Hjumi vs Letërsia

Hjumi nuk kishte besim te letërsia dhe punoi për të zhvlerësuar skicat e karaktereve si forma legjitime të filozofisë.

Nga: Katie Ebner-Landy, profesoreshë e Estetikës në Universitetin e Utrehtit në Holandë dhe autore e librit Skica e karakterit si filozofi: Zakone, norma, tipa (në botim, 2025) / aeon.co
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Është e vështirë të gjesh një filozof që shkruan mirë. Të gjithë stilistët e mirë mund të numërohen në gishtat e dorës: Bernard Uiliams [Bernard Williams] - për sinqeritetin e qartë të prozës së tij; Stenli Kavëll [Stanley Cavell] - shkrimi introspektiv i të cilit paloset si një origami; Fridrih Niçe [Friedrich Nietzsche] - shkëlqimi dhe thirrjet e të cilit joshnin shumë njerëz drejt ideve të dyshimta. Dejvid Hjum [David Hume] zakonisht shihet si pjesë e këtij grupi. Filozofi skocez i shekullit XVIII shkroi në shumë zhanre: jo vetëm ese, disertacione dhe traktate, por edhe dialogë, monologë të personifikuar dhe biografi. Hjumi i adhuronte figurat letrare të kohës së tij, si eseistin Xhozef Adison [Joseph Addison] i cili themeloi revistën The Spectator, dhe moralistin francez Zhan de la Bryjer [Jean de La Bruyère]. Ai ishte gjithashtu dhe pa ngurrim i përkushtuar të gjente një mënyrë për të ndërtuar ura mes dijetarëve dhe shoqërisë, mes një bote që ishte “e dijshme” dhe një bote që ishte e prirë për “biseda” të lehta. Megjithatë, ishte pikërisht Hjumi ai që ndihmoi të ndahej ajo që ne e quajmë sot “letërsi” nga ajo që ne e quajmë sot “filozofi”. Ai e bëri këtë duke shtruar një sfidë shkatërrimtare ndaj prestigjit të një mjeti letrar i cili prej kohësh ishte konsideruar si metodë legjitime për të ushtruar filozofinë: skica e karakterit.

Çfarë është skica e karakterit? Është një përshkrim i shkurtër i një personi, i një tipi shoqëror i cili përqendrohet te prirjet dhe sjelljet e veta të zakonshme. Imagjino të përshkruash një lloj personi: një beqar pa dashje [incel], një intelektual, një shpjegues arrogant [mansplainer]. Mund të fillosh duke thënë se ata janë "lloji i personit që ...”! Beqar pa dashje është lloji i personit që jeton në bodrumin e prindërve të vet, që njeh memet më të fundit dhe që ndoshta politikisht anon në të djathtën ekstreme ose të paktën drejt libertarianizmit. Intelektual është lloji i personit që pëlqen kafenetë e mira, lexon revista elitare dhe që politikisht preferon të anojë majtas - ose në të djathtën ekstreme. Shpjeguesi arrogant, për të përdorur shprehjen e paharrueshme të gazetares Marinë Kogan [Marin Cogan], është lloji i personit që ka një “nevojë për të të shpjeguar - me tonin tepër të thjeshtuar dhe të durueshëm të një mësuesi të fillores - gjëra vërtet të qarta që ti veçse i ke ditur”.

Skica e karakterit është një zhanër që, për nga natyra, është përshkrues dhe që sot lexohet si diçka sociologjike, disi letrare dhe goxha komike. Përderisa është pjesë e diskursit tonë të përditshëm, ky zhanër ka një histori të gjatë që shtrihet deri në Greqinë e lashtë. Gjatë kësaj historie, skica e karakterit u ngatërrua me një disiplinë krejt tjetër: filozofinë morale - dega e filozofisë që merret me virtytet dhe veset, me mendimet mbi zakonet dhe normat shoqërore, dhe në përgjithësi me përpjekjen për të kuptuar se çfarë të duhet për t’u bërë i mirë. Për qindra vjet, skica e karakterit u kuptua si një metodë standarde për ta ushtruar këtë formë filozofie - derisa Hjumi e sfidoi këtë supozim në vitin 1748. Me këtë, filozofia dhe letërsia nisën të ndaheshin.

Mendimtari i lashtë grek që duhet të marrë meritat si themelues i kësaj forme të çuditshme të shkrimit, është filozofi pak i njohur i quajtur Teofrasti, i cili bën pjesë në listën e stilistëve të mëdhenj filozofikë. Emri i tij, dhënë në moshë të vonë nga mësuesi i tij, Aristoteli, do të thotë “folës hyjnor”. (Më parë ai quhej Eufrast ose “folës i mirë”, por më pas avancoi.) Teofrasti e drejtoi talentin e tij të shkrimit në një gamë marramendëse temash. Shkroi traktate mbi lëngjet dhe vepra mbi metafizikën, logjikën dhe politikën. Megjithatë, është më i njohur për dy gjëra: shpikjen e shkencës së botanikës dhe shkrimin e një libërthi që u bë i njohur si Karakteret.

Karakteret është përmbledhje që synon të përcaktojë 30 vese. Këtë e bën duke shkruar skica të tipave që mishërojnë këto cilësi. Në Karakteret, Teofrasti trajton veset si Koha e Papërshtatshme, Shpërqendrimi dhe Bisedat e Kota dhe pastaj i paraqet ato në veprim. Njeriu i Kohës së Papërshtatshme, për shembull, është dikush që gjithmonë zgjedh momentin e gabuar. Ai “është i atij lloji që i drejtohet dikujt që është i zënë dhe i kërkon një këshillë”, që “i këndon këngë dashurie të dashurës kur ajo ka ethe”, që “kur një burrë sapo është kthyer nga një udhëtim i gjatë” ai e fton atë për shëtitje. Njeriu i Shpërqendruar është po aq i ngathët: ai është lloji i njeriut që, kur është në publik në teatër, “fle dhe mbetet aty vetëm”.

Siç sugjerojnë këta shembuj, Teofrasti nuk interesohet për vese të bujshme, ato që krijojnë tragjedi, vese që paraqesin probleme të qarta si Zilia ose Lakmia. Cilësitë që ai paraqet lidhen me tiparin e veçantë të të qenit të zakonshme: janë mëkatet shoqërore që i bëjmë në përditshmëri. Veset e Teofrastit jo vetëm që janë të përditshme, por gjithashtu trajtohen pa i kushtuar vëmendje shpjegimit. Asnjëherë ai nuk tregon pse Njeriu i Kohës së Papërshtatshme sillet ashtu siç sillet. Këto skica janë përshkrime dhe asgjë më shumë.

Vepra e shkurtër e Teofrastit, me interesimin e saj për të përshkruar lloje të zakonshme të paaftësive, ka habitur prej kohësh klasikët të cilët janë përballur me pyetjen se pse Teofrasti e shkroi atë. A ishte kjo një vepër retorike për t’ju shërbyer juristëve të rinj që të mësonin si të tallnin të pandehurit në gjyq? A ishte një shtesë e Poetikës që rendiste karakteret komike - për dallim nga karakteret tragjike të preferuara nga Aristoteli? Apo ishte një vepër etike: që nxirrte në pah një sërë cilësish të këqija që duheshin mbajtur nën kontroll kur jeton mes njerëzve të tjerë? Personi i parë që u përpoq të përgjigjej ndaj kësaj pyetjeje ishte një shkrimtar anonim romak, i cili vendosi të shkruante një parathënie të rreme në emër të Teofrastit. Karakteret, pretendon kjo parathënie, ka dy synime. Është një ushtrim në klasifikimin dhe përshkrimin e njerëzve, në të njëjtën mënyrë siç Teofrasti i kishte klasifikuar më parë bimët. Dhe, është një vepër me një qëllim të rëndësishëm etik. Karakteret duhet të përdoret si “udhëzues”, thotë kjo parathënie, për të kuptuar me çfarë lloj njerëzish duhet të shoqërohesh dhe cilët lloj njerëzish duhet të shmangësh.

Kjo parathënie hapi rrugën për një lexim moral të Karaktereve, i cili u tregua jashtëzakonisht popullor gjatë Rilindjes.

Në një shoqëri intelektuale evropiane që nxitonte të rikuperonte dorëshkrimet e lashta dhe të përdorte urtësinë e lashtë për të zgjidhur problemet moderne, Karakteret e Teofrastit pati një sukses të madh. Pas përkthimit të parë në latinisht në vitet 1430 (nga një italian që kërkonte të linte përshtypje te një administrator papnor në Padovë), humanist pas humanisti nxitoi të ofronte përkthime të reja dhe të përmirësuara latine, të shoqëruara me shpjegime për atë që ata mendonin se kjo vepër mund të të mësonte.

Ky njeri i parë, italiani Llapo da Castilionkio i Riu [Lapo da Castiglionchio il Giovane], premtoi se Karakteret e Teofrastit ishte vepra e përsosur për dikë që kërkonte të mësonte si të “kontrollonte” njerëzit e tjerë. Administratori papnor, sugjeronte ai, mund të mësonte nga Teofrasti si t’i njihte veset e të tjerëve, dhe për këtë arsye si t’i trajtonte më mirë ata. Karakteret, sipas tij, do të ishte një udhëzues i mirë për menaxhimin e Vatikanit. Humanisti vjenez, Johan Grempar [Johannes Gremper], mendoi se përmbledhja e lashtë e Teofrastit kishte interes të ngjashëm publik. Kur ia dedikoi librin ambasadorit të mbretit të Hungarisë dhe Bohemisë, ai e paraqiti Karakteret si një thesar të “përvojës praktike” që mund të kishte përdorim të madh në aspektin profesional. Juristi gjerman, Vilibalt Pirkhajmer [Willibald Pirckheimer], paraqiti një rast edhe më të habitshëm: pas Luftës së Fshatarëve në Gjermani në vitin 1525, Karakteret ofronte çelësin për të qetësuar masat rebele. Duke mësuar rreth personazheve me vese, masat do të shihnin se çfarë lloj veprimesh duhej të shmangnin. Teofrasti, sugjeronte Pirkhajmeri, ofronte një lloj mësimi moral përmes shembullit të keq, i cili kishte më shumë gjasa të arrinte detyrën ambicioze të reformës etike aty ku përpjekjet e tjera kishin dështuar - sepse ishte i shkruar në mënyrë të veçantë.

Përmbledhja e Teofrastit ishte bërë disi vepër me rëndësi publike. Përsëri e përsëri, gjatë shekullit XVI, intelektualët evropianë mendonin se kjo vepër e shkurtër kishte aftësi si për të zbuluar natyrën e njerëzve të tjerë, ashtu edhe për të ndihmuar njerëzit që të reformonin veten. Përshkrime të shkurtra të tipave të lashtë shoqërorë, si Njeriu i Shpërqendruar dhe Njeriu i Kohës së Papërshtatshme, papritur u projektuan në krizat urgjente politike dhe bashkëkohore. Nga fundi i shekullit XVI, pas shumë përkthimeve dhe botimeve të reja të Karaktereve, Izak Kazuboni [Isaac Casaubon], një filolog i shquar francez, u përpoq të kuptonte natyrën e forcës tërheqëse të 30 tipave të Teofrastit.

Kazuboni ishte studiues i jashtëzakonshëm i gjuhëve të lashta - me njohuri të thella mbi greqishten e lashtë, si dhe student i aramaishtes, sirishtes, arabishtes dhe hebraishtes. Kazuboni ishte i famshëm në mbarë Evropën e shekullit XVI: ai mbajti katedra në Gjenevë dhe Montpelje, punoi në bibliotekën mbretërore në Paris dhe më pas në oborrin e mbretit anglez. Ai ishte gjithashtu i fiksuar pas Karaktereve. Për më shumë se 20 vjet, Kazuboni punoi për ta përkthyer këtë vepër të shkurtër në latinisht. Përpjekjet e tij rezultuan në tri botime të jashtëzakonshme të Karaktereve, në të cilat Kazuboni u përpoq të shpjegonte interesin dhe vlerën e shkrimit të karaktereve si një zhanër.

Sipas fjalëve të Kazubonit, shkrimi i karaktereve ishte mënyra e tretë dhe “më elegante” që të lashtët kishin për të udhëzuar moralin - krahas argumenteve të arsyetuara dhe këshillave të përgjithshme. Ajo që është e veçantë te shkrimi i karaktereve, argumentoi Kazuboni, është se si ai synon të mësojë etikën duke përshkruar se si zakonisht sillet një person që është i pajisur me një cilësi të caktuar. Përmes një skice karakteri, lexuesi nuk do të mësonte se të qenit i shpërqendruar ishte cilësi e keqe përmes një grupi argumentesh, dhe as nuk do të përthithte thjesht një copë këshille të përgjithshme mbi nevojën për të shmangur veprimet e shpërqendruara. Përkundrazi, ai do ta shihte cilësinë e shpërqendrimit, të mishëruar në një person të veçantë, përmes një përshkrimi të gjallë të zakoneve të tij të përditshme. Për Kazubonin, shkrimi i karaktereve përfaqësonte kështu një “zhanër ndërmjet shkrimeve të filozofëve dhe poetëve”. Ai udhëzonte moralin, si filozofia, por ishte po aq emocional sa poezia. Ky ishte një lloj shkrimi që ishte njëherësh etik dhe letrar për nga natyra.

Ideja e Kazubonit se shkrimi i karaktereve ishte një metodë e tretë e të shkruarit filozofi, rezultoi të kishte shumë ndikim në shekullin që pasoi - derisa u vu në pikëpyetje nga Hjumi.

Në vitin 1608, peshkopi anglez Xhozef Holl [Joseph Hall] vendosi ta sillte shkrimin e karaktereve në anglisht. Ai mendoi se teksti i lashtë grek i Teofrastit mund të shndërrohej në një vepër të moralit të krishterë - nëse bëheshin disa përshtatje të kujdesshme. Kështu, u shtuan tipat e virtytshëm si Njeriu i Përulur dhe Njeriu Besnik, si dhe figura të veseve të reja, si Zilia dhe Lakmia. Holli punoi në përshtatjen e tij pasi lexoi me kujdes Kazubonin.

Sipas fjalëve të Hollit, ndërsa grekët e lashtë kishin disa gjëra të përbashkëta me autoritetet fetare të shekullit XVII, ata ndryshonin në mënyrën se si të lashtët e mësonin “Hyjnoren” e tyre “të natyrshme” “jo në një mënyrë të vetme”, por “me shumë shpjegime”. Tri mënyrat që filozofët moralë grekë përdornin për të mësuar moralin, ka thënë Holli, duke ndjekur Kazubonin, ishin: diskutimet se si të arrihej kolektivisht lumturia njerëzore; zbatimi i parimeve të përgjithshme morale në situata të veçanta; dhe shkrimi i karaktereve të virtytit dhe vesit. Ky art i fundit i “Karakterit” përbëhej nga “nxjerrja” e çdo virtyti dhe vesi: një proces i përshkrimit të cilësive të mishëruara, më tepër sesa diskutim i nocioneve abstrakte. Si rezultat i këtyre përshkrimeve “të gjalla”, skicat e gjalla të karaktereve do të mësonin lexuesit se si t’i njohin virtytet dhe veset kur i ndeshin në jetën e vërtetë.

Tetëdhjetë vjet më vonë, skica e karaktereve në gjuhën përditshme hapi rrugën në frëngjisht. Artizani më mjeshtëror i saj ishte moralisti Zhan de la Bryjer, i cili shkroi një botim bestseller të Karaktereve që kombinonte një përkthim të ri të Teofrastit me një përshtatje moderne. Ashtu si Kazuboni dhe Holli para tij, Bryjeri i konsideronte këto skica të karaktereve si një mënyrë të tretë të shkrimit të filozofisë morale.

“Çfarë probabiliteti ka që të kënaqësh të gjitha shijet kaq të ndryshme të Njeriut, me një Traktat të vetëm mbi Moralin”? - ka kyetur Bryjeri. Disa njerëz, ka thënë ai, duan një qasje sistematike ndaj filozofisë morale. Ata tërhiqen nga një sistem i ndërlikuar moral - si ai i Aristotelit. Të tjerët duan diçka më shkencore. Ata tërhiqen, në vend të kësaj, nga Rene Dekarti [René Descartes]. Një lloj i tretë lexuesi, megjithatë, nuk është i interesuar të katalogojë tiparet morale, as të gjejë origjinën e tyre fiziologjike. Përkundrazi, ata dëshirojnë t’i shohin ato të mishëruara te njerëzit. Duke parë këto figura, lexuesit e tillë shpresojnë të mësojnë si të “dallojnë të mirën nga e keqja, dhe të zbulojnë çfarë është e kotë, e dobët dhe qesharake, nga ajo çfarë që është e mirë, e qëndrueshme dhe e lavdërueshme”.

Bryjeri e vendosi veten në këtë kategori të fundit. Përmbledhja e tij nuk skicon vetëm virtytet dhe veset, por përshkruan edhe tipat shoqërorë, si mbledhësit e taksave, avokatët, klerikët, ateistët, të pasurit dhe të varfrit. I pasuri, ashtu siç e ilustroi Bryjeri, është dikush që “hap shaminë e vet, e vendos te hunda, fryn aq fort sa të gjithë ta dëgjojnë, pështyn nëpër dhomë dhe teshtin me zë të lartë”. I varfri, për dallim, “e fryn hundën nën kapelën e tij, pështyn në shaminë e tij, shkon në një qoshe për të teshtirë”. Këta tipa, për Bryjerin, janë gjithashtu pjesë e filozofisë morale - edhe pse janë plot me detaje sociologjike.

Më shumë se 50 vjet më vonë, pasi kishte lexuar Bryjerin, Dejvid Hjumi e diskualifikoi shkrimin e karaktereve si metodën e tretë të shkrimit të filozofisë morale.

Në Hulumtim mbi intelektin njerëzor (1748), Hjumi e ndau filozofinë bashkëkohore morale në dy fraksione. Sipas tij, dy metodat dominuese ishin “e thjeshta dhe e qarta” dhe “e sakta dhe abstraktja”. Duke paraqitur kështu skenën filozofike bashkëkohore, Hjumi shtroi një sfidë. Kjo e theu traditën e trajtimit të shkrimit e karaktereve si një alternativë, si qasje të tretë.

Mënyra e thjeshtë dhe e qartë, shpjegon Hjumi, nis nga ideja se ne jemi krijesa të udhëhequra nga shija dhe ndjenja. Filozofët e thjeshtë dhe të qartë, për pasojë, janë të kujdesshëm që të “pikturojnë” virtytin në “Ngjyrat më të dashura”, duke huazuar nga “Poezia dhe Elokuenca”. Rezultat është një metodë imagjinative dhe retorike e të shkruarit për etikën, e projektuar për të arritur emocion dhe kënaqësi. Puna e këtyre filozofëve përfshin më tej përzgjedhjen e “vëzhgimeve dhe shembujve më goditës nga Jeta e zakonshme” dhe vendosjen e “Karaktereve të kundërta në një kontrast të duhur”.

Shumëçka nga ky përshkrim përputhet me shkrimin e karaktereve. Kjo nuk është për t’u habitur, pasi Hjumi ka parë shkrimin e karaktereve kudo rreth tij. Skicat e karaktereve përshkonin autorët klasikë të cilët përbënin bazën e edukimit të tij. Botimet në greqisht dhe latinisht të Karaktereve sapo ishin botuar në Glasgou në vitet 1743 dhe 1748. Dhe, Hjumi madje zotëronte një kopje të botimit të Kazubonit të Teofrastitit. Kjo lidhje mes filozofisë së thjeshtë dhe të qartë dhe shkrimit të karaktereve bëhet më e dukshme, megjithatë, kur Hjumi vendos të listojë emrat e filozofëve që janë përfaqësuesit e saj. Ai e bën këtë me një frazë befasuese:

Fama e Ciceronit lulëzon sot; por ajo e Aristotelit është shuar krejt. Bryjeri kalon detet dhe vazhdon të rritet në famë: por lavdia e Malobranshit është e kufizuar në kombin e tij dhe në epokën e tij. Dhe Adisoni, ndoshta, do të lexohet me kënaqësi, kur Loku të jetë harruar krejtësisht.

Në këtë argument, Hjumi vë përballë një treshe të përbërë nga Ciceroni, Bryjeri dhe Adisoni, të cilët përfaqësojnë filozofinë e thjesht. Ai i krahason ata me Aristotelin, filozofin racionalist francez Malobransh [Nicolas Malebranche] dhe Xhon Lokun [John Locke] të cilët përfaqësojnë filozofinë e saktë dhe abstrakte.

Ajo që bashkon grupin e parë është interesi për tipat e karaktereve. Retorikut romak, Ciceronit, i atribuohet zhvillimi i teknikës retorike notatio, ose shënjimi i karakterit; Bryjeri kishte shkruar përshtatjen e tij më të shitur të Teofrastit; dhe botimi i Adisonit, The Spectator, shpesh përfshinte shumë përshkrime të tipave të karaktereve, përfshirë edhe atë të vetë z. Spektator. Siç ka shkruar një historian, “metoda e zgjedhur e Adisonit ishte skica e karakterit në stilin e Teofrastit”. Nëse bota në atë kohë e preferonte mënyrën e lehtë dhe të qartë të të shkruarit filozofi, siç mendon Hjumi, atëherë bota në fakt preferon shkrimin e karaktereve.

Kontrasti që Hjumi vendos mes tresheve - asaj të thjeshtë dhe të qartë, dhe asaj të Aristotelit, Malobranshit dhe Lokit - shërben si një hyrje në llojin tjetër të filozofisë: atë të saktë dhe abstrakte. Kjo filozofi tjetër e sheh ndryshe qenien njerëzore. Përpiqet të formojë “Kuptimin” më shumë sesa të kultivojë “Sjelljet”. Filozofët e saktë dhe abstraktë janë të interesuar të përcaktojnë parimet udhëzuese që qëndrojnë prapa zakoneve tona, në vend që t’i përshkruajnë ato. Ata e bëjnë këtë duke kaluar nga “Rastet e veçanta te Parimet e përgjithshme” dhe mbeten të pakënaqur derisa “të arrijnë tek ato Parime origjinale përmes të cilave, në çdo Shkencë, gjithë Kureshtja njerëzore duhet të kufizohet”. Nëse filozofët e thjeshtë dhe të qartë mund të krahasohen me shkruesit e karaktereve, këta filozofë krahasohen më tepër me metafizikanët.

Për Hjumin, asnjëra metodë e filozofisë nuk është plotësisht e drejtë. Shkruesit e thjeshtë dhe të qartë të karaktereve janë stilistë të shkëlqyer dhe shkrimtarë shumë të lexueshëm, por ata nuk shkojnë deri në fund të gjërave. Metafizikanët e saktë dhe abstraktë, megjithëse janë më afër gjetjes të së vërtetës, përfundojnë duke qenë të errët dhe tepër teknikë, dhe nganjëherë devijojnë në spekulime. Lloji më i mirë i filozofisë, mendonte Hjumi, duhet të kombinojë pjesët më të mira të secilës. “I lumtur”, përfundon ai, “nëse mund të bashkojmë Kufijtë e llojeve të ndryshme të Filozofisë, duke pajtuar Hulumtimin e thellë me Qartësinë dhe të Vërtetën me Risinë!”

Hjumi shpresonte që Hulumtimi mbi intelektin njerëzor do ta arrinte këtë bashkim stilistik. Ai do ta bënte këtë duke marrë “Qartësinë” dhe “Risinë” nga filozofia e thjeshtë dhe e qartë, dhe “Kërkimin e thellë” dhe “të Vërtetën” nga ajo e saktë dhe abstrakte. Ai e ka shkruar Hulumtimin në mënyrë të lexueshme, por megjithatë do ta përdorte atë për të zbuluar parimet e përgjithshme. Hjumi përdor një metaforë për të përmbledhur natyrën e metodës së tij të kombinuar. “Kërkimi i brendshëm ose Hulumtimi” i filozofit të saktë dhe abstrakt, shkruan Hjumi, është po aq i domosdoshëm për filozofin e thjeshtë dhe të qartë sa është anatomia e domosdoshme për piktorin. Nëse piktori merret me dukjet, duke përdorur “Ngjyrat më të pasura” për të paraqitur “Figura” me “Pamje tërheqëse”, ai duhet gjithashtu të drejtojë vëmendjen e tij ndaj çdo gjëje që shtrihet poshtë: ndaj “Strukturës” së errët “të brendshme të Trupit njerëzor”, por të plotë me kocka, muskuj dhe organe që janë shumë më pak piktoreske. Hjumi u përpoq, në mënyrë të ngjashme, të zbulonte strukturën e brendshme të mendjes - sado e errët të jetë ajo - dhe pastaj të shkruajë për të me gjithë ngjyrat retorike që ka në dispozicion. Për t’u siguruar që të mos ngatërrohej me besëtytni, ai do të vendoste më tej përvojën si një kufi: duke refuzuar të filozofonte përtej asaj që nuk kishte përjetuar vetë.

Me pajtimin e tij të këtyre dy stileve, Hjumi largohet si nga përfaqësimi i karaktereve të virtytit dhe vesit, ashtu edhe nga metafizika spekulative. Për Hjumin, skicat e karaktereve nuk ishin më një rrugë e tretë alternative drejt filozofisë morale, por një nga dy doksat që duhej të kapërceheshin nga metoda e tij e re e sintetizuar. Në duart e Hjumit, filozofia morale bëhet, në vend të kësaj, një kërkim mjeshtëror retorik për parimet e përgjithshme dhe universale që qëndrojnë nën fenomenet e ndryshme, duke njohur kufizimet e veta. Nëse Hjumi do të merrej me karaktere, ai do ta bënte këtë në këtë mënyrë.

Vërtet, kur Hjumi atë vit shkroi esenë e tij famëkeqe Për karakteret kombëtare, ai nuk skicoi karakteret e Burrit Francez apo Burrit Italian në stilin e Teofrastit dhe imituesve të tij. Përkundrazi, ai filloi me kritikën e një parimi ekzistues, i përdorur zakonisht për të përcaktuar karakterin kombëtar. Eseja e Hjumit nuk merret me përfaqësimin e atributeve të veçanta, por me përcaktimin më të mirë se si formohet pikërisht karakteri kombëtar. Me fjalë të tjera, Hjumi interesohej për parimin që formon karakteret kombëtare që në fillim; jo për përshkrimin e vetë karaktereve kombëtare.

Në dialogun e bashkëngjitur te Hulumtimi mbi parimet e moralit (1751), gjejmë një folës aq të shqetësuar për “Pasigurinë e të gjitha këtyre Gjykimeve mbi Karakteret”, saqë ata inkurajohen të përpiqen të gjejnë “një Standard për Gjykimet e kësaj Natyre” duke “shqyrtuar Parimet e para”. Hjumi përdor një imazh për të shprehur natyrën e këtij problemi:

Rajna rrjedh nga Veriu, Rona nga Jugu; megjithatë të dy burojnë nga i njëjti mal, dhe gjithashtu shtyhen në drejtimet e tyre të kundërta nga i njëjti parim i rëndesës: Pjerrësitë e ndryshme të tokës, mbi të cilën rrjedhin, shkaktojnë gjithë ndryshimin e rrjedhave të tyre.

Ky imazh mund të shërbejë mirë për të ilustruar dy mënyra shkrimi që do të ndiqnin dy rrugë të ndryshme në dekadat pas ndarjes së Hjumit të filozofëve moralë në anatomistë të ditur, të pakuptueshëm që kërkojnë burimet e fshehta dhe parimet e realitetit, dhe piktorë të thjeshtë, bisedorë, sipërfaqësorë që përfaqësojnë karakteret. Ndërsa të dy kanë burimin në malin e filozofisë morale dhe të dy, në mënyrat e tyre, shtyhen nga një përpjekje për të kapur realitetin, ata ndjekin dy rrugë shumë të ndryshme, duke u derdhur përfundimisht në detet që ne tani i quajmë përkatësisht “filozofi” dhe “letërsi”. Përderisa nga perspektiva e detit nuk mund të shohim burimin e vetëm të këtyre dy lumenjve, duke përqendruar sytë tanë te Hjumi ne arrijmë disi afër burimit.

Hulumtimi i Hjumit, siç e shpreh një historian i letërsisë, u shkrua “në një moment tranzicioni në historinë e vetë konceptit të letërsisë”. “Letërsia” erdhi të emërtonte gjithë atë që dikur filozofia e tipit piktoresk kishte përfshirë. Letërsia ishte qendër për figura tipike, përshkrime të gjalla dhe vendosjen e “karaktereve të kundërta në kontrast të duhur”. Në disa raste, figurat e veçanta teofrastiane që u shkruan për përmbledhje të shekullit XVII të karaktereve, përfunduan të përthitheshin drejtpërdrejt në romane. Në raste të tjera, ky ndikim ishte më pak i drejtpërdrejtë dhe përbëhej më shumë nga romancierët që eksploronin cilësitë morale - si krenaria dhe paragjykimi, ose arsyeja dhe ndjeshmëria - përmes përshkrimit të figurave tipike tani të vendosura në një strukturë narrative. Filozofia, ndërkohë, u bë anatomi. Duke iu kthyer programeve të sotme mësimore të departamenteve të filozofisë, është e qartë se Hjumi fitoi betejën: sot, në një kurs filozofie nuk do të lexosh Adisonin, por Lokun.

Duke u kthyer para Humjit, mund të kemi një pamje të një mënyre alternative, më letrare të filozofisë - një mënyrë që ekzistonte para se angazhimi ndaj parimeve të përgjithshme ta kishte mbyllur atë. Në të gjejmë një version të dijes që është sociale dhe kontekstuale dhe ku estetika dhe njohja janë të pandashme. Kjo traditë na nxit të pyesim se çfarë do të ndodhte po të mendonim për Bryjerin si filozof po aq sa për Dekartin? Apo për Adisonin si dikush që ka aq rëndësi morale sa Loku? Çfarë do të ishim në gjendje të bënim nëse përshkrimet tona të përditshme për një shpjegues arrogant, beqar pa dashje dhe intelektual do t’i konsideronim si mjete letrare me fuqinë për të na ndihmuar të kuptojmë botën dhe të ndryshojmë sjelljen tonë?

Ja dy sugjerime. Lidhja e dikurshme mes shkrimit të karaktereve dhe filozofisë na inkurajon të marrim në konsideratë se si, ndonjëherë, për të shpjeguar një koncept të përgjithshëm, si “koha e papërshtatshme” apo “shpërqendrimi”, nuk mjafton vetëm një përkufizim dhe një shpjegim, por nevojitet edhe një përshkrim. Kjo traditë na tregon se, ndonjëherë, vetëm përmes një përshkrimi besnik e të gjallë të një lloji të veçantë personi, mund të kapet një koncept i caktuar i përgjithshëm. Na duhet, me fjalë të tjera, Njeriu i Shpërqendruar për të kuptuar se çfarë është Shpërqendrimi.

Në këtë këndvështrim, disa lloje të shkrimit letrar bëhen më filozofike në frymë. Po kështu, edhe disa personazhe letrare - shpesh ata që filozofët zakonisht i kanë lënë pas dore. Tradita teofrastiane nuk na nxit të mendojmë për vlerën filozofike të një Antigoneje apo të një Ana Karenine me jetën e tyre të pasur të brendshme dhe vendimet e vështira për të marrë, por na shtyn t’i kushtojmë vëmendje shumë tipave pa emër që mbushin letërsinë. Me traditën teofrastiane në mendje, shohim se figurat më të zakonshme shoqërore - mikpritësit, snobët, karrocierët, hallat - janë mishërime të veçanta të koncepteve të përgjithshme.

Së dyti, duke kujtuar lidhjen mes filozofisë dhe skicave të karaktereve, kjo na ndihmon të kuptojmë se si kur përshkruajmë më hapur tipat moralë, si grumbulluesit ose shpjeguesit arrogantë, ne në fakt angazhohemi në një traditë të hershme të ligjërimit të mësimit moral përmes shembullit të keq. Duke i emërtuar këta tipa, ne i inkurajojmë njerëzit të mos sillen në mënyrë të ngjashme. Në shekullin XVI, skica e Njeriut në Kohë të Papërshtatshme mendohej se funksiononte si frenues për të inkurajuar njerëzit që të mos silleshin si ai. Në shekullin XXI, ne e quajmë dikë shpjegues arrogant me shpresën që, po ashtu, përfundimisht ai të ndalojë së qeni i tillë. Ky theksim mbi transformimin e dallon skicën teofrastiane nga stereotipi. Cilësitë që ajo trajton nuk janë tipare thelbësore që imagjinohen si të lidhura ngushtë me fenë, etninë ose racën e dikujt. Përkundrazi, ato janë cilësi që ne i emërtojmë me shpresën për t’i ndryshuar.

Në një botë ku filozofia sot ka të bëjë krejtësisht me anatominë, tradita teofrastiane na shtyn të rimendojmë punën morale dhe politike të pikturimit: si një rrugë drejt dijes, ashtu edhe si një thirrje për veprim. Kujtimi i fatit të këtij libërthi të skicave - se si dikur lexohej dhe kuptohej, dhe se si u imitua më pas - na lejon të presim më shumë nga ndërthurja e filozofisë me letërsisë sesa thjesht një stil i mirë. Tradita teofrastiane na tregon se si një aspekt në dukje i padëmshëm dhe i lënë pas dore i letërsisë, mban brenda vetes një rrugë për të hyrë te konceptet e përgjithshme dhe për të ndryshuar mënyrën se si sillemi: dy detyra që janë thellësisht filozofike dhe që zakonisht kërkojnë shumë më tepër se një skicë të shkurtër. /Telegrafi/