Të ruhemi nga pseudoshkenca e sharlatanëve

Nga: Fatos Tarifa

Peticioni dhe synimi i tij

Një peticion drejtuar Kuvendit të Shqipërisë, ministrisë së Arsimit dhe AMA-s, i publikuar dy javë më parë, u bë – përtej çdo parashikimi – një lajm kryesor thuajse në të gjitha mediet e vendit. Rrallëherë ka ndodhur që një tekst të ketë provokuar kaq shumë reagime – mbështetje publike, qëndrim hezitues, por edhe reaksion – për një çështje që nuk lidhet drejtpërsëdrejti me problemet ekonomike, sociale e politike të jetë së përditshme.

Unë u njoha me përmbajtjen e atij peticioni kur ishte ende një projekt, disa muaj më parë. Pa asnjë hezitim, e mbështeta idenë dhe, në vija të përgjithshme, përmbajtjen e tij, duke bërë edhe ndonjë sugjerim që mendoja – siç mendoj edhe sot – se do i shërbenin përmirësimit të përmbajtjes dhe qëllimit të tij. Njëlloj siç vepruan autorët e atij dokumenti, njerëz të respektuar të shkencës e të kulturës, ua dërgova tekstin e tij një numri miqsh e kolegësh, shumë prej të cilëve reaguan pozitivisht, duke shënuar emrat e tyre në mbështetje të tij.

Publikimi i atij peticioni u vonua për më shumë se tre muaj, ndërkohë që disa projektligje, që ndikojnë drejtpërsëdrejti në jetën dhe në mirëqenien e gjithsecilit prej nesh, miratohen në Kuvend në pak javë, ose brenda pak ditëve.

Duke kaluar nëpër disa duar, teksti origjinal i peticionit u redaktua disa herë për të ardhur në formën që u publikua më 19 shkurt. Ai u mbështet nga një numër i madh njerëzish, kryesisht të sferës akademike, intelektualë nga fusha të ndryshme të krijimtarisë letrare e artistike, personalitete publike dhe qytetarë të angazhuar.

Një sqarim për lexuesit: Emërtimin kolektiv atij grupi intelektualësh si “elita intelektuale” e vendit ia dhanë shtypi dhe gazetarët e televizioneve tona, askush nga ne që e mbështetëm atë. Fjala “elitë”, në shoqërinë tonë, është ndoshta më e abuzuara dhe më e shpërdoruara. Të paktë janë ata që e dinë përmbajtjen e vërtetë të saj.

Pavarësisht çdo gjëje që është thënë për këtë peticion deri më sot, unë mendoj se mbështetja masive për të është një shembull i veprimit kolektiv autonom në sferën publike, çka përbën thelbin e asaj që zakonisht e quajmë shoqëri civile.

A mund të kishte qenë përmbajtja e atij peticioni më e mirë dhe më mirë e argumentuar? Pa asnjë dyshim që po.

A mund t’i kishte paraprirë atij peticioni – dhe a do të kish qenë paraprakisht i dobishëm – një debat më i gjerë intelektual i kualifikuar, në të cilin të angazhoheshin jo vetëm gjuhëtarë e historianë, por edhe arkeologë, sociologë, antropologë, etnografë, gjeografë socialë, shkrimtarë e përkthyes të njohur, studiues të kulturës, të artit, të fesë? Pa asnjë dyshim që po.

Por, shumë gjëra që bëjmë në jetë janë shoqërisht të dobishme edhe nëse nuk arrijmë t’i bëjmë në mënyrë të përkryer. Po kështu, shumë kauza të mëdha kanë gjetur përkrahje të gjerë shoqërore dhe kanë triumfuar edhe nëse qëllimi i tyre nuk ka qenë gjithnjë njëlloj i qartë për këdo. Me këtë dua të them se, pavarësisht papërsosmërisë së atij dokumenti, unë përsëri do e mbështesja atë sot njëlloj siç bëra rreth katër muaj më parë. Pa asnjë mëdyshje.

Reagime të të gjitha llojeve

Për shkak se emri im është renditur nga hartuesit e peticionit ndër të parët në listën e atyre që e kanë mbështetur atë, gjatë këtyre dy javëve kam marrë shumë telefonata e mesazhe nga miq e dashamirës shqiptarë, me banim në Shqipëri ose jashtë vendit, që e përgëzojnë nismën e ndërmarrë dhe shprehin mbështetjen e tyre për përmbajtjen e atij dokumenti.

Në vija të përgjithshme, thuajse të gjithë shprehin të njëjtin shqetësim: “Mjaft më me këta sharlatanë! Ka ardhur koha t’u tregohet vendi!”. Madje, kanë qenë e vazhdojnë të jenë me dhjetëra ata që kërkojnë të dinë se si mund ta shtojnë emrin e tyre në mbështetje të atij peticioni, diçka që, pas publikimit të tij, nuk është më e mundur.

Për habinë time, përmes një postimi në Facebook, një koleg i imi e mohoi të kishte dijeni për atë peticion dhe ta kishte nënshkruar atë, ndërkohë që, tre muaj më parë, ai vetë më kishte shkruar këto fjalë: “Përgëzime për nismën” dhe “me kënaqësi” (fjalët e tij) kishte pranuar që t’i shënohej emri si një ndër mbështetësit e atij dokumenti.

Më i çuditshëm është rasti i një zonjusheje e cila, nga jashtë vendit, shprehte habi se si ishte përfshirë emri i saj në listën e mbështetësve të peticionit dhe si mund të hiqej ai nga ajo listë. Pyetja e saj, nuk e di pse, më drejtohej mua në LinkedIn dhe përgjigjja ime ishte e thjeshtë: “Nëse ju nuk keni dijeni për këtë dokument, zonjushë e nderuar, dhe nuk keni dhënë mbështetjen tuaj për të, mos u shqetësoni, ai emër nuk jeni ju; ndoshta është një tjetër person që ka të njëjtin emër dhe mbiemër si ju”. I thashë, madje se, në të kaluarën, kam pasur në Universitetin e Tiranës një studente me të njëjtin emër e mbiemër si të zonjushës në fjalë.

Një mllef primitiv

Sqarimet e mësipërme do të kishin qenë të panevojshme nëse kundër atij peticioni, nënshkruar nga disa figura shumë të njohura të shkencës e të kulturës shqiptare në kohën tonë, nuk do të qenë turrur menjëherë, me një mllef dhe me një egërsi primitive tribale, dy a tre nga ata individë që, edhe pse në peticion nuk përmenden me emër, u zbuluan se janë pikërisht ata të cilëve u dogji përmbajtja e atij dokumenti publik dhe se janë pikërisht pikëpamjet dhe përpjekjet e tyre ato, të cilave ai tekst u referohet si “sharlatanizëm shkencor”.

Gjatë ditëve të fundit, këta individë i kemi parë kanë dalin në disa studio televizive duke sulmuar “sharlatanët e vërtetë”, neve, firmëtarëve të atij peticioni. Një përpjekje aspak inteligjente dhe e dështuar për të mbrojtur veten e tyre nga diskreditimi publik. Me pikëpamjet e tyre krejt të pabaza dhe shpesh herë halucinante, këta tipa mund të lexohen e të besohen nga një kategori e caktuar njerëzish, por sa më shumë i ekspozohen publikut të gjerë me “teoritë” e tyre thelbësisht pseudoshkencore dhe etnocentrike, aq më të pabesueshëm e qesharakë bëhen në sytë e publikut të gjerë.

“Fakti që njerëz të tillë kanë mësyrë studio e televizioneve dhe reagojnë në këtë”, më shkruante këto ditë një miku im, edhe ai mbështetës i peticionit, “dëshmon se ua trazuam rehatinë, pasi deri më sot kanë bërë e kanë thënë ç’kanë dashur e si kanë dashur. Nuk mund të presim një efekt të menjëhershëm, por rëndësi ka që publiku është sensibilizuar si rrallë herë më parë”.

Kjo është ndoshta gjëja kryesore që u arrit përmes atij peticioni.

Thashë më sipër se reagimet më të shumta kanë qenë e janë pozitive, por nuk kanë munguar as reagimet negative, disa madje ndër më të habitshmet. Dikush e cilëson kërkesën e atij peticioni drejtuar AMA-s për të qenë e përgjegjshme në zbatimin e kërkesave të ligjit, që media t’i ofrojë publikut informacion të saktë e të besueshëm, si një “përpjekje për të asgjësuar lirinë e fjalës e të informacionit”.

Një tjetër thotë se mbështetësit e peticionit “e duan lirinë e mendimit e të fjalës vetëm për veten e tyre, por ua mohojnë këtë liri atyre që nuk mendojnë si ata”. Ka edhe ndonjë që e konsideron atë peticion si një thirrje për të rikthyer “censurën komuniste”, madje edhe “Inkuizicionin mesjetar”! Ky është niveli i diskursit publik te ne.

Vetë “të lënduarit” nga ai peticion, s’kanë lënë gjë pa thënë kundër nënshkruesve të tij, duke i rënë gjoksit si intelektualë “patriotë” dhe si të vetmit studiues “seriozë”, me merita e kontribute “origjinale” në fushën e studimeve albanologjike.

Ç’vlera promovojmë?!

Çuditërisht, në vend që të tregohen të vëmendshëm e të përgjegjshëm në studiot televizive të emisioneve që drejtojnë, disa moderatorë i ftojnë njerëz të tillë të flasin broçkulla e të thonë ç’të duan. Disa syresh madje në emër të debatit e të sqarimit të publikut përpiqen t’i ulin njerëz të tillë përballë me studiues seriozë në të njëjtat studio.

Më kanë ftuar edhe mua dy a tri herë, por kam refuzuar, sepse duke e pasur shkencën vokacionin tim të vërtetë, duke e mësuar atë në një prej universiteteve më të mirë të Amerikës dhe duke u marrë me studime shkencore çdo ditë seriozisht, e kam konsideruar dhe e konsideroj nën dinjitetin tim të debatoj me njerëz, të cilët me shkencën nuk i lidh asgjë, madje e përçmojnë atë, duke injoruar çdo kriter rigoroz të kërkimit të vërtetë shkencor, një çështje për të cilën shkruaj më poshtë.

Ndërkohë nuk kam ngurruar asnjëherë të flas e të debatoj për çështje shoqërore e politike, ose për ngjarjet ndërkombëtare, për politikën e jashtme dhe çështje gjeopolitike sa herë është dashur dhe kam pasur përballë ekspertë të këtyre çështjeve, pavarësisht pikëpamjeve apo qëndrimeve të tyre.

Unë nuk jam as gjuhëtar, as historian. Këto disiplina, sidoqoftë, bëjnë pjesë në familjen e madhe ekumenike – me kufij të hapur në shumë drejtime – të disiplinave humane e të shkencave sociale, ku bëjnë pjesë edhe disiplinat akademike në të cilat unë jam formuar – sociologjia, shkenca politike dhe filozofia. Por, unë nuk pres – besoj po kështu edhe publiku i lexuar (nëse përdor këtë shprehje të Kantit) – që për rrënjët më të lashta të gjuhës shqipe dhe për etimologjinë e fjalëve të saj të mësoj nga një gjeolog, nga një agronom apo nga një mësues kimie i një shkolle të mesme.

Po kështu, unë nuk pres – besoj as publiku i lexuar – që “të vërtetën” mbi historinë e Shqipërisë dhe mbi prejardhjen gjenetike apo etnike të shqiptarëve ta mësoj nga njerëz që i thonë vetes “historianë” vetëm sepse kanë një diplomë universitare në këtë disiplinë.

Edhe nëse kanë shkruar e botuar një apo disa libra, kjo nuk i bën njerëz të tillë historianë. Nëse ka nga ata që pretendojnë se librat e tyre thonë “të vetmen të vërtetë” mbi shqiptarët në Ballkan, aq më keq për ta.

E para, e vërteta nuk ka karakter kombëtar. Për historinë e shqiptarëve e të gjuhës shqipe nuk mund të jetë e vërtetë vetëm ajo çfarë thonë – “me shumë zell, por pa shumë inteligjencë”, siç do të shprehej Shekspiri – këta “historianë patriotë”, që shqiptarët i shpallin popullin më të vjetër thuajse në të gjithë bregdetin verior e lindor të Mesdheut dhe shqipen “gjuhën mëmë” të të gjitha gjuhëve indo-europiane.

Nëse do të pranonim “të vërtetën kombëtare” të historianëve tanë “patriotë”, nuk do të mund të përgënjeshtronim dot “të vërtetat kombëtare” të nacionalistëve grekë apo serbë mbi historinë e tyre, të gjuhës e të kulturës të tyre.

E dyta, sot kushdo mund të botojë, me shpenzimet e veta, çdo gjë, pa iu nënshtruar asnjë procesi vlerësimi akademik ose letrar rigoroz – libra me subjekt historik, fjalorë të gjuhës shqipe, monografi të çdo lloji, romane e poezi pa asnjë vlerë.

E treta – dhe më e rëndësishmja – puna kërkimore e historianit është një sipërmarrje shumë e vështirë. Ajo kërkon një formim solid në filozofinë e historisë, siç e kuptonin atë Hegeli (si një reflektim filozofik mbi historinë, jo vetëm të një vendi apo të një periudhe historike, por të historisë së njerëzimit në të gjitha përmasat hapësinore e temporale të saj), dhe Kanti, i cili studimin e historisë e shihte të lidhur me teorinë politike, që interesohet për ato forca që ndikojnë dhe përcaktojnë zhvillimin historik të shoqërisë.

E katërta, studimi i historisë kërkon domosdo njohjen e më shumë se një gjuhe – dhe, për ata që kërkimet e tyre historike i shtrijnë në periudhën e lashtësisë apo në Mesjetë, edhe njohjen shumë mirë të greqishtes së vjetër e të latinishtes.

E pesta, studimi i historisë (sidomos i periudhave mijëra apo qindra vite më parë), edhe kur bëhet fjalë për një vend të vetëm, nënkupton një punë kërkimore shumë të vështirë dhe kërkon domosdo një kohë të gjatë. Unë di, për shembull, që miku dhe kolegu im i nderuar, Prof. Pëllumb Xhufit, për të shkruar veprën e tij madhore Arbërit e Jugut, i është dashur të qëmtojë për shumë vite me radhë në arkivat e Venedikut, të shqyrtojë dokumente tërësisht të panjohur të arkivave të Spanjës e të Napolit dhe ai studim i ka marrë mbi dhjetë vite kohë. E tillë është shkenca që studion historinë. Studentëve doktorantë në universitetet amerikanë që fushë studimi kanë historinë, hartimi i disertacionit u merr, mesatarisht, 9-11 vite punë studimore intensive. Te ne, për dy ose tre vite, kushdo mund të bëhet doktor shkencash në këtë fushë!

Ç’mund të presësh nga ndonjë “historian” shqiptar që, në po aq kohë (mbi 15 vite) sa i është dashur Gibbonit të shkruante veprën e tij Historia e dobësimit dhe e rënies së Perandorisë Romake (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire), ka botuar mbi 15 libra që “shpjegojnë përfundimisht” një histori tre mijë vjeçare, nga Lufta e Trojës (që historiani ynë e quan, qysh në titull të librit, një “luftë pellazgo-ilire”), deri te pavarësia e Shqipërisë dhe rivaliteti mes Austro-Hungarisë dhe Italisë në Shqipëri gjatë Luftës së Parë Botërore?!

Kush mund ta marrë seriozisht një historian të tillë, që në 15 vite ka botuar më shumë libra se sa librat që kanë shkruar dy prej historianëve më të shquar të të gjitha kohëve, Edward Gibbon dhe Alexis de Tocqueeville, të marrë së bashku?!

Këta janë ai soj “gjuhëtarësh” e “historianësh” që janë alarmuar nga shqetësimet që ngrihen në peticion.

Publiku dhe shkenca e rreme

Në esenë e tij të njohur “Të ndash shkencën nga pseudoshkenca” (Demarcating Science from Pseudoscience), filozofi i njohur Mario Byrge flet për dy kategori, që ai i quan “fusha besimi” (belief fields) dhe fusha kërkimi” (research fields), për të dalluar pseudoshkencën nga shkenca. E para është kryesisht personale dhe subjektive, e dyta ka të bëjë me përdorimin sistematik të një metode kërkimi.

“Pellazgologët” tanë sorollatem në fushën e besimit. Ata, nëse përdor një metaforë nga Francis Bacon, u ngjajnë merimangave, që e tjerrin rrjetën e tyre nga vetvetja.

Fatkeqësisht, pseudogjuhëtarë dhe pseudohistorianë etnocentristë e nacionalistë (ky term u shkon më mirë për shtat se sa cilësimi patriotë), si këta që janë shqetësuar e rebeluar për shkak të kritikave ndaj tyre, nuk është se s’kanë lexues dhe njerëz që u besojnë “teorive” të tyre. Por, a duhet të shqetësohemi për këtë fakt?

Historia dëshmon se, në çdo kohë dhe në çdo vend, ka pasur shumë njerëz që kanë besuar në gjërat më absurde. Revista amerikane Journal of College Science Teaching pohonte pak kohë më parë se “besimet pseudoshkencore janë mjaft të përhapura në kulturën tonë [amerikane], madje edhe në radhët e mësuesve të shkencave në shkollat publike dhe të redaktorëve të gazetave; ato lidhen ngushtë me analfabetizmin shkencor”.

Por, nëse joshja pas ideve absurde dhe numri i njerëzve që besojnë në to do të ishin tregues të dijes, atëherë do të duhej të konsideronim dije edhe përrallat e legjendat me demonë e me kuçedra, me ëngjëj dhe djaj, me ferr dhe parajsë.

Shkencëtarët, nga ana tjetër, janë skeptikë edhe ndaj teorive të tyre më të mira. Teoria e Njutonit, fjala vjen, është ndër teoritë më të fuqishme që shkenca ka prodhuar deri më sot, por vetë Njutoni nuk besoi kurrë se trupat tërheqin njëri-tjetrin në distancë. Sado e thellë dhe gjerësisht e përhapur të jetë bindja në një ide të caktuar, kjo nuk e bën atë ide shkencore.

Tipare dallues esencialë të shkencës janë relativizmi dhe skepticizmi edhe ndaj teorive që kemi më shumë për zemër. Siç ka argumentuar fizikanti i njohur dhe filozofi i shkencës Philipp Frank, në librin e tij Relativiteti: Një e vërtetë më e pasur (Relativity: A Richer Truth), “i ashtuquajturi ‘relativizëm’ është një metodë, e cila ka qenë esenciale për progresin e dijes shkencore. Kudo ku është bërë beteja e vërtetë për progresin e njohjes, kjo betejë është zhvilluar e udhëhequr nga doktrina mbi ‘relativitetin e së vërtetës’”.

Në fakt, besimi i verbër në një teori, qoftë kjo edhe shkencore, por, aq më tepër, në një teori të paprovuar shkencërisht, argumenton një filozof tjetër i njohur i shkencës, Imre Lakatos, “nuk është një virtyt intelektual, por një krim intelektual”. Sipas tij, “një pohim mund të jetë pseudoshkencor edhe nëse është shumë ‘i mundshëm’ dhe të gjithë besojnë në të, ashtu siç një tjetër pohim, ose një teori, mund të jenë shkecërisht të vlefshme edhe nëse askush nuk beson në to”. Madje, argumenton Lakatos, “një teori mund të ketë një vlerë shkencore të jashtëzakonshme, edhe nëse askush nuk e kupton atë e jo më ta besojë.

Një rast për të ardhur keq

Ka edhe intelektualë, të cilët nuk bëjnë pjesë në radhët e “sharlatanëve”, por që gjithashtu janë shqetësuar nga ai peticion. Ndonjë prej tyre mendon se përmbajtja e peticionit bie ndesh me parimet e demokracisë, pasi kërkon kufizimin e së drejtës dhe të lirisë së shprehjes së opinioneve të ndryshëm.

Në fakt, demokracia mbështetet në mendimin racional kritik, jo në pranimin verbërisht të ideve apo të vendimeve që merren. Demokracia kërkon qytetarë racionalë, jo njerëz që përtojnë të vënë në punë arsyen, qytetarë që janë skeptikë dhe kërkojnë shpjegime, jo qytetarë që besojnë çdo ide që u serviret dhe ndjekin verbërisht këdo që u thotë atë çka ata mund të pëlqejnë të dëgjojë.

Disa të tjerë duket se janë shqetësuar nga ai peticion pasi kërkesa për objektivitet dhe rigorozitet shkencor është për ta një pengesë për promovimin e tyre në karrierën akademike. Sa më pak kërkesa për studime origjinale, objektive e rigoroze, aq më e lehtë është për ta marrja e një grade, ose e një titulli akademik dhe aq më i sigurt statusi i tyre profesional.

Dëgjoja këto ditë një pedagog të filozofisë, i cili mban titullin “profesor i asociuar”, që shprehej në një mënyrë krejt të përçartë, siç e citoj më poshtë: “Në shkencë mendimi oponent nuk është frengji lufte, ku palët asgjësojnë njëra-tjetrën, pasi shkenca është agora e argumentit, e dialogut, e ndërdisiplinaritetit. Dhe, kur ajo merr përsipër të debatojë mbi çështje të identitetit kombëtar, ajo priret nga konsiderimi real i peshës së kombit për dhjetëra gjenerata kontributorësh për t’u vlerësuar, si dhe nga etika e të qënit agorë e shkencës dhe e akademizmit. Ndërdisiplinariteti është standard detyrues për çdo kërkim e zhvillim në shkencë në këtë botë me ndërvarësi të shumëfishta. Kjo [vlen] edhe për ne shqiptarët”.

Mundej edha ta kisha injoruar këtë eulogji të inflamuar për shkencën, por e përmend këtu për tri arsye: së pari, pedagogu në fjalë ngatërron debatin e njëmendtë shkencor me debatet shterpë mbi shkencën dhe kërkimin që bëhen nga individë që s’i lidh asgjë me shkencën.

Së dyti, ai ngatërron debatin për çështje shkencore, që kërkon një kualifikim dhe ekspertizë të caktuar, me debatin për çështje publike. Përmendja prej tij e agorës është një provë e qartë e këtij konfuzioni.

Më shumë se tri dekada më parë i kam dhënë këtij pedagogu, kur ishte student, leksione mbi filozofinë e lashtë greke dhe ai duhej ta dinte se, në qytetet-shtet të Greqisë së Lashtë, agora, kuptimi i së cilës në greqishten e asaj kohe ishte “treg” – nëse ndonjë “pellazgolog” nga tanët nuk e nxjerr edhe kuptimin e kësaj fjale nga shqipja – agora, pra, ishte sheshi qendror i qytetit, ku mblidhej asambleja e qytetarëve të lirë për të debatuar mbi çështje publike.

Agora e lashtë ishte jo vetëm qendra e jetës politike, por edhe qendra e jetës artistike, tregtare, sociale e shpirtërore të qytetit. Në agora nuk debatohej për shkencën apo për filozofinë, që aso kohe ishin një, por për çështje të qytetit e të qytetarëve. Çështjet filozofike mësoheshin e debatoheshin në Akademinë që themeloi Platoni, në Liceun e Aristotelit, në kopshtin e Epikurit, në Stoan e stoikëve, apo në radhët e skeptikëve, të cinikëve e të sofistëve, jo në shesh e në rrugë dhe jo nga kushdo.

Përfytyroni për një çast sikur debati mbi origjinën e kombit e të gjuhës shqipe të bëhej sot në sheshet e qyteteve tona, siç në mënyrë metaforike sugjeron ky pedagog, dhe jo mes njerëzve që e ushtrojnë shkencën si profesion.

Dy mijë e pesëqind vite më parë, Sokrati, siç na thotë Platoni në dialogjet e tij Gorgias, shprehej se, “kur qytetarët mblidhen për të zgjedhur njerëzit që do të kujdesen për shëndetin e tyre, ndërtuesit e anijeve, ose ata që do të kryejnë çdo profesion tjetër, ata, sigurisht, nuk kërkojnë këshilla nga oratorët. Në zgjedhjen e cilitdo që do të kryejë këta funksione ata, pa dyshim, do të marrin mendimin e ekspertëve më të mirë”.

Pedagogu në fjalë bën edhe një gabim tjetër, kur krejt pa vend e lidh agorën e lashtë me ndërdisiplinaritetin, që është një koncept modern dhe një praktikë kërkimore moderne në shkencë.

Një çështje parimore

Nuk do ta kisha çelur këtë parantezë nëse bëhej fjalë vetëm për disa gjuhëtarë dhe historianë “pellazgologë”, ose vetëm për një rast të izoluar, si ky i pedagogut në fjalë, që debatin shkencor kërkon të shndërrojë në një debat popullor dhe, ndoshta, zgjidhjet e çështjeve të ndërlikuara shkencore t’i gjejë me referendum.

Çështja, në fakt, është fare e thjeshtë. Dhe është një çështje parimore, që lidhet me shkencën e vërtetë, jo një çështje personale. Një çështje që ka të bëjë me metodën e njohjes shkencore dhe me rëndësinë e kësaj sipërmarrjeje të madhe kolektive që e quajmë shkencë.

Arsyeja pse unë refuzoj të debatoj me “dijetarë” si këta që janë lënduar nga ai peticion është fare e thjeshtë: Unë besoj tek arsyeja, pra jam një racionalist; nuk besoj te fantazitë, nuk jam një fantazist. Unë mbështetem te mendimi kritik dhe, ashtu si Bertrand Russell, besoj se mendimi kritik nënkupton edhe vetë reflektimin kritik ndaj çdo gjëje që merret si mendim kritik.

Çështja, pra, nuk ka të bëjë me individë të veçantë, por me të vërtetën si një përpjekje e vazhdueshme e shkencës që kurrë s’njeh fund. Dhe këtu kam parasysh edhe shkencat shoqërore apo disiplinat humane, si gjuhësinë dhe historinë. Edhe pse dija që ofrojnë këto disiplina, siç vinte në dukje Robert K. Merton, nuk është një dije nomotetike, si ajo që ofrojnë shkencat natyrore, por një dije ideografike, përsa i përket logjistikës së argumentimit teorik studimet në këto fusha janë e duhet të jenë po aq rigoroze sa edhe ato në shkencat natyrore.

Unë nuk e shoh shkencën si një “monument” të së Vërtetës së zbuluar një herë e përgjithmonë, por si një përpjekje të vazhdueshme, tek e cila mbështetemi për të zbuluar të vërtetën. Shkenca vë në dyshim çdo pretendim për dije të vërteta. Për më tepër, siç vinte në dukje Carl Sagan, “Shkenca është larg së qëni një instrument i përsosur njohjeje; shkenca thjesht është instrumenti më i mirë që kemi në dispozicion”. Në këtë kuptim, shkenca ngjason me demokracinë, e cila, në fjalët e famshme të kryeministrit Churchill, është forma më pak e keqe e qeverisjes nga të gjitha format e tjera që janë provuar deri më sot.

Marrëzi pa fund. Me kë të debatosh?

Edhe më parë kam shprehur habinë time për shumë marrëzi të botuara në shtypin shqiptar, ose që qarkullojnë në rrjetet sociale, që sot kanë një përhapje dhe një ndikim të gjerë. I përsëris më poshtë disa prej tyre për ata që mund të mos i keni vënë re, veç kujdes! Përgatituni për çka do lexoni:

“Në Romën e lashtë flitej shqip. Gjermanishtja mund të kuptohet përmes shqipes, në mos edhe ka rrjedhur prej saj. Në Francë është folur shqip. Greqishtja është bijë e shqipes. Shqipja është çelësi i të gjitha gjuhëve indo-europiane. Edhe Thoti, një prej perëndive të Egjiptit të lashtë dhe vetë egjyptianët kanë folur shqip. Hebrenjtë e zanafillës flisnin shqip; pellazgët po se po. Edhe sumerët dhe actekët e Meksikës flisnin shqip. Krishti vetë ishte shqiptar; shqiptar ishte edhe Zeusi. Shqipja është folur që në fillimet e njerëzimit; ajo është gjuha e parë, mëma e të gjitha gjuhëve. Gjuha shqipe është gjuha e natyrës dhe vetë natyra ka folur e flet shqip qysh nga fillimi”.

Nëse ka ndonjë që nuk beson se natyra ka folur shqip qysh nga krijimi i saj dhe vazhdon edhe sot të flasë gjuhën tonë, ja provat që j’u ofron një tjetër “pellazgolog”:

“Fjala nucleus vjen nga shqipja nuk leu, nuk lindi, por dikush e solli atë pikëz drite, nga e cila nisi të lindë universi që njohim sot.

Fjala atom, origjinën e së cilës gabimisht ia veshim greqishtes së vjetër, vjen nga shqipja: at-om, at-babë, om am em-nanë, sipas dialekteve që e kanë riprodhuar këtë fjalë në vazhdimësi.

Big-Bang vjen nga buuuuummmm-buu-ummmmm, zhurma e plasjes, që vazhdon akoma edhe sot të udhëtojë në pafundësi duke humbur në hapësirë, pa u shuar asnjëherë, pra është zhurma e universit.

Chaos (kaos), ka-os nga-ku vjen nga mjegulla dhe tymi që u krijuan pas shpërthimit, kur nuk kishte kthjelltësi, por vetëm tym e mjegull me dendësi te madhe, e në këto raste themi ‘ku është?’”.

Dhe përfundimi: “shqipja është gjuha e parë që është folur nga njeriu; këtë gjuhë e kemi dhuratë nga Zoti, dhe e kemi ruajtur vetëm ne, pellazgo-ilirët-arbërorët-shqiptarët, ndërkohë që popujt e tjerë e kanë humbur”.

Dang! Me një “arsyetim” fare të thjeshtë – pa pasur nevojë për ndihmën e arkeologjisë e të antropologjisë fizike (biologjike) që studiojnë kulturat prehistorike, të etno-antropologjisë, të antropologjisë gjuhësore e asaj kulturore apo të gjuhësisë historike (diakronike) – provohen dy të vërteta të mëdha, që e lartësojnë dhe i bëjnë nder kombit tonë: (1) lashtësia dhe përjetësia e gjuhës shqipe dhe (2) vazhdimësia pellazgo-ilire-arbërore-shqiptare.

Janë një mori idesh fantazmagorike e halucinante nga më të çmendurat, që disa, pa pikë droje, madje me një zell delirant, i thonë kudo që munden – në libra që i sponsorizojnë vetë, në artikuj që askush në redaksitë e disa gazetave (në krizë ekzistenciale) nuk i lexon para se t’i botojë, në intervista televizive, në portale dhe blogje të ndryshëm – kudo.

Edhe pse marrëzi të tilla janë të shumta e variojnë, njerëzit që thonë e besojnë ato kanë të përbashkët tri gjëra: (1) ata vetë e shkruajnë dhe e flasin keq gjuhën shqipe; (2) pikëpamjet e tyre janë shumë larg edhe asaj çka mund të quhej divulgim i shkencës dhe s’kanë asgjë të përbashkët as me “shkencën popullore”, apo me popullarizimin e dijes shkencore; (3) këta njerëz janë me njëri-tjetrin në një garë që tashmë ka mbaruar, pasi dikush prej tyre e ka gjetur, më në fund, origjinën më të lashtë të gjuhës sonë – shqipja ka lindur bashkë me njeriun, si gjuhë e humanitetit, si gjuha e parë e Homo sapiens-ëve.

A mundet që studiues seriozë dhe njerëz të arsyeshëm të ulen në një tryezë debati, për më tepër në një studio televizive, me “pellazgologë” dhe “albanologë” si këta që shpikin e mbrojnë gjëpora të tilla dhe nuk mbajnë asnjë përgjegjësi shkencore e shoqërore për ato çka shkruajnë e thonë? Dhe me të tjerë si këta, që thonë se në lashtësi, në tërë gadishullin që sot quhet Ballkan dhe jashtë tij, në lindje e në perëndim, nuk kanë ekzistuar popuj të tjerë veç pellazgëve dhe pasardhësve të tyre ilirë! Çfarë mund të debatosh me ta?! Dija e tyre është pseudoshkencë.

Unë nuk e marr të mirëqenë tezën e vazhdimësisë iliro-shqiptare, pra nuk mund të kisha besuar verbërisht në këtë supozim. Por, argumentet dhe provat arkeologjike, gjuhësore e historike që kanë dhënë shumë studiues të shquar shqiptarë (Eqrem Çabej, Aleks Buda, Frano Prendi, Hasan Ceka, Selim Islami, Skënder Anamali etj.) dhe të huaj në favor të kësaj teze më bëjnë ta pranoj atë si një tezë mjaftueshmërisht të arsyeshme e të pranueshme.

Krahasuar me arritjet e studiuesve të sipërpërmendur, asgjë që thonë pseudoshkencëtarët për të cilët flitet në atë peticion nuk më duket se ka ndonjë bazë reale dhe, ipso facto, as edhe ndonjë meritë shkencore. Pikëpamjet e tyre janë, sipas çdo standardi të pranuar universalisht në academe, pseudoshkencore.

Të ruhemi nga pseudoshkenca

Pseudoshkencë konsiderohet çdo pohim, dije, besim apo praktikë që pretendohet se është shkencore dhe mbështetet në fakte, por në fakte te të cilët nuk është arritur përmes një metode shkencore. Ato çka e karakterizojnë pseudoshkencën janë pretendime të ekzagjeruara e kontradiktore, që nuk i nënshtrohen gjyqit të arsyet, pra nuk mund të vihen në dyshim.

Pseudoshkenca nuk pranon asnjë shqyrtim të hipotezave të saj, asnjë vlerësim rigoroz të “të vërtetave” të saj nga ekspertë, asnjë ballafaqim me burime alternative të dhënash. Pseudoshkenca është një konspiracion kundër shkencës së vërtetë. Dallimi midis shkencës dhe pseudoshkencës ka implikime serioze shkencore, filozofike, shoqërore e politike. Por ky nuk është rasti të flasim për to.

“Në shkencë”, theksonte Carl Sagan, “nuk ka pyetje që janë të ndaluara të bëhen, pavarësisht se sa sensitive apo delikate janë ato, nuk ka të vërteta të shenjta. Kjo hapje ndaj ideve të reja, bashkë me shqyrtimin më rigoroz e më skeptik të të gjitha ideve, e ndajnë shapin nga sheqeri. Nuk ka rëndësi se sa i zgjuar je, sa i shquar apo i respektuar je. Ti duhet ta vërtetosh rastin tënd përballë kritikave skrupuloze të ekspertëve”.

Me pak fjalë, tri janë ata kritere dhe standarde shkencorë, respektimi apo refuzimi i të cilëve e dallojnë shkencën nga pseudoshkenca, edhe nga kjo që i servirin publikut shqiptar të lënduarit nga peticioni ynë.

Së pari, metoda shkencore. Ekzistojnë disa parime bazë, respektimi i të cilëve shërben si një standard për të përcaktuar nëse një sistem dijesh, pohime të caktuara, një metodë, ose një praktikë e dhënë janë shkencore ose jo.

Në shkencat ekzakte, fjala vjen, rezultatet e eksperimenteve duhet, në kushte eksperimentale të njëjta, të riprodhohen e të verifikohen edhe nga shkencëtarë të tjerë, për të përcaktuar, me një shkallë të arsyeshme besueshmërie, nëse hipotezat e formuluara apo dija e përftuar nga rezultatet eksperimentale janë të vlefshme e të besueshme, me fjalë të tjera, nëse duhet ose jo të vlerësohen si dije shkencore.

Në shkencat shoqërore, kjo arrihet përmes procedurave standarde të zgjedhjes rastësore të subjekteve që studiohen dhe përmes hulumtimit rigoroz. Në studimet gjuhësore e historike një rol parësor luajnë metoda krahasuese dhe shqyrtimi rigoroz i sa më shumë burimeve të të dhënave.

Së dyti, kriteri i provueshmërisë, si një kriter themelor i çdo hipoteze shkencore. Nuk dëshiroj të hyj në hollësi për atë çka Karl Popper e konsideronte si një kriter bazë (criterion of falsibility), për të dalluar nëse një hipotezë ose një teori është shkencore. Që pseudogjuhëtarët dhe pseudohistorianët tanë të pretendojnë se tezat apo “teoritë” e tyre mbi gjuhën shqipe (si gjuha më e vjetër në botë, apo si gjuha e parë e njerëzimit), dhe ato mbi shqiptarët si populli i parë dhe “i vetëm” në gadishullin e Ballkanit dhe në krejt pellgun e Mesdheut, deri në Detin e Zi e në Kaspik (!!), kanë vlerë shkencore, ata duhet më parë të provojnë si të pavërteta tezat dhe provat që vijnë në kundërshtim me pikëpamjet e tyre.

Me fjalë të tjera, të provojnë – me fakte, jo me fjalë dhe jo me një “patriotizëm folklorik” të rremë, pas të cilit (nëse perifrazoj një shprejke të njohur), mund të fshihet çdo maskara që i thotë vetes studiues e shkencëtar – se në Ballkan, në Europë dhe askund tjetër nuk janë folur gjuhë të tjera para pellazgjishtes dhe se në Ballkan e rreth këtij gadishulli nuk ka jetuar asnjë popullsi tjerër para pellazgëve dhe më vonë ilirëve. A janë në gjendje ta provojnë këtë? Nëse jo, boll më me dëngla “patriotike”.

Vetë Popper, në veprën e tij Logjika e zbulimit shkencor (The Logic of Scientific Discovery), duke përdorur këtë kriter, i konsideroi astrologjinë dhe psikanalizën si shembuj të pseudoshkencës, ndërsa teorinë e relativitetit të Ajnshtajnit si shembullin e një teorie shkencore.

Së treti, normat mertoniane, që Robert K. Merton, sociologu dhe filozofi i njohur i shkencës, në veprën e tij Struktura normative e shkencës (The Normative Structure of Science), i sugjeroi si kritere të domosdoshëm për të dalluar shkencën e vërtetë nga joshkenca, ose nga pseudoshkenca.

Këto norma janë pesë: origjinaliteti (një dije e re për komunitetin shkencor), paanësia (synimi i studiuesit duhet të jetë thjesht zgjerimi dhe thellimi i njohjes, jo arsye ose interesa personale për të arritur rezultate të caktuara); universaliteti (mundësia që aksesi për të marë informacion të mos i mungojë askujt); skepticizmi (dyshimi metodologjik duke mos i interpretuar faktet mbi bazën e besimeve tona dhe duke mos marë për të vërtetë asgjë, asnjë pohim, asnjë argument dhe asnjë “gjetje” pa provuar vlefshmërinë e tyre përtej një dyshimi të arsyeshëm; aksesi publik (dija shkencore duhet të publikohet dhe të jetë njëlloj e aksesueshme për kumunitetin shkencor).

Nëse këto norma apo standarde metodologjike bazë nuk respektohen, rezultatet që marrim mund të jenë false dhe dija që përftojmë prej tyre mund të jetë krejt e pasaktë.

Normave apo kritereve të mësipërme për të dalluar shkencën nga pseudoshkenca mund t’u shtonim edhe një tjetër, po kaq të rëndësishme. Shkenca është e hapur ndaj kritikave dhe ka një aftësi inherente të vetëkorigjohet; pseudoshkenca është armiqësore ndaj tyre. Nëse shkenca ka qenë dhe mbetet veprimtaria njerëzore më e suksesshme e të gjitha kohëve, një ndër arsyet e suksesit të saj, siç vinte në dukje Sagan, është se shkenca ka të integruar në zemër të saj një “makineri për korrigjimin e gabimeve të veta”. /Gazeta “Dita”/