Viti 1922: Në Shkodër lindi Marie Shllaku

Cilat janë ngjarjet që kanë shënuar shqiptarët dhe botën në vitin 1922?

Në gusht të vitit 1922, Patriarku Ekumenik i Konstantinopojës, Meletiusi IV, pranon Kishën Autoqefale të Shqipërisë. Ndërsa, në shtator, Ahmed Muhtar bej Zogolli (nga ky vit do të njihet vetëm si Ahmet Zogu), emërohet kryeministër i Shqipërisë. Një vit më vonë, Zogu përkrah orvatjet e Beogradit për të eliminuar Zonën Neutrale të Junikut në Kosovë, ku ishin strehuar udhëheqësit e rezistencës së shqiptarëve të Kosovës. Pra, fillon me eliminimin e patriotëve të Kosovës.

Por, ngjarja më e rëndësishme e vitit 1922 ishte vendosja e marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe ShBA-së. Kryeministër ishte Xhafer Ypi, i cili kërkoi – në mënyrë të dyanshme – statusin e Kombit më të Favorizuar.

Më 1922 prodhohet lokomotiva me avull që ndodhet pranë Muzeut të Hekurudhave të Kosovës në Fushë-Kosovë. Treni më i njohur që qarkullonte dikur nëpër Kosovë ishte “Akropolisi” (apo “Treni i 1001 aventurave”) i linjës Munih-Athinë, që ndalej edhe në Ferizaj, Fushë-Kosovë dhe Mitrovicë.

Më 1922, për ta ndryshuar strukturën etnike dhe për ta dobësuar elementin shqiptar, Mbretëria e Jugosllavisë ka ndarë Kosovën në tri distrikte: Kosovë, Rashkë dhe Zetë. Shtatë vjet më vonë, Kosova do të ndahet mes Banatit të Zetës, Banatit të Moravës dhe Banatit të Vardarit.

Ndër ngjarjet që shënuan botën më 1922 ishte ratifikimi i Traktatit Anglo-Irlandez që i dha fundin Luftës Irlandeze për Pavarësi. Traktati lejoi krijimin e Shtetit të Lirë Irlandez. Por, po më 1922 fillon edhe Lufta Civile Irlandeze, viktimë e së cilës do të jetë luftëtari i madh i pavarësisë së Irlandës, gjeneralin Michael Collins.

Më 1922, Papa Piu XI bëhet papa i 259-të. Ndërsa, Mahatma Gandhi arrestohet në Bombaj dhe dënohet me gjashtë vjet burg (nga të cilat i vuan dy).

Më 15 mars 1922, Egjipti fiton të drejtën e vetëqeverisjes. Fuadi I – nga dinastia e shqiptarit Mehmet Ali Pasha – emërohet mbret. Në vitin 1913, Fuadi tentoi të bëhet mbret i Shqipërisë.

Më 3 prill, Josif Stalini merr postin e sekretarit të përgjithshëm të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Sovjetike. Në dhjetor 1922, Rusia, Ukraina, Bjellorusia dhe Republika Transkaukaze (Armenia, Azerbajxhani dhe Gjeorgjia) bashkohen për të formuar Bashkimin e Republikave Socialiste Sovjetike. Po këtë vit, bolshevikët shuajnë trupat e Lëvizjes Basmaqi – të kryengritjes së popullatave myslimane të Azisë Qendrore. Trupat e kësaj lëvizjeve udhëhiqeshin nga Enver Pasha, që kishte nënën shqiptare. Enver Pasha formoi triumviratin diktatorial të Perandorinë Osmane, të njohur si “Tre pashallarët” – së bashku me Talat Pashën që gruan kishte shqiptare dhe Xhemal Pashën që në botën arabe njihet si “pashai gjakatar”. Enveri dhe Xhemali vdesin më 1922, vit ky kur turqit dëbojnë trupat greke nga Izmiri, me çka merr fund Lufta Greko-Turke (1919–1922). Fitoja e turqve solli fundin e sulltanatit shekullor, meqë sulltani Mehmedi VI abdikon dhe largohet për në Itali. Turqia bëhet republikë parlamentare sekulare.

Më 28 nëntor, me Marshin në Romë, Benito Mussolini dhe Partia Kombëtare Fashiste marrin pushtetin në vend. Shteti futet në diktaturë.

Viti 1922 është viti i lindjes së shumë nobelistëve. Më 1922 lindin: indiani Har Gobind Khorana (Nobeli për Mjekësi më 1968), amerikani Robert W. Holley (Nobeli për Mjekësi më 1868), kryeministri izraelit Yitzhak Rabin (Nobeli për Paqe më 1994, së bashku me Shimon Peresin dhe liderin palestinez, Yasser Arafat), danezi Aage Bohr (Nobeli për Fizikë më 1975), amerikani Leon M. Lederman (Nobeli për Fizikë më 1988), amerikani John B. Goodenough (Nobeli për Kimi më 2019), amerikani Arthur Ashkin (Nobeli për Fizikë më 2018), gjermani Hans Georg Dehmelt (Nobeli për Fizikë më 1989), kinezi Yang Chen-Ning (Nobeli për Fizikë më 1957), portugezi José Saramago (Nobeli për Letërsi më 1998), rusi Nikolay Basov (Nobeli për Fizikë më 1964) dhe amerikani Stanley Cohen (Nobeli për Fizikë më 1986). Më 1922 prodhohet insulina e parë për sëmundjen e diabetit. Për këtë zbulim, Nobelin për Mjekësi një vit më vonë e marrin shkencëtarët Frederick Grant Banting dhe John James Rickard Macleod.

Viti 1922 është vit i lindjes së regjisorit të njohur italian, Pier Paolo Pasolini, shkrimtarit amerikan Jack Kerouac, karikaturistit amerikan Charles M. Schulz dhe aktoreve Judy Garland dhe Ava Gardner.

Më 1922 lindin dy emra me të cilët mund të identifikohet edhe fundi i Jugosllavisë së Titos: Franjo Tugjman që më 1990 emërohet kryetar i Kroacisë, dhe Janez Stanovnik që ishte kryetari i fundit i Republikës Socialiste të Sllovenisë. Më 1922 lindi edhe arkitekti, urbanisti dhe eseisti serb Bogdan Bogdanoviq. Ky i fundit e ka cilësuar si fashizëm shtypjen që pushteti serb ua bënte shqiptarëve. Ai ishte edhe kundër suprimimit të autonomisë së Kosovës më 1989. Për qëndrimet e tij, detyrohet të jetojë jashtë Serbisë.

Më 1922 lindi futbollisti Loro Boriçi dhe veprimtarja e çështjes kombëtare shqiptare, Marie Shllaku. Shllaku shkollimin fillor dhe të mesëm e mori tek Motrat Stigmatine në Shkodër dhe pastaj u regjistrua në Romë në Fakultetin për Letërsi-Filozofi. Pasi studimet iu ndërprenë nga lufta, u kthye dhe u punësua si sekretare e ministrit të Punëve Botore, Iljaz Agushi (nga Prishtina). Më 25 shkurt 1943 u caktua në Prizren si inspektore financash, për prefekturat dhe nënprefekturat e Kosovës. Në shtator arrestohet nga gjermanët, por me ndërhyrjen e Xhafer Devës lirohet. Në dimrin e vitit 1945, në Rrezallë të Drenicës mblidhen Ymer Berisha, Shaban Polluzha, Mehmet Gradica, Ukë Sadiku etj. E vetmja grua aty ishte Marije Shllaku, që thuhet se mbajti këtë fjalim: ”Gjithë vllaznit shqiptarë, me tana forcat duhet me e luftue sllavo-komunizmin, me i largue partizanët jugosllavë nga Kosova, se çdo pus e kanë mbushë me krena shqiptarësh … Partizanëve të Serbisë po u ndihmojnë partizanët e Shqipërisë … Shqiptarët nuk duhet me shkue e me luftue në tokë të huej”. Thuhet se në pajtimin dhe bashkimin e forcave të Shaban Polluzhës dhe të Mehmet Gradicës, rol të madh ka luajtur Shllaku.

Ish-të burgosurit e grupit të Marie Shllakut dhe bashkautorët e librit “Shqipëria e Marie Shllakut”, Ramiz Kelmendi dhe Viktor Gashi, në këto njëmbëdhjetë pika renditin aktivitetin kryesor të saj.

– Në verë të vitit 1944, kur u vu në krye të Lidhjes së Dytë të Prizrenit inxhinieri Xhafer Deva, Marie Shllaku u zgjodh sekretare e tij. Këtë detyrë e ushtroi deri në nëntor të vitit 1944, kur u “çlirua” Kosova. Ajo, edhe pasi iku Xhafer Deva jashtë shtetit, mbeti në Kosovë, për të luftuar kundër “sistemit të ri shoqëror”.

– Në nëntor të vitit 1944, pas “çlirimit” të Pejës, bashkë me Mehmet Gradicën, Metë Danin dhe Adem Shalën,  tuboi disa qindra shqiptarë të armatosur dhe bashkë me ata doli në mal, në mënyrë që me luftë të armatosur, në prapavijë të frontit, të luftojë kundër partizanëve dhe sistemit të ri, duke penguar kështu ushtrinë nacional-çlirimtare të ndërtojë pushtetin popullor dhe të rregullojë kushtet në Kosovë.

– Nga mbarimi i vitit 1944, duke njohur mirë njerëzit që kanë pasur lidhje me Xhafer Devën, të cilët kishin mbetur vetëm për të vijuar luftën kundër partizanëve në prapavijë, punoi për bashkimin dhe lidhjen e tyre të ndërsjellë, duke pasur kontakte me Ukë Sadikun dhe Ismail Goranin, prijës të grupeve balliste të cilët sulmuan Gjilanin, Ferizajn dhe vendet tjera.

– Në fillim të janarit 1945, pasi doli në mal dhe shkoi në Drenicë, punoi pareshtur për forcimin e radhëve të rezistencës, propagandoi që shqiptarët assesi të mos shkonin në armatën jugosllave, por të dilnin në mal për të zhvilluar luftë kundër partizanëve komunistë.

– Po në janar të vitit 1945, mori pjesë në Kuvendin e Drenicës, ku gjendeshin prijësit e njohur, si: profesori Ymer Berisha, Mehmet Gradica, Ahmet Shala, Ukë Sadiku, Major Qinisi, Shaban Polluzha, kapiten Rexhep Ismaili, Met Dine etj. Aty u vendos të sulmohen njësitë e ushtrisë nacional-çlirimtare në Drenicë dhe në minierën e Trepçës, si dhe u zgjodh udhëheqësia që do t’i prijë kësaj lufte.

– Më të mbaruar Lufta e Drenicës e derisa u burgos në vjeshtë të vitit 1945, vijoi me ngulm punën e saj në male, me luftëtarët e rezistencës antikomuniste. Ajo mori pjesë në tubime të ndryshme, ku u morën vendime historike për të vijuar rezistencën me armë, dhe për të bindur popullin që të dilte në male, për t’u bashkuar luftëtarëve të Shqipërisë etnike; fshatarët t’i pranonin ato, t’i ushqenin, t’i mbanin dhe t’i ruanin në votrat e veta.

– Mori pjesë në Kuvendin e Dobërdolit (mbajtur në Llugën e Dan Pjetrit), në gusht të vitit 1945, ku ishin të pranishëm përfaqësuesit e të gjitha aradheve të armatosura anti-komuniste, në të cilin u zgjodh profesori Ymer Berisha si udhëheqës politik, kurse Ukë Sadiku si udhëheqës ushtarak i gjithë luftëtarëve të rezistencës në Kosovë (Marie Shllaku ka mbajtur procesverbalin e takimit).

– Mbajti lidhje të vazhdueshme dhe të pandërprera me Ymer Berishën, i shkroi letra, njësoj si dhe me prijësit e tjerë, si Ismail Ymeri etj.

– Mori pjesë në betejat kundër njësive ushtarake jugosllave dy herë me radhë, ndërsa në Luftën e Siçevës, aty nga gjysma e shtatorit 1945, u vranë në luftime 11 oficerë dhe ushtarë të armatës jugosllave (në këtë luftë Marie Shllaku, u plagos në disa vende).

– Gjatë gjithë qëndrimit të saj në mal mbajti lidhje të vazhdueshme me fratin e Pejës, At Bernardin Llupin OFM; zhvilloi letërkëmbim me të dhe mori nga ai para, ushqim dhe mesazhe.

– Ndonëse e plagosur dhe e stresuar në një shtëpi në Mitrovicë, u interesua për grupet, mbajti lidhje me ato dhe u kujdes për tërheqjen e tyre jashtë kufijve të vendit.

Në shtator 1945, duke shkuar për Dobërdol, nga Açareva, tradhtohet dhe dorëzohet te OZNA në Skënderaj. Pas shumë torturave, dërgohet në Prizren. Gjykimi i grupit prej 27 shqiptarëve zgjati 13 ditë – nga data 29 qershor, deri me datën 11 korrik 1946. Prokuror ishte Ali Shukriu. Kur hetuesi ka pyetur Marie Shllakun se kur ka nisur të merret me politikë, ajo thuhet se u përgjigj: “Që herët jam marrë me politikë, në qoftë se mund të quhet politikë dashuria e ime për atdheun, përpjekja ime – qysh se di për vete – për një Shqipëri Etnike, të bashkuar me pjesët e saja të shkëputura, Kosovën dhe Çamërinë”. Me vdekje do të dënohen Marie Shllaku (24 vjeçe), At Bernard Llupi (60 vjeç), Kolë Parubi (41 vjeç), Gjergj Martini (29 vjeç), që të gjithë nga Shkodra. Pushkatimi i tyre bëhet në nëntor 1946. Për 23 të burgosurit tjerë u dha dënimi me burgim nga një deri me 20 vjet.

Për Shllakun thuhet se kështu iu përgjigj pyetjeve të prokurorit Ali Shukriu:

Çfarë kërkonit ju në atë kryengritje?

Bashkimin e Kosovës me Shqipërinë.

Për çfarë regjimi mendoni ju?

Për një republikë demokratike, si ajo e Nolit.

Po Fan Noli e ka lavdëruar regjimin e sotëm në Shqipëri, me Enver Hoxhën në krye, i cili siç dihet është me ne.

Sido që të jetë, Kosova duhet të jetë e pandarë nga Atdheu (duke thënë këto fjalë, i bie fort tavolinës me grusht).

Më 1922 lindin emrat e njohur të artit shqiptar: aktorët Abdurrahman Shala, Aleko Prodani, Besim Levonja, Viktor Gjoka; shkrimtarët Fatmir Gjata, Mark Gurakuqi, Mustafa Greblleshi, Luan Qafëzezi …

Më 1922, ndodhin dy ngjarje të mëdha të botës së kinemasë dhe teatrit: premiera në Berlin e filmit pa zë “Nosferatu” dhe premiera në Paris e shfaqjes “Antigona” me regji nga Jean Cocteau, me skenografi nga Pablo Picasso, me muzikë nga Arthur Honeggeri dhe me kostumet nga Coco Chanel.

Më 1922 vdesë shkrimtari i madh francez, Marcel Proust. /Telegrafi/