Gjykata Speciale e Kosovës, ironia e historisë dhe mesazhi i demonstratave në Tiranë
Cafo Boga
Në gusht të vitit 2015, Kuvendi i Kosovës miratoi me 82 vota për, 5 kundër dhe 1 abstenim krijimin e Dhomave të Specializuara dhe Zyrës së Prokurorit të Specializuar, të njohura si Gjykata Speciale e Kosovës, me seli në Hagë. Në letër, ajo u paraqit si një hap drejt “drejtësisë ndërkombëtare”, për të hetuar pretendimet e raportit të Dick Martyt mbi krime të supozuara të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Në praktikë, ky ishte një vendim i marrë nën presion të fortë ndërkombëtar, që shënoi një kthesë të dhimbshme në rrugën e shtetformimit të Kosovës. Gjykata u krijua me premtimin për drejtësi, por me kalimin e viteve, ajo u perceptua nga shumica e qytetarëve si një mekanizëm i njëanshëm që po ndëshkon çlirimin në vend të agresionit.
Përfaqësuesit e Bashkimit Evropian dhe të Shteteve të Bashkuara ishin të prerë: nëse Kosova nuk do ta krijonte vetë këtë gjykatë, ajo do të imponohej nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, me pasoja të rënda për sovranitetin e vendit. Nën këtë trysni, qeveria e Hashim Thaçit dhe Isa Mustafës u detyrua ta pranojë krijimin e saj, duke e paraqitur si “të keqen më të vogël”. Por, kompromisi i asaj kohe u shndërrua me kohë në plagë të thellë, sepse ajo që u quajt “drejtësi për Kosovën” po rezulton të jetë një proces që ka minuar dinjitetin e shtetit dhe ka krijuar ndjesinë e padrejtësisë te qytetarët.
Ironia është e hidhur: ata që e votuan dhe e mbështetën krijimin e Gjykatës janë sot vetë në bankën e të akuzuarve. Hashim Thaçi, Kadri Veseli, Jakup Krasniqi e Rexhep Selimi ndodhen në Hagë që nga nëntori i vitit 2020, duke u përballur me akuza për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Ata që dikur e panë si hap drejt drejtësisë, sot janë të detyruar të mbrojnë vetveten nga drejtësia që vetë e pranuan. Arrestimi i Thaçit më 5 nëntor 2020 dhe dorëheqja e tij nga posti i Presidentit të Kosovës shënuan një moment dramatik për shtetin e ri kosovar: për herë të parë, një president i zgjedhur demokratikisht u dorëzua për t’u gjykuar nga një institucion ndërkombëtar të cilin vetë shteti i tij e kishte themeluar.
Procesi gjyqësor kundër tyre filloi më 3 prill 2023 dhe, pas dy vjetësh, ende s’ka përfunduar faza e parë. Janë dëgjuar mbi nëntëdhjetë dëshmitarë, shumë prej të cilëve nën masa të rrepta anonimiteti. Deri më sot, asnjë provë e drejtpërdrejtë që lidh udhëheqësit e UÇK-së me urdhra për krime nuk është bërë publike. Gjyqi po zvarritet për shkak të procedurave të ndërlikuara, burokracisë dhe mungesës së transparencës, duke e shndërruar këtë proces në simbol të një drejtësie që duket se ka humbur drejtimin.
Përmasat kohore e bëjnë këtë proces të pakuptimtë. Gjykata e Nurembergut, që gjykoi 24 udhëheqësit nazistë për krime kundër njerëzimit pas Luftës së Dytë Botërore, përfundoi punën brenda më pak se një viti. Edhe Tribunali i Hagës për ish-Jugosllavinë, që trajtoi mbi 160 aktakuza dhe dhjetëra krime të rënda, zhvilloi gjykimet kryesore në 6–8 vjet. Ndërkohë, Gjykata Speciale e Kosovës, që merret me vetëm një rast, po hyn në vitin e pestë të paraburgimit pa asnjë vendim përfundimtar. Ky disproporcion e ka kthyer procesin në simbol të zvarritjes dhe të mungesës së efikasitetit, ku drejtësia po i ngjan më shumë një procesi të pafund burokratik sesa një kërkimi të ndershëm për të vërtetën.
Në teori, Kuvendi i Kosovës mund ta shfuqizojë këtë gjykatë, por në praktikë kjo është pothuajse e pamundur. Gjykata është themeluar me Amendamentin Kushtetues nr. 24 dhe me Ligjin nr. 05/L-053, nën garancinë e Bashkimit Evropian. Si pjesë e rendit kushtetues, ajo mund të ndryshohet vetëm me dy të tretat e votave të deputetëve dhe me pëlqimin e BE-së, që e financon dhe e mbikëqyr. Edhe nëse Kuvendi do të votonte për ta mbyllur, efekti do të ishte vetëm simbolik, sepse Dhomat e Specializuara funksionojnë si entitet juridik ndërkombëtar i pavarur. Pra, megjithëse u themelua nga Kosova, sot asnjë institucion kosovar nuk ka autoritet ta ndalë atë.
Në Shqipëri, Edi Rama e mbështeti krijimin e Gjykatës në vitin 2015, duke e quajtur “hap të pjekurisë shtetërore”. Por, sot, kur procesi shihet si selektiv dhe politik, ai mban heshtje. Në demonstratat e 17 tetorit 2025 në Tiranë, që mblodhën mijëra qytetarë nga të gjitha trojet shqiptare në mbështetje të UÇK-së, munguan edhe Albin Kurti dhe Vjosa Osmani. Zyrtarisht nuk pati shpjegime, por besohet se arsyeja lidhet me detyrimin institucional për neutralitet dhe frikën se pjesëmarrja e tyre do të interpretohej si ndërhyrje politike në procesin gjyqësor në Hagë. Megjithatë, për shumë qytetarë, heshtja e udhëheqjes së Kosovës në një moment të tillë simbolik u pa si një boshllëk moral, që e thellon ndarjen midis institucioneve dhe ndjenjës popullore.
Ndërkohë, në Serbi, ish-ministri i informimit i Millosheviqit, Aleksandar Vučić, është sot president dhe paraqitet si “faktor stabiliteti” në Ballkan. Ai, që dikur përhapte propagandën e urrejtjes ndaj shqiptarëve, tani shfaqet si partner i preferuar i disa kancelarive perëndimore. Është ky paradoksi i madh i historisë sonë moderne: çlirimtarët e Kosovës po gjykohen, ndërsa arkitektët e luftës janë promovuar si paqebërës.
Demonstratat e fundit në Tiranë nuk ishin vetëm një akt politik, por shprehje e ndërgjegjes kombëtare. Veteranë, qytetarë dhe intelektualë kërkuan drejtësi për çlirimtarët dhe respekt për historinë që solli lirinë. “Pa çlirimtarë, s’ka shtet”, ishte mesazhi i qartë që përshkoi sheshin “Skënderbej”. Ishte një kujtesë e fuqishme se pavarësia nuk është vetëm akt juridik, por sakrificë njerëzore dhe kujtesë historike.
Historia e Gjykatës Speciale tregon dy të vërteta të dhimbshme: së pari, se drejtësia ndërkombëtare shpesh shndërrohet në mjet politik; së dyti, se kur mungon vizioni dhe dinjiteti kombëtar, të tjerët ta shkruajnë historinë sipas interesit të tyre. Në Hagë po zhvillohet një proces gjyqësor; në Tiranë një proces kujtese. Dhe, në mes, qëndron një popull që nuk pranon të harrojë se liria nuk lindi nga gjykatat, por nga gjaku i atyre që luftuan për të.
Në fund, historia do të gjykojë jo vetëm ata që u akuzuan, por edhe ata që heshtën. Sepse heshtja, në momente të tilla, është forma më e rrezikshme e pajtimit me padrejtësinë.
