Mendimi i ri gjeopolitik

Nga: Christopher Coker*
Përktheu: Ali Pajaziti

Gjeopolitika si term daton nga pjesa e fundit të shekullit XIX dhe e njëjta vazhdon t’i ruajë parimet e veta. Së pari, zakonisht ekziston një armik dhe identiteti i tij nuk është i rëndësishëm për bindshmërinë e teorisë. Ai që është i rëndësishëm është fakti se gara duhet të jetë forcë motivuese e marrëdhënieve ndërkom­bëtare. E dyta, gjeopolitika presupozon një “lexim” të gjeogra­fisë (të hartave) që është tepër determinist, madje edhe fatalist. Ajo presupozon një interes të vazhdueshëm: balanca e fuqisë, pra disa vende rriten apo fuqizohen e disa dobësohen. Për t’i dhënë kuptim historisë strategjike duhet ndërtuar një kornizë të madhe konceptuale: zakonisht rendi politik mbizotërues shpesh është fragjil dhe ka nevojë për mbështetje (shpesh përmes forcave ushtarake).

Gjeopolitika kritike është shfaqur në vitet 1990 si kundërshtim ndaj asaj që mendohej se përbënte një determinizëm të vrazhdë që qëndronte pas disave nga konfliktet më të dhunshme të she­kullit. Pretendimi i saj nuk ishte i paarsyeshëm apo i palogjik­shëm: një tejvendosje e realiteteve politike në ato gjeografike që lejon që këto realitete të supozojnë një peshë gjeopolitike shpesh­herë kallpe. Agjenda e saj zakonisht është radikale ose e frymë­zuar nga majtizmi, kurse eksponentët e saj refuzojnë me gjithë mend një pjesë të mirë të mendimit që qëndron poshtë Luftës Globale kundër Terrorit (Global War on Terror, GWOT), për­fshirë narrativat e saj të frikës apo rrezikut. Për ata gjeografia është “hapësirë”, për të cilën ata pretendojnë se është një kon­struk­sion social. Ne jemi ajo që mendojmë se jemi, jo viktimë pasive e determinizmit gjeografik. Fuqitë e tokës dhe ato të detit nuk janë të paracaktuara që ta gjejnë njëra-tjetrën në konflikt; bile edhe identiteti i “bërthamës” dhe “periferisë”, ose i “Veriut” dhe “Jugut”, janë gjëra që ne i krijojmë, janë prodhime tonat. Siç ka argumentuar kritiku i madh letrar Nerthrop Frye në Fearful Symmetry (Simetri e frikshme), “qendra e realitetit është ajo ku dikush gjendet, kurse perimetri i saj është gjithë ajo që e kupti­mëson imagjinata jonë”.[1] Ç’e do që politikanët nuk janë kritikë letrarë dhe pak qeveri tregojnë rrëfime të tilla. Kina dhe Rusia, sikurse edhe Shtetet e Bashkuara, s’e kundërshtojnë gjeopolitikën, ato ende flasin për gjeopolitikë dhe përderisa ato vazhdojnë të bëjnë një gjë të tillë, lufta do të jetë një mundësi e mbështetur nga elementi që gjithnjë i ka dhënë formë asaj: narrativa që ne përdorim.

Sidoqoftë, imagjinata gjeopolitike vazhdon të zhvillohet. Gjeo­polika kritike paraqet evidentim të kësaj – është edhe vazhdim edhe thyerje radikale e asaj që ka ikur; është edhe kritike edhe bashkëfajtore. Ajo na bën që të mos i shikojmë hartat, siç kemi vepruar, ngaqë përfaqësimet hapësinore të ndasive të njerëzi­mit, qofshin reale apo të imagjinuara, dhe jo më pak të vërteta, që thjesht të mos përfytyrohen. Por në të njëjtën kohë na nxit që t’i kufizojmë emocionet dhe dëshirat. Një libër i tillë është ai i Robert Kaplanit, The Revenge of Geography (Hakmarrja e gjeografisë), që flet për rritjen e një disipline të re, sociografisë, që na ndihmon ta kuptojmë “gjeografinë e re urbane të përma­llimit të thellë personal për megaqytetet e së nesërmes (kështje­llat e gjera të përpjekjes personale)”.[2] Dhe hartat tona të një malli të tillë mund të jenë të detajuara po aq sa përshkrimet e vet qyteteve.

Një vepër tjetër që ka të bëjë me peizazhin emocional është ajo e Dominique Moisiut, The Geopolitics of Emotions (Gjeopo­litika e emocioneve), në të cilën ai e ndan botën në dy grupe. Në të parin bëjnë pjesë shtetet e shpresës, si Kina dhe India, të cilat duan të kapin dhe ta kapërcejnë Perëndimin. Ato janë të interesuara për zhvillimin ekonomik, jo të menaxhimit të punëve globale. Ato shprehin pak interes, për shembull, për çështjen nëse shtete si Irani do të bëhen fuqi bërthamore, ndonëse janë të interesuara në çështjet e mjedisit ngaqë ndryshimet klima­terike kanë pasoja ekonomike. Grupi i dytë përfshin shtetet që ndihen të poshtëruara nga historia. Shumica prej tyre janë pjesë e botës islame: ato ndihen të mërzitura, të inatosura për shkak të pafuqisë së vet publike dhe mjerimit privat për çka e fajësojnë Perëndimin. Në këtë kategori bën pjesë edhe Rusia e Putinit, që tanimë nuk është superfuqi, një vend i vjetruar, i dalë mode dhe i pezmatuar. Dhe më pas, aty është Perëndimi që frikohet nga e ardhmja – frikësuar nga shtetet me oreks sepse janë në pro­ces të prodhimit masiv dhe parakalimit të tij (të Perëndimit); frikësohen, gjithashtu, edhe nga shtetet e zemëruara sepse ato mund të eksportojnë terrorizëm.[3]

Nëse e shikojmë botën në këto rrethana, arsyeja thotë se nuk mund t’i shmangemi konfliktit. Merrini si shembull vendet e nxehura apo të nevrikosura. Çfarë nëse Irani shtie në dorë armë bërthamore dhe fuqitë e tjera të Lindjes së Mesme e ndjekin atë? Sikurse John Muelleri, dikush mund të pohojë se kjo nuk përbën ndonjë problem, nga ana tjetër dikush tjetër si Kenneth Waltzi mund të pretendojë se e gjithë puna është te ky lloj arma­timi; një botë shumëbërthamore mund të jetë shumë më e sigurt sesa kjo e sotmja. Mund të jetë e vërtetë se ‘tabuja nukleare’ është shpikur nga fuqitë bërthamore ngjashëm si tabuja e inces­tit që ekziston në të gjitha kulturat është pasojë e idesë se endo­gamia jep rezultate negative. Këto tabu nuk lindin përnjëherë. Rusia dhe Shtetet e Bashkuara janë të gatshme për t’i lansuar raketat e tyre kundër njëra-tjetrës, ndonëse asnjëra s’e kërcënon tjetrën as ideologjikisht e as politikisht.

Por prospektin e një Lindjeje të Mesme bërthamore, me të drejtë ose jo, si të rrezikshëm e sheh jo vetëm Perëndimi, por edhe Izraeli; ata dyshojnë nëse do të mund ruhen rregullat që kanë ndihmuar për të mbajtur balancën mes superfuqive. Gara për armatim bërthamor në rajon mundet që armët e kësaj kate­gorie të bien në duart e aktorëve joshtetërorë si Hizbullahu. Roli i fesë në vendimmarrjen politike gjithashtu shtron pyetjen e racionalitetit. Vërtet, sfida reale mund të jetë emocionale. Të dyja superfuqitë kryesisht kanë qenë status quo. Ato kanë krijuar vetë sferat e tyre të influencës. Asnjëherë s’i kanë besuar njëra-tjetrës tërësisht, por nuk kanë pasur as arsye ideologjike e as poli­tike që ta eliminojnë tjetrin. Historia e dhunës sektare në botën arabe na sugjeron se feja nuk e pengon luftën bërthamore. Vërtet, natyra apokaliptike e fesë sugjeron krejtësisht të kundërtën. Gjëja më shqetësuese, shkruan Ron Rosenbaumi, është mendimi ynë apokaliptik. Me gjasë, ne jemi një lloj i obsesionuar me vetëshka­tërrimin, lloj që bëjmë skenarë të vetëdjegies, të përfundimit kataklizmik të sagës njerëzore.[4] /Revista “Akademia”/Telegrafi/

__________

* Christopher Coker, Can War be Eliminated, Polity, Cambridge, 2016, f. 62-67. (Libër që së shpejti pritet të botohet shqip si A mund të eliminohet lufta? nga Logos-A, Shkup.)

[1] Northrop Frye, Fearful Symmetry: A Study of William Blake (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1947), f. 264.

[2] Robert Kaplan, The Revenge of Geography (New York: Random House, 2012), f. 29.

[3] Dominique Moisi, The Geopolitics of Emotions (New York, Anchor, 2009).

[4] Ron Rosenbaum, How the End Begins (New York: Simon & Schuster, 2011).