Viti 1962: Momenti më i rrezikshëm i Luftës së Ftohtë

Cilat janë ngjarjet që kanë shënuar shqiptarët dhe botën në vitin 1962?

Në Kosovë, më 1962 fillon vaksinimi kundër difterisë, si sëmundje e rëndë ngjitëse. Numri i të infektuarve zvogëlohet gradualisht, ndërsa në vitin 1980 regjistrohet pacienti i fundit me këtë sëmundje. Ndërkaq, Shqipëria rreshtohet pas Kinës komuniste dhe bëhet zëdhënëse e saj në OKB, meqë atëherë Tajvani ishte i pranuar si shtet në këtë organizatë.

Më 1962, Papa Gjoni John XXIII shkishëron Fidel Castron, ndërsa ShBA-ja shpall embargon ekonomike ndaj Kubës. Kuba më 1962 ishte shteti i cili për pak sa nuk e çoi botën në holokaustin bërthamor. Fjala është për atë që njihet si Kriza Kubane e Raketave, që kulmon më 27 tetor. Sipas historianit Arthur Schlesinger, ky ishte momenti më i rrezikshëm i Luftës së Ftohtë dhe momenti më i rrezikshëm në historinë e njerëzimit. “Mendova se ishte e shtuna e fundit që do të shihja ndonjëherë”, ka thënë ministri i Mbrojtjes i administratës së John Kennedyt, Robert McNamara.

Gjithçka filloi disa muaj më parë, kur Bashkimi Sovjetik kishte filluar instalimin e raketave në Kubë – të afta për të mbajtur koka bërthamore – më pak se 150 kilometra larg brigjeve të Floridës, që mund të goditnin të gjitha qytetet e bregut lindor të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Në Kubë, njerëzit e Fidel Castros kishin marrë pushtetin në janar 1959, duke rrëzuar pro-amerikanin Fulgencio Batista. Pas përpjekjes së dështuar për të pushtuar Gjirin e Derrave, Kuba futet nën krahët e BRSS-së, shtet ky qe te Kuba shihte mundësinë e balancimit me Shtetet e Bashkuara (që me vendosjen e kokave bërthamores në Turqi, “kërcënonte” shumë qytete në Rusi dhe në republikat tjera sovjetike).

Fillimi zyrtar i krizës është data 14 tetor, kur një aeroplan amerikan spiun U-2 fotografoi një raketë që po instalohej në ishullin e Karaibeve. Kennedy më 16 tetor mblodhi një komitet ekzekutiv të Këshillit të Sigurisë Kombëtare. Vendimi për të mos lejuar BRSS-në që të instalonte raketat, ishte unanim. Por, konfrontimi do të kishte ndezur një luftë botërore midis fuqive që zotëronin armët bërthamore. Prandaj, Kennedy hodhi poshtë opsionin e drejtpërdrejtë ushtarak, duke preferuar atë të “karantinës” detare të Kubës, me ndalimin e anijeve të çdo kombësie për t’iu afruar ishullit pa iu nënshtruar inspektimit. Frika, veçanërisht në ShBA, bëri që njerëzit të krijojnë rezerva ushqimi dhe karburanti.

Kulmi i krizës u arrit të shtunën, më 27 tetor, kur një tjetër aeroplan U-2 u godit mbi Kubë, ndërkohë që një forcë e gatshme për sulm ishte gati të nisej nga brigjet amerikane për në ishull. Mirëpo, Rusia vendosi të tërhiqej, nëse Shtetet e Bashkuara premtonin të mos pushtonin ishullin. Kështu ndodhi. Mëngjesin e së dielës, më 28 tetor, “Radio Moska” transmetoi përgjigjen e liderit sovjetik Nikita Khrushchev se, për të eliminuar çdo kërcënim, për kauzën e paqes, urdhëroi heqjen e raketave nga Kuba dhe transferimin e tyre në Bashkimin Sovjetik. Më pas – në realitet disa vjet më vonë – u mësua se ShBA-ja u pajtua të largonte raketat “Jupiter” nga Turqia.

Pas kësaj krize, Kuba zëvendëson ShBA-në me BRSS-në si partner kryesor ekonomik. Castro e aplikon në Kubë marksizëm-leninizmin, por jo edhe pas vitit 1974. Atëherë e refuzon formulën marksiste “nga secili sipas mundësive dhe për secilin sipas nevojave të tij”, me urdhrin që secili kuban duhet të “marrë sipas punës së vet”. Në vitet 1976-1981, Castro ishte i involvuar në revolucione dhe në kriza revolucionare në Afrikë, duke dërguar ushtrinë e tij si surrogat sovjetik.

Meqë u përmend Kennedy, një delegacion i grave mban në OKB ligjërata ku thonë se ato mund të jenë gra-kryetare. Kjo i kishte shkuar disi në nerva kryetarit amerikan, prandaj reagon: “Jam shumë nervoz se si flisni për gratë që janë aktive në politikë … a duan ato që të cilësohen si gra apo si politikane”?

Pas 132 vjetëve si pjesë e Francës, tensionet midis Francës dhe popullsisë algjeriane çuan në fillimin e Luftës Algjeriane e cila përfundoi me marrjen e pavarësisë së Algjerisë më 5 korrik 1962: krijimin e Republikës Demokratike Popullore më 20 shtator 1962. Presidenti i parë i vendit emërohet Ahmed Ben Bella. Mirëpo, Franca ende e ka barrën e pashkarkuar nga fajësia kolektive për 1.5 milionë algjerianë të vrarë gjatë luftës antikoloniale më 1954-1962.

Më 7 prill 1962, riarrestohet bashkëpunëtori i dikurshëm i ngushtë i Titos, Millovan Gjilas. Babai i tij ka vrarë Isa Boletinin. Gjilasi për këtë ka shkruar: “Beteja e Isës me ushtarët e tij vullnetarë nuk kishte vazhduar shumë, pavarësisht heroizmit të rreptë të shqiptarëve. Nga kjo goditje kishte rënë udhëheqësi i tyre dhe besnikët e tij të devotshëm. Njerëzit më të afërt të Isës ishin likuiduar dhe të tjerët ishin shpërndarë në katër anë. Isa Boletini ishte vrarë, por kishte luftuar trimërisht, madje për një kohë të gjatë, pavarësisht se kishte mbetur i vetëm në rrugë të madhe. Ashtu, i plagosur, ishte ngritur në gjunjë dhe sado që nuk kishte fuqi për të mbajtur pushkën, qëllonte me revole që të paktën të vriste ndonjë prej armiqve, para se të jepte shpirt. Babai im ishte turrur me vrap drejt tij dhe shqiptari i pamposhtur e kishte kaluar revolen në dorën e majtë, por nuk kishte pasur kohë të hapte zjarr. Një ushtar e kishte vënë në shenjë dhe Isa bie përdhe. Babai ishte afruar me vrap dhe Isa e kishte vështruar me sytë e mëdhenj dhe të përgjakur, kishte thënë çka në gjuhën e tij amtare dhe në atë çast kishte dhënë shpirt”!

Gjilas më 1948 ishte pjesë e delegacionit jugosllav që viziton Josip Stalinin në Moskë. Për këtë takim, Gjilasi ka shkruar: “Unë fillova të shpjegoj: ‘Nako Spiru iu ka kundërvënë lidhjes së Shqipërisë me Jugosllavinë, është izoluar në Komitetin e tij Qendror’. Mirëpo, as nuk kisha mbaruar, kur Stalini në befasinë time tha: ‘Ne nuk kemi kurrfarë interesash të veçanta në Shqipëri. Ne pajtohemi që Jugosllavia ta gëlltisë Shqipërinë’! Me atë rast ai i tuboi gishtat e dorës së djathtë dhe duke i bartur kah goja, bëri me ta gjestin e gëlltitjes. Mua më befasoi, ajo mënyrë e shprehjes së gjestit të gëlltitjes nga ana e Stalinit, por nuk e di nëse kjo vërehej edhe në fytyrën time, sepse u përpoqa që tërë atë ta kthejë në humor dhe ta kuptojë si të zakonshme mënyrën e shprehjes figurative të Stalinit. Përsëri shpjegova: ‘Nuk është fjala për gëlltitje, por për bashkim’! Mirëpo, me këtë rast ndërhyri (Vyacheslav) Molotovi: ‘Po, kjo është gëlltitje’! Kurse Stalini, sërish me atë gjestin e tij: ‘Po, po, gëlltitje. Mirëpo, ne me atë pajtohemi. Ju duhet ta gëlltitni Shqipërinë, sa më parë aq më mirë’”.

Më 9 korrik u ekspozua vepra revolucionare e pop-artistit Andy Warhol: “Kanaçet e supës së Campbell”. Fjala është për 32 kanavaca të shtypura. Që më 1960, Warhol kishte eksperimentuar me këtë teknikë, me reprodukimet që ngjanin me stripat amerikan. Por, e vërteta është se Warhol e përdorte këtë supë për çdo ditë në drekë, për njëzet vjet rresht. Përsëritja nuk e pengoi; “e njëjta gjë pa pushim” ishte ajo që kërkoi. Konsumi ishte dhe është zemra e shoqërisë amerikane, dhe Warhol këtë dëshironte: të fuste në art konsumin real masiv.

Më 1962 arrestohet Nelson Mandela, me urdhër të pushtetit të Afrikës Jugore. Po këtë vit, nis pushtimi i botës nga grupi anglez The Beatles. Më 1962 lansohet singli “Love me Do”. Me këtë grup ndodhi gabimi më i madh në historinë e muzikës: The Beatles disa nga incizimet i dërgon tek kompania diskografike “Decca”, njëra prej më të rëndësishmet të viteve të ‘60-ta të shekullit të kaluar. Përgjegjësi për grupet e reja pranë “Decca Recording Company”, në këtë mënyrë do t’i përgjigjet ofertës: “Nuk më pëlqen tingulli i tyre … Pastaj, grupet me kitara elektrike janë në perëndim e sipër…”. Supozohet që ky ka qenë vlerësimi më i gabueshëm në historikun e muzikës rok. The Beatles pas këtij refuzimi do të nënshkruajnë kontratën me “Parlophone”, që ishte pjesë e shtëpisë së madhe diskografike “EMI”. Në karrierën e tyre tetëvjeçare, The Beatles do të incizojnë 205 këngë dhe do të shesin qindra milionë kopje albumesh. Përndryshe, “Decca” nuk do ta bëjë të njëjtin gabim me The Rolling Stones, në fillim të karrierës së tyre.

Në vitin 1962 doli një teori e çuditshme që thotë se dituria mund të hahet! Psikologu shtazor dhe biologu James McConnell, kinse i mësoi skrrajat shpatuke për një refleks të caktuar dhe pastaj i mbyste ato duke ua dhënë skrrajave tjera të pamësuara për t’i ngrënë ato të mbyturat; kështu, edhe skrrajat e pamësuara veçse e dinin më pas refleksin e tillë!

Po më 1962, “revista nga Hamburgu” – siç e quanin të gjithë ata që nuk donin t’ia përmendnin emrin – botoi një tekst kritik mbi një manovër të NATO-s dhe mbi gjendjen e keqe të Ushtrisë gjermane (Bundeswehr). Pushtetarët e atëhershëm, një qark katolikësh konservatorë të Unionit Demokristian, marshuan kundër “Der Spiegel”-it. Në parlament (Bundestag), kancelari i atëhershëm Konrad Adenauer u zemërua për tradhtinë e “Der Spiegel”-it. Botuesi Rudolf Augstein u arrestua dhe qëndroi në burg për 103 ditë. Para selisë së “Der Spiegel”-it, njerëzit protestuan: “Nëse vdesë ‘Der Spiegel’, atëherë vdesë liria”. Sulmi i shtetit kundër shtypit i kushtoi shtrenjtë qeverisë. Ministri i atëhershëm i Mbrojtjes, bavarezi Franz-Joseph Strauss, u detyrua të japë dorëheqje.

Më 4 gusht 1962, Marilyn Monroe gjendet e vdekur, në apartamentin e saj. ishte 36 vjeçe. Versioni zyrtar i vdekjes së saj është se ajo bëri vetëvrasje, duke përdorur barëra për qetësim, pa të cilat nuk mund të flinte. Megjithatë, sot e kësaj dite, vdekja e saj cilësohet si enigmatike dhe e pasqaruar deri në fund. Shumëkush është i prirë të lidhë vdekjen e saj me lidhjet që kishte me vëllezërit Kennedy – presidentin e ShBA-së, John, dhe me vëllain e tij, kryeprokurorin Bob. Këto afera i shkaktuan, sipas të gjitha gjasave, kriza të mëdha nervore. Lidhja e saj me Bobin ka shkaktuar lansimin e teorive sipas të të cilave Marilynit i ishte mërzitur jeta edhe për shkak të insistimit të Bobit që patjetër të ndahet prej saj. Sidoqoftë, popullariteti i saj nuk pësoi fare rënie pas vdekjes. Përkundrazi. Filmat e saj janë përherë shumë të popullarizuar, ndërsa CD-të me muzikën e filmave, ku edhe kjo këndon, janë gjithmonë të mirëpritur nga publiku.

Në vitin 1999, kur Magazina “Playboy” – më e njohura në botë për “shijen mashkullore” – bëri përzgjedhjen e njëqind femrave më joshëse të shekullit XX, Marilyn Monroe pothuaj nuk kishte konkurrencë të denjë. Ajo pra u shpall si Njëshi i botës femërore në qindvjeçarin e kaluar. Por, pakkush mund të kontestojë që ajo vdiq si femra më e famshme dhe njëkohësisht më fatkeqe në Amerikë.

Monroe në paraqitjet e saj publike dukej shumë e lumtur, e dëlirë, e kënaqur me jetën e saj, e pabrengë. Por, në jetën reale ishte tjetër. Ishte femër shumë neurotike e cila nuk arrinte dot të kontrollojë sjelljet dhe karrierën. Gati gjithmonë e dehur dhe e droguar, Marilyn u pat shndërruar në problem të madh gjatë xhirimit të filmave. Për karakterin e saj problematik dhe mëdyshjet se çfarë duhet të bëjë me jetën, flet edhe fakti që ishte e martuar me sportistin (bejsbollistin Joe Dimaggio) dhe me dramaturgun më të njohur amerikan (Arthur Miller), profesione këto që të thuash nuk kanë asgjë të përbashkët.

Sidoqoftë, askush nuk mund të kontestojë një meritë të madhe që ka Marilyn Monroe: Paraqitja e saj ndërroi pikëpamjen për seksin në tërë Amerikën dhe në mbarë botën. Ajo për herë të parë nisi të komunikojë hapur për seksin, me opinionin amerikan. Marilyn Monroe nuk është njeriu i parë dhe as i fundit që pësoi prej famës së madhe. Sipas të gjitha gjasave, këtë titull më së pari e meritoi filozofi antik, Sokrati, i cili vërtet u dënua me vdekje, pasi që fama e tij ishte e papërballueshme për Athinën antike. Por, pakkush si Marilyn Monroe ka vazhduar të jetë i famshëm edhe pas vdekjes. Ajo erdh dhe u bë një ikonë moderne, falë edhe manipulimeve artistike të Andy Warholit. Aq më tepër, imitimi i saj, është një trend i cili vazhdon të jetë i fuqishëm në Hollivud dhe gjetiu.

Kur është fjala te seksi, në vitin 1961 shikuesit për herë të parë panë “puthjen franceze” në ekran: Protagonistë ishin Warren Beatty dhe Natalie Wood në filmin “Splendor in the Grass”. Por, tek në vitin 1962 u lejua që një çift të dalë në TV, së bashku në shtrat. Ishin këta Hermand dhe Lily Munster, në një serial televiziv.

Më 1962 jepet premiera e filmit të parë për agjentin James Bond. Është fjala për filmin “Dr. No”. Kështu filloi Revolucioni Bond. Të njëjtin vit lindin aktorët Jim Carrey, Tom Cruies, Steve Carell, Jodie Foster, Ralph Fiennes dhe Demi Moore; këngëtarët Axl Rose, Jon Bon Jovi dhe Paula Abdul.

Më 1962 lindin atdhetarët shqiptarë të Kosovës: Mehë Uka, Hakif Zejnullahu dhe Zahir Pajaziti. 60 vjet më vonë, revista e famshme “National Geographic”, nga 2 238 899 fotografi të dërguara, nga më të mirat përzgjedh njërën nga Llapi. Fotografia shoqërohet me këto fjalë: “Lladovc, Kosovë: Një Lladë është mbyllur në një kuti xhami, në një memorial për heronjtë e hershëm të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK). Vetura mbante anëtarët e UÇK-së, Zahir Pajazitin, Edmond Hoxhën dhe Hakif Zejnullahu, kur u zunë në pritë nga forcat serbe më 1997.”

Më 1962 lindi edhe gazetari dhe publicisti i njohur Tim Judah, njohës i rrethana për Kosovën dhe autor i shumë librave.

Ndërsa, këtë vit vdesin shkrimtarët William Faulkner dhe Hermann Hesse; fituesi i Nobelit për Fizikë më 1922, Niels Bohr; si dhe nazisti Adolf Eichmann. Ky i fundit në mbrojtje thotë se ka bërë atë që i kanë thënë. Kjo deklaratë e ka shtyrë psikologun amerikan Stanley Milgram, t’i hulumtojë dëmet që i shkakton bindja ndaj autoriteteve. Eichmann gjatë gjykimit në Izrael fotografohet nga shqiptari Gjon Mili. /Telegrafi/