë e asaj pandemie, krishterimi si fe u bë më i fortë në Evropë, duke pasur një fokus më të madhe tek temat apokaliptike.

Të mbijetuarit në shtresën e punëtorëve fituan më shumë pushtet pasi elitat u detyruan t’i paguanin më shumë, për shkak të krahu të punës të reduktuar ndjeshëm. Dhe, ndërprerja e rrugëve tregtare midis Lindjes dhe Perëndimit shkaktoi eksplorime të reja e, në fund, inkursionin e evropianëve në Amerikën e Veriut dhe atë të Jugut.

Kultura lindore i referohet, në përgjithësi, normave sociale të vendeve në Azinë e Largët Lindore (përfshirë Kinën, Japoninë, Vietnamin, Korenë e Veriut dhe atë të Jugut), dhe nënkontinentin indian. Ashtu si ajo perëndimore, edhe kultura lindore u ndikua shumë nga feja gjatë zhvillimit të saj të hershëm, por gjithashtu edhe nga kultivimi i orizit.

Në kulturën lindore ka, në përgjithësi, më pak dallim midis shoqërisë laike dhe filozofisë fetare, sesa në Perëndim. Megjithatë, ajo përfshin një gamë të madhe traditash dhe historish. Për shembull, budizmi i ka fillesat në Indi, por ai u tejkalua kryesisht nga hinduizmi pas shekullit XII.

Kësisoj, hinduizmi u bë një shtytës kryesor i kulturës në Indi, ndërsa budizmi vazhdoi të ushtronte ndikim në Kinë dhe në Japoni. Idetë kulturore paraekzistuese në këto zona, ndikuan edhe në besimet fetare. Për shembull, budizmi kinez është huazuar nga filozofia e taoizmit e cila e vë theksin tek dhembshuria dhe përulësia.

Ndërveprimet shekullore në këtë rajon – paqësore dhe agresive – çuan në ndikimin e këtyre kulturave tek njëra-tjetrën. Për shembull, Japonia e kontrolloi ose e pushtoi Korenë në njëfarë forme midis viteve 1876–1945. Gjatë asaj kohe, shumë koreanëve iu bë presion ose u detyruan të hiqnin dorë nga emrat e tyre, për të marrë mbiemra japonezë.

Shumë nga kombet spanjishtfolëse konsiderohen si pjesë e kulturës latine, ndërsa rajoni gjeografik është shumë i madh. Amerika Latine përkufizohet në mënyrë tipike si një territor i madh që shtrihet në pjesë të Amerikës Qendrore, Amerikës së Jugut dhe Meksikës, ku gjuhët mbizotëruese janë spanjishtja ose portugalishtja.

Në fillim, termi “Amerika Latine” u përdor nga gjeografët francezë, për të bërë dallimin midis gjuhëve anglo-sanksone dhe atyre romane (me bazë latine). Kulturat latine janë shumë të ndryshme nga njëra-tjetra, dhe shumë prej tyre përziejnë traditat indigjene me gjuhën spanjolle, dhe katolicizmin e sjellë nga kolonizatorët spanjollë dhe ata portugezë.

Shumë prej këtyre kulturave u ndikuan gjithashtu nga kulturat afrikane, për shkak të afrikanëve të skllavëruar që u sollën në Amerikë duke filluar nga vitet 1600. Këto ndikime janë veçanërisht të forta në Brazil dhe në vendet e ishujve Karaibe. Kultura latine vazhdon të zhvillohet dhe të përhapet.

Një shembull është Día de los Muertos, ose Dita e të Vdekurve, një festë kushtuar kujtimit të të vdekurve që kremtohet më 1 dhe 2 nëntor. Dita e të Vdekurve daton që para kohës kur Kolombi (Christopher Columbus) zbarkoi në Amerikën e Veriut. Por, data aktuale u vendos nga kolonizatorët spanjollë të cilët e shkrinë atë me Ditën e të Gjithë Shenjtorëve Katolikë.

Ndërkaq, termi “kulturë e Lindjes së Mesme”, përfshin një larmi të madhe praktikash kulturore, besimesh fetare dhe zakonesh të përditshme. Rajoni është vendlindja e judaizmit, krishterimit dhe islamit, dhe është shtëpia e dhjetëra gjuhëve – nga arabishtja në hebraisht, turqisht në pashtun. Ndërsa, në Lindjen e Mesme ka një diversitet të madh fetar, feja mbizotëruese sipas shifrave është islami. Ai ka luajtur një rol të madh në zhvillimin kulturor të rajonit. Islami i ka fillesat në atë që sot është Arabia Saudite në fillim të shekullit VII. Por, zgjerimi i madh i tij nisi pas vdekjes së profetit Muhamed në vitin 632. Disa pasues besonin se udhëheqësi i ardhshëm duhet të ishte një nga miqtë dhe të besuarit e Muhamedit. Të tjerë besonin se lidershipi, duhet të kalonte përmes linjës së gjakut të Muhamedit. Kjo çoi në një përçarje midis myslimanëve shiitë – ata që besonin në rëndësinë e linjës së gjakut, dhe myslimanëve sunitë që besonin se lidershipi nuk duhet të kalonte përmes familjes.

Sot, rreth 85 për qind e myslimanëve në botë janë sunitë. Ritualet dhe traditat e tyre ndryshojnë disi, dhe ndarjet midis dy grupeve nxisin shpesh konflikte. Kultura e Lindjes së Mesme është e ndikuar jo pak edhe nga Perandoria Osmane, e cila sundoi në rajon midis shekujve XIV-XX.

Afrika ka historinë më të gjatë të vendbanimeve njerëzore. Në fakt, njeriu modern e ka origjinën atje, prej nga ku filloi të migrojnë në zona të tjera të botës rreth 60 mijë vjet më parë. Por, disa studiues besojnë se migrimi i parë mund të ketë ndodhur shumë më herët, 120 mijë vjet më parë. Ata mbërrijnë në këto përfundime duke studiuar gjenomet njerëzore nga kultura të ndryshme, për të gjurmuar ADN- në e tyre tek paraardhësit e përbashkët. Një nga tiparet kryesore të kulturës afrikane është numri i madh i grupeve etnike në të 54 vendet e këtij kontinentit. Për shembull, vetëm Nigeria ka më shumë se 300 fise. Afrika e ka importuar dhe eksportuar ndër shekuj kulturën e saj. Portet tregtare të Afrikës Lindore përbënin një nyje lidhëse thelbësore midis Lindjes dhe Perëndimit që në shekullin VII. Afrika Veriperëndimore ka lidhje të forta me Lindjen e Mesme, ndërsa ajo subsahariane ka karakteristika historike, fizike dhe sociale të ndryshme.

Pavarësisht se si duket një kulturë, një gjë është e sigurt: kulturat ndryshojnë, ndaj është e vështirë përcaktimi i tyre sipas një mënyre të vetme. /Marrë me shkurtime nga “Livescience”/Në shqip nga: Bota.al/