Shqip në Kishën e Balldrëmit, 35 vjet para Kongresit të Manastirit

Nga: Ledi Shamku 

Ka Shqipja një shprehje, “Ç’më rri ashtu si gur varri?”, çka na kallxon se personi “i gurosur” nuk thotë asgjë po vetëm hesht.

Po ka edhe gurë varri që e thyejnë heshtjen, si guri që pashë në Kishën e Shena Prendes në Balldrê.

Dorësëpari në të lexohet: “Gjelosh Marashi 1813-1873”

Kush tha se Shqipja nuk është shkruar prore? E nuk është lexuar po aq? Ndoshta mëdyshemi ngaqë presim traktate filozofie, drama heronjsh ngadhënjyes mbi mortjen, blej e fashikuj kronikash… Ku i dihet, një ditë edhe dalin, po deri atë ditë mjafton me lexu përreth e me e kuptu se pavarësisht ndalesës nga Porta e Lartë e pavarësisht primitivizmit ku i takoi me rrëshqitë, shqiptarët e skalfitën gjuhën e tyre dhe e panë atë.

Ky epitaf është shkruar me alfabet paramanastirian kuptohet (jemi afro 35 vjet para Kongresit të Manastirit). Disa alfabete ishin në qarkullim dhe synohej drejt një alfabeti modern, të thjeshtë e latin.

Siç dëshmojnë atëbotë edhe letrat e drejtorit të buletinit “Elçia i Zemrës Krishtit”, kërkohej një alfabet pa germa greke si ai i Stambollit, jo aq i gjatë sa ai i Bashkimit, e pa shenja të veçanta si ai i Agimit. Pra, ndërkohë që shkruhej, kërkohej më e mira.

Te ky gur janë dy germa të veçanta, “š” dhe “gj”-ja realizohet përmes bashkimit shqiptimor me “i”-në.

Ka shumë mundësi që gurgdhendësi të mos ketë ditur shkrim e lexim, ngaqë i ka skalitur germat më fort si piktograme se si grafema, duke iu përmbajtur besnikërisht pjerrësisë së vijës mesore të shtatës (pjerrësi tipike e shkrimit të dorës), apo ka interpretuar hutueshëm kthesën e brendshme të “G”-së pa e kuptuar mirë a është e vijuar apo thjesht një vizë e veçuar tejshkuese”. E, po ashtu “š”-në e ka parë më fort si rrufé zigzage sesa si gjarpërushe me theks lart. Vëzhgime mund të bëhen edhe për madhësinë e “o”-së si një rrethorkë e vogël e strukur.

Me pak fjalë, po të doja ta imagjinoja krejt këtë proces këtu e gati njëqindepesëdhjetë vite të shkuara, do të shihja me sytë e mendjes priftin që i jep vojimin e mbramë Gjelosh Marashit në banesën e vet aty ballë Drinit (Balldrê). Trishtimin e robve të tij teksa e përcjellin këtë burrë ende të ri për në vorr. Kthehen pasi ia kanë ba shartet dhe pajtojnë një skalfitës (gurgdhendës) pse “shqiptari e don nji gur mbi kry mos me i hup emni e gjurma”. Skalfitësi pyet si po e duan at’ gur – me kryq sigurisht duke pa besimin e zonës, dhe prifti ia shkruan në nji copë letër se çfarë të gdhendë brenda krygjës së rëndë: emrin, mbiemrin, datëlindjen e datëvdekjen. Bën përshtypje se prifti nuk zgjedh ta shkruajë “Julius” siç do ta kishte shënu në librat e pagëzimit në regjistrat e kishës, por e shkruan “Gjelosh”, siç miq e dashamirë e armiq e kanë thirrë. “Vulgus dict Gjelosh”. Prifti ka gjasa të jetë i ndërgjegjshëm se po e shkruan për syrin përkujtues të balldrenasve e jo për rendin ortografik të dokumentave kishtare.

Këtu mbaron “puna” udhëzuese grafike e priftit. Por, ka edhe një shenjë tjetër kjo krygjë e hirtë e Shena Prendes se Balldrenit. Aty lart vihet re një kryq i vogël me një rreth sipër. Atë e din gdhendësi vetë, atë nuk ia thotë prifti. Ai rreth mbi kryq është rrota diellore të cilën e hasim qysh ndër vorre ilire e që simbolizon edhe lindjen e jetës. Dielli si lemje e hana si perëndim pra shuemje – simbolet pagane të gjindjes sonë, të cilat shkrihen butë me ato të mëvonat të krishtera, duke u bërë dëshmitare të autoktonisë së këtij populli të pandërpremë në rrojmen e vet këtu në këto troje. Kryqi me rreth a me rrotën diellore të kujton gjithaq edhe kryqet e lashta kelte me rrotë diellore që mund t’i shohësh bri kishave të vjetra në preritë e Irlandës. Gdhendësi këtë e din vetë edhe pa pasë kaptu kurrë kufijtë e Balldrenit të vet. E din siç dihet tradita.

Sa shumë heshtje thyen një gur varri! Mjafton me u ul gjunjazi pranë tij e me mbajtë vesh. Jemi të rrethuar nga shenjat tona. Duhen thjesht sy me i pa e shpirt me i dashtë.