Diskriminim i personave me aftësi të kufizuara në Kosovë, që nga tekstet shkollore

Kur një studente refuzoi ta ndante dhomën e konviktit me të, Mimoza Zejnullahu ndjeu se aty ishin limitet e saj.

“Kur dikush nuk të pranon në dhomë për faktin se je e verbër… është një emocion i fortë. Aty ballafaqohesh fiks me limitet e tua”, thotë ish-studentja e psikologjisë.

Ajo vjen nga Vitia – pjesa juglindore e Kosovës – dhe studimet i kreu në Prishtinë, rreth 60 kilometra larg qytetit të saj.

Atëkohë jetonte në një konvikt të Qendrës së Studentëve në kryeqytet. Por, meqë banjat aty ishin të përbashkëta, mendoi që të kalonte në një konvikt tjetër, ku secila dhomë kishte banjën e vet.

“Kam dashur ta ndërroj dhomën, por kjo më ka bërë ta përjetoj shijen e hidhur që ta jep diskriminimi – u refuzova nga një vajzë që ishte aty dhe nuk deshi ta ndante dhomën me mua”, kujton Mimoza për Radion Evropa e Lirë.

Ajo e humbi shikimin në vitin 2012, kur ishte 31 vjeçe, si pasojë e një problemi të papritur shëndetësor.

Atë vit e quan “vit i territ”. Iu desh ta kalonte edhe një vit tjetër, derisa vendosi të bëhej pjesë e organizatës së personave të verbër në Gjilan, e pastaj edhe të fillonte studimet për Psikologji të Përgjithshme në Universitetin e Prishtinës.

“Ka qenë vështirë të përshtatem me mësimin përmes dëgjimit, sepse për një person që është shkolluar duke shkruar vetë, është sfidë pastaj edhe mbajtja e shënimeve, sepse nuk kam ditur brajl [alfabetin për personat e verbër]”, thotë Mimoza – sot edhe me nivelin master të përfunduar.

Përpara se ta niste këtë edukim, ajo punonte si infermiere në Qendrën Kryesore të Mjekësisë Familjare në Viti. Dhe kalimi në psikologji nuk i ndodhi rastësisht.

“E kam përjetuar vetë mungesën e një ndihme psikologjike kur e kam humbur shikimin. Kam pasur shumë nevojë të flas me dikë, por nuk kam mundur ta gjej, ose nuk kam pasur burime që më kanë drejtuar diku”, thotë Mimoza, sot 43 vjeçe.

Libra me përmbajtje diskriminuese e bullizuese

Diskriminimi i kategorive të caktuara të shoqërisë në Kosovë ka një zanafillë edhe më të hershme – qysh në librat shkollorë.

“Djali i zgjuar dhe i verbëri” është një fjali e përdorur në një tekst të librit të klasës së gjashtë.

Ky shembull dhe të tjerë u identifikuan së voni në disa tekste shkollore të nivelit fillor dhe të mesëm të ulët në Kosovë, nga autorë të ndryshëm, gjatë rishikimit të 38 syresh – 21 në lëndën e Gjuhës Shqipe dhe 17 të Matematikës.

Kjo është faza e parë e rishikimit që u realizua në kuadër të një projekti për arsimin, KosEd, të mbështetur nga Bashkimi Evropian.

Ministrja e Arsimit, Arbërie Nagavci, thotë se ligji parasheh rishikimin e vazhdueshëm të teksteve shkollore – çdo vit.

“Pra, gjithçka do të evidentohet dhe përmirësimi do të adresohet në kohë reale”, thotë Nagavci për Radion Evropa e Lirë.

Raporti tashmë është dorëzuar në Qeverinë e Kosovës dhe, sipas ministres së Arsimit, Arbërie Nagavci, problemet e identifikuara do të adresohen me Ligjin e ri për tekste shkollore, i cili është në shqyrtim.

Sipas Nagavcit, tani në proces të fillimit të rishikimit janë tekstet e shkencës.

Nagavci thotë se këto rishikime kanë nisur duke marrë për bazë edhe rezultatet e testit PISA.

Kosova, për disa vite, ka dalë gati në fund të listës në këtë test, që mat aftësitë e nxënësve në lexim, shkencë e matematikë.

Ragip Gjoshi, bashkautor i njërit prej teksteve të rishikuara, thotë për Radion Evropa e Lirë se tekstet me gabime është dashur të kthehen tek autorët për përmirësim.

“Nuk më kujtohet [ndonjë gabim], sepse ne kemi pasur detyra të ndara – dikush, për shembull, pjesën e teksteve letrare, dikush joletrare, dikush ka pasur gramatikën…Por, nuk do të thotë që jam i përkryer, prandaj libri kalon nëpër duart e recensentëve, kalon nëpër duar të lektorëve që të finalizohet. Dhe, kur të shkojë në duart e nxënësve, të jetë pa defekte”, thotë Gjoshi.

Lidhur me gabimet e identifikuara gjatë rishikimit të teksteve shkollore, ministrja Nagavci thotë se do të ketë masa ndaj recensentëve, që i lejuan përmbajtjet e tilla.

“Tashmë kemi recensentë, të cilët, jo vetëm sivjet por edhe viteve të kaluara, janë përjashtuar nga përfshirja dhe dhënia e mundësisë që ata të jenë në pozita të njëjta”, thotë Nagavci.

Ajo shton se me ligjin e ri është paraparë që emrat e recensentëve të jenë publikë që nga fillimi.

Në raportin e rishikimit u identifikuan edhe tekste me përmbajtje bullizuese, si për shembull për personat mbi peshë.

Gjithashtu u vlerësua se kopertinat e disa teksteve nuk janë kreative dhe nuk i motivojnë nxënësit për mësim.

Përmbajtja dhe ilustrimet në disa raste u vlerësuan si jo të duhura për moshën, të cilët e kanë nxënësit që mësojnë me atë libër.

Aty u identifikua edhe diskriminim gjinor.

“Ema si princeshë – në këtë tekst ka shumë paragjykime për Emën, duke e përqeshur se ajo është e shëndoshë. Në klasa ka nxënës me mbipeshë, kështu që mund të ndjehen të prekur”, thuhet në raportin e rishikimit të një prej teksteve të lëndës Gjuhë Shqipe.

“Shembulli i figurës me të gjithë nxënësit e bardhë në klasë, në mungesë të komuniteteve dhe nxënësve me vështirësi fizike”, “Nxori dy zogj shëmtarakë” – janë edhe disa shembuj nga raporti i rishikimit.

Nga digjitalizimi deri te vlerësimi i mësimdhënësve – çka e rrit cilësinë në arsim?

Rinor Qehaja, njohës i fushës së arsimit dhe udhëheqës i Institutit EdGuard, thotë se rishikimi i teksteve shkollore duhet të jetë në shërbim të autorëve dhe shtëpive botuese, në mënyrë që gabimet e identifikuara të kthehen në cilësi më të rritur të teksteve shkollore.

“Shpresoj shumë që ky rishikim i iniciuar të kthehet në mekanizëm të qëndrueshëm, që nxit përmirësim të vazhdueshëm të teksteve shkollore”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.

Qehaja shton se miratimi i teksteve shkollore bëhet nga recensentët si autoritete kryesore, por se “rishikimi i vazhdueshëm i tyre është ajo që garanton se teksti shkollor, me të vërtetë, është në shërbim të mësimdhënies cilësore”.

Ndikimi i përmbajtjeve diskriminuese në psikologjinë e fëmijëve

Tringa Visoka, psikologe, thotë për Radion Evropa e Lirë se tekstet e tilla kanë ndikim negativ te fëmijët, sidomos në aspektin psikologjik.

Sipas saj, në këtë mënyrë rrezikon të instalohet bullizmi dhe diskriminimi te fëmijët brenda vetë institucioneve arsimore.

“Raste të tilla kanë efekte negative, si: bullizimi i mëtejmë, ngacmimet, shuarja e dëshirës për lexim të teksteve etj.”, thotë Visoka për Radion Evropa e Lirë.

Shkollat, “të pafuqishme” në adresimin e dhunës

Ajo thotë se mësimdhënësit duhet të mbajnë ligjërata me nxënës dhe të flasin për dukuri të tilla negative, në atë mënyrë që të parandalohen rastet e diskriminimit.

Visoka thotë se rastet e bullizimit në Kosovë janë shumë të përhapura edhe te të rinjtë dhe ato mund të shkaktojnë pasoja të rënda emocionale, sipas saj.

“Këto mund të parandalohen përmes ndihmës së psikologëve dhe aktiviteteve në klasë”, thotë Visoka.

Mimoza pajtohet. Ajo sot është mbështetje për shumë njerëz me aftësi të kufizuara, pasi është pjesë e grupeve joformale që ofrojnë terapi online.

“Mblidhemi shpesh me aktivitete të ndryshme përmes organizatave dhe e përkrahim njëri-tjetrin. Janë grupet e vetëpërkrahjes”, thotë ajo.

Nga këto takime thotë se ka mësuar se sa shumë përvoja të hidhura kanë njerëzit, vetëm pse janë të verbër.

“Kur ti lexon diçka në libër, e merr të mirëqenë. Nëse ne duam ta luftojmë diskriminimin, atëherë duhet të fillojmë prej aty, prej bazës ku ti ke shkuar të edukohesh”, thotë Mimoza.