Një letër për Pier Paolo Pasolinin

Kjo letër na ndihmon të njihemi më mirë me shkrimtarin e madh italian Pier Paolo Pasolini. Letra i ishte drejtuar poetit pas vdekjes dhe brenda saj Oriana Fallaci ngjall fjalë, mendime dhe emocione që poeti i kishte lënë asaj në disa letra. Pra, kjo letër është një dokument i çmuar që na jep një portret të vërtetë të autorit

Nga: Oriana Fallaci
Përktheu: Leonora Buçinca

Diku, Pier Paolo, përzier me letra, gazeta dhe shënime, duhet ta kem letrën që më shkrove një muaj më parë. Atë letër mizore, të pamëshirshme, që më goditi me të njëjtën dhunë me të cilën të vranë. E barta me vete, për dy-tri javë rresht, në gjysmën e botës, deri në Nju-Jork, pastaj e vendosa, nuk e di se ku dhe po e pyes veten nëse një ditë do ta gjej përsëri. Shpresoj jo. Po ta shikoj dhe lexoj edhe një herë do të më lëndojë po aq sa atëherë kur e lexova dhe u mërzita duke i fiksuar fjalët, me shpresë që t’i harroja. Por, ja që s’i harrova. Mund t’i rindërtoj përmendsh pothuajse. Pak a shumë kështu:

“E mora librin tënd të fundit. Të urrej që e ke shkruar. Nuk shkova përtej faqes së dytë. Nuk dua ta lexoj kurrë. Nuk dua të di se çfarë ka barku i një gruaje. Më neverit mëmësia. Më fal, por unë atë neveri e bart me vete që kur isha fëmijë, kur isha tri vjeç, më duket ose, ndoshta, ishin gjashtë kur dëgjova nënën time të pëshpëriste se…”.

Nuk t’u përgjigja. Çfarë ti përgjigjesh një burri që vajton dëshpërimin e tij pse është burrë, dhimbjen e tij pse ka lindur nga barku i një gruaje? Nuk ishte letër e drejtpërdrejtë për mua, në fund të fundit, por për veten tende, për vdekjen që gjithmonë të ndiqte për t’i dhënë fund zemërimit të të ardhurit në këtë botë falë një barku të fryrë, dy këmbëve të hapura, një kordoni kërthizor të zgjidhur në gjak. Si mund të ngushëlloj të pajtohesh me një pashmangshmëri të tillë? Fjalët që të ngushëllonin ishin në librin që e refuzove me zemërim. E vetmja mënyrë për të të qetësuar do të të kishe qenë të të merrja në kraharor: të të doja sikur vetëm një grua që di ta duaj një burrë. Por, ti kurrë s’e lejove një grua të të marrë në kraharor, që të dojë. Ai barku ynë nga i cili ke dalë, të ka mbushur gjithnjë me tmerr. Me përjashtim të nënës tënde e cila u nderua si një Mari e mbetur shtatzënë nga Fryma e Shenjtë, duke harruar që edhe ti ishe i lidhur me një kordon kërthizor që zgjidhej në gjak. Ne gratë të kemi nxitur fizikisht një neveri.

Kur na pranoje e bëje nga keqardhja. Nëse na falje ishte për vullnet. Në çdo rast nuk harroje asnjëherë legjendën që na fajëson që kemi këputur mollën, zbuluar mëkatin. E urreje shume mëkatin, seksin, që për ty ishte mëkat. E doje shumë pastërtinë, dëlirësinë që për ty ishte shpëtimi. Dhe, sa më pak pastërti gjeje, aq më shumë hakmerreshe duke kërkuar ndyrësi, vuajtje, vulgaritet: si ndëshkim. Si disa priftërinj që marrin kamxhik, e kërkoje atë me seks, që ishte mëkat për ty. Seksi urrejtës i djemve me fytyra të paqarta (ti që kishe kultin e inteligjencës), me trupin pa asnjë hir (ti që kishe kultin e hirit), nga mendja pa bukuri (ti që kishe kultin e bukurisë).

Në ato u zhyteshe, e poshtëroje veten, e humbje veten; sa më të vrullshme të ishin, më famëkeqe ishin. Për ato këndoje në poezitë e tua të bukura, librat e tu të bukur, filmat e tu të bukur. Nga ato ëndërroje të vriteshe, herët a vonë, për ta përmbushur vetëvrasjen tënde. A jam e keqe t’i them këto? A jam mizore edhe unë? Ndoshta, por ishe ti ai që më mësove se duhet të jemi të sinqertë edhe me koston e paraqitjes si të këqij, të sinqertë, me koston e të qenit mizor dhe, gjithmonë, të guximshëm të themi atë që besojmë; edhe nëse është e pakëndshme, skandaloze, e rrezikshme. Ti në shkrime fyeje, duke plagosur deri në pikën ku thyhet zemra. Dhe, unë nuk të fyej duke të thënë se nuk ishte ai shtatëmbëdhjetëvjeçari që të vrau; ti je ai që ke bërë vetëvrasje duke e përdorur atë. Nuk të lëndoj kur them se gjithherë e dija që ti po e thërrisje vdekjen sikur të tjerët që thërrisnin Zotin, që dëshiroje vrasësin si të tjerët që dëshironin parajsën. Ishe aq fetar ti që prezantoheshe si ateist. Kishe njëfarë nevoje për absoluten ti që na fiksoje me fjalën njerëzim. Vetëm duke përfunduar me kokë të thyer dhe trup të shqyer ti mund ta shuaje ankthin dhe ta kënaqje etjen tënde për liri. Dhe, nuk është e vërtetë që e urreje dhunën. Me tru e dënoje, por me shpirt e kërkoje, si mënyrë të vetme për të kënaqur dhe ndëshkuar djallin që digjej brenda teje. Nuk është e vërtetë që mallkoje dhimbjen.

Përkundrazi, të shërbente si një brisk për ta nxjerrë engjëllin që ishte në ty. E vura re nga takimi i parë kur u takuam në Nju-Jork: tani, dhjetë vjet më parë. Dhe, ky fakt më bëri përshtypje më shumë sesa gjeniu yt ngazëllyes, kultura jote irrituese, fantazia jote e ndezur. Vrapoje çdo natë në lagjet ku as policët nuk guxojnë të hyjnë të armatosur. Asnjëherë nuk u lodhe së sfiduari turbullirën, së prekuri tmerrin, së bashkuari me rrënojat mashkullore të varësve të drogës, të përmbysurve, të dehurve. Pavarësisht nëse shkoje në Bowery o Harlem ose në port, gjithmonë ishe i pranishëm atje ku kishte të keqe dhe rrezik. Arthur Rimbaud, në krahasim me ty, bëhej edukator. Sa herë kam pasur frikë se mos po më thonë që të kanë gjetur me fyt të prerë apo me ndonjë plumb në zemër. Një mbrëmje edhe ta thashë. Ishim para Qendrës Lincoln dhe po kërkoje një taksi për të shkuar në një vend që nuk doje ta pranoje. Nga padurimi dukeshe i shqetësuar, dridheshe. Pëshpërita: “Do ta presin fytin, Pier Paolo”. E ti më vështrove me sy të ndritshëm dhe të trishtuar (sytë e tu ishin gjithnjë të trishtuar, madje edhe kur qeshje), pastaj u përgjigje me ironi: “Po?”. Te kujtohen, vërtet, ato ditë në Nju-Jork? Vije në banesën time, uleshe në divanin e vjetër, kërkoje një Coca-Cola (kurrë nuk të pashë të dehur) dhe më thoshe që e doje Nju-Jorkun sepse ishte i ndotur, pa shpirt. Në atë qytet të jashtëzakonshëm shikoje vetëm mjerimin moral, si një ish-koloni thoshe, si një nënklasë, e një varfëri që e krahasoje me varfërinë e Kalkutës, Casablanca, Bombay.

Një pasdite më the: “Më vjen keq që nuk erdha këtu më parë, 20 ose 30 vjet më parë, për të qëndruar. Nuk më kishte ndodhur kurrë që të bie kaq në dashuri me një vend. Përveç në Afrikë, ndoshta! Por në Afrikë do të doja të shkoja dhe të qëndroja në mënyrë që të mos vritem. Po, Afrika është sikurse një drogë që merr kundër vetëvrasjes. Nju-Jorku, përkundrazi, është një luftë në të cilën ballafaqon vetëvrasjen”. Kishe ardhur nga Montreali me tren. Kishe zbritur në një stacion nëntokësor dhe nuk kishe gjetur një transportues. Me valixhet që t’i shtypnin krahët kishe kapërcyer një tunel dhe, në fund të tunelit, kishte parë një dritë verbuese. Qyteti të kishte sulmuar me lavdinë e një shfaqjeje: Jerusalemi që shfaqet në sytë e një kryqëzori, thoshe. Ndërsa rrokaqiejt i shihje si Dolomitët, e unë të dëgjoja kapluar nga frika: ishe vetëm poet apo edhe i çmendur? Asnjëherë nuk kam menduar që Nju Jorku mund të shihej si Jerusalem dhe rrokaqiejt si Dolomitët. Por në majë të atyre rrokaqiejve nuk deshe të ngjiteshe asnjëherë. Sa herë u përpoqa t’ju çoj në katin e fundit të Empire State Building! Të premtoja: “Është si të ngjitësh në një majë malore, era është e pastër atje”. Gjithmonë gjeje një justifikim: ty nuk të interessonte era e pastër. Të interesonte krenaria e Rrugës Dyzet e dy, me dritat e saj të kuqe nga ferri dhe dyqanet që shisnin pornografi.

“Dje, në rrugën Dyzet e dy, pashë një njeri që po vdiste. Në duar kishte një pako. E fiksoi dhe pastaj e përplasi për tokë me aq zemërim saqë paketa u prish. Pastaj ai njeri u mbështet për muri, rrëshqiti ngadalë në tokë dhe qëndroi aty: të vdiste. Pa u ndalur askush ta shikojë, ta ndihmojë. As unë. A është kjo e keqe? A është mungesë e keqardhjes? Ndoshta është një formë superiore e mëshirës. E kupton, me i lënë të tjerët të vdesin”.

Ne menjëherë u bëmë miq, ne miqtë e pamundur. Dmth., unë gruaja normale dhe ti burri anormal, të paktën sipas kanoneve hipokrite të të ashtuquajturit civilizim. Unë jam e dashuruar me jetën dhe ti i dashuruar me vdekjen. Unë kaq e rreptë dhe ti kaq i ëmbël. Kishte një ëmbëlsi femërore tek ti, një mirësi femërore. Edhe zëri yt si të tjerët kishte një diçka femërore dhe kjo ishte e çuditshme sepse tiparet tua ishin tiparet e një burri: të thatë, të egër. Po, kishte një egërsi të fshehur në mollëzat e tua të forta, në hundën tënde si të bokserit, në buzët tua të holla, një egërsi e paligjshme. Dhe ajo transmetohej në trupin tënd të vogël dhe të hollë, në tiparet tua mashkullore, të mbytura, nga një kafshë që kërcen dhe kafshon. Por, kur flisje, buzëqeshje apo lëvizje duart, bëheshe po aq i butë si një grua, i mirë si një grua. Dhe unë ndihesha gati në siklet që provoja atë transport misterioz për ty. Mendoja, në fund të fundit, është njësoj si ndjenja e tërhequr nga një grua. Si dy gra, jo një burrë dhe një grua, shkonim për të blerë pantallona për Ninetto, xhaketa për Ninetto, dhe ti flisje për të sikur të ishte djali yt: i lindur nga barku yt, dhe jo i mbjellë nga fara jote. Sikur të ishe xheloz për amësinë kur qortoje nënën tënde. Për Ninetto, në një dyqan në fshat, u dashuruat në një këmishë që ishte kopja e saktë e këmishëve të përdorura nga Sing Sing. Në xhepin e majtë shkruhej: “Burgu i Shtetit. Galeotto numër 3678”. E provove duke përsërit vazhdimisht: “E lezetshme, do ta pëlqejë”. Pastaj dolëm jashtë dhe në rrugë pati një procesion në favor të luftës në Vietnam, të kujtohet? Tipa të moshës së mesme ngriteshin shenja mbi të cilat shkruhej “Bombardoni Hanoi”, u ndjeve keq. Për një javë ke qenë në ankth duke më shpjeguar se momenti i vërtetë revolucionar nuk ishte në Kinë apo në Rusi, por në Amerikë. “Shko në Moskë, shko në Pragë, shko në Budapest dhe mendon se atje revolucioni ka dështuar: socializmi ka vënë një klasë në pushtet dhe punëtori nuk është mjeshtër i fatit të tij.

Shko në Francë, në Itali dhe e kupton që komunisti evropian është një njeri bosh. Vjen në Amerikë dhe zbulon të majtën më të bukur që mund të zbulojë një marksist si unë. Revolucionarët këtu sjellin në mend të krishterët e parë, në ata ekziston i njëjti absolutet i Krishtit. Më erdhi një ide: transferimi i filmit tim për Shën Paolon në Amerikë”.

Nga kultura amerikane zgjidhje pothuajse gjithçka, por sa vuajte kur dy studentet amerikane të pyetën se cili ishte poeti yt i preferuar, e ti iu përgjigje, natyrisht Rimbaud, dhe ato të dyja injoruan se kush ishte Rimbaud. Është kjo arsyeja pse u largove nga Nju-Jorku kaq i pakënaqur? Unë do të thosha jo. Unë do të thosha që e le Nju-Jorkun i zhgënjyer, sepse nuk kishe vdekur, sepse shikove jashtë shkurajimit dhe nuk u përmbyse. Netët e kaluara në kërkim të vetëvrasjes ti kishin bërë vetëm mollëzat e faqeve më të egra, shikimin më të etshëm. Po ndihem, thoshe, si një fëmijë, të cilit ia kanë ofruar një tortë dhe më pas ia kanë marrë, ndërsa ishte gati ta kafshonte. Po, do të duhej të pinit një mijë hidhërime të tjera përpara se të gjenit dikë që do t’jua jepte dhuratën e vrasjes, t’jua dhurojë një vdekje koherente pas një jete koherente. Thonë që ti ishe i aftë të ishe gazmor, zë lart dhe se për këtë iu pëlqeu shoqëria me të rinj: të luaje futboll, për shembull, me djemtë e fshatrave. Por unë kurrë nuk të kam parë kështu. Melankolinë e bartje sipër si një parfum dhe tragjedia ishte situata e vetme njerëzore që ti me të vërtetë e kuptoje. Nëse një person nuk ishte i lumtur, nuk ju interesonte. Kujtoj me çfarë dashurie, një ditë, u përkulët para meje, ma shtrënguat kyçin e dorës dhe pëshpëritët: “As ti, sa i përket dëshpërimit, s’bën shaka!”

Ndoshta kjo është arsyeja pse fati bëri që të takohemi përsëri, vite më vonë. Ishte në Rio de Janeiro, ku kishit ardhur me Maria Callas për pushime. Gazetat shkruanin se ishit të dashuruar. Ishit? Unë e di që ti dy herë në jetë ke provuar të duash një grua dhe je zhgënjyer. Por nuk mendoj se njëra nga këto dy gra ishte Maria. Ishit shumë të ndryshëm, tepër të ndryshëm estetikisht, psikologjikisht dhe kulturalisht. Në të njëjtën kohë, megjithatë, dukeshit aq të bashkuar nga një bashkëpunim misterioz. Dyshimi im është se ti e kishe adoptuar atë si motër, për ta bërë ta harrojë braktisjen e Aristoteles Onassis. Nuk u shkëpusje asnjëherë prej saj, madje e ndihmoje të vishej dhe zhvishej. Në plazh ia lyeje supet në mënyrë që dielli të mos e skuqte. Në restorante vuaje çdo teke të saj. Gjithmonë indulgjent, i durueshëm, i qetë si infermier në Lambaréné (qyteti i Gabonit, ku Albert Schweitzer themeloi spitalin e vet). Po, ne ty ishte heroizmi i misionarit që shkon për t’i shëruar lebronjtë, mirësia e shenjtorit që vuan martirizimin me gëzim. Një mbrëmje biseduam për të, në detin e Copacabanas, brenda një muzgu të trëndafiltë në të artë. Maria përgjumej mbi rërë, e mbështjellë me një kostum banjash të zi, unë të tregoja për torturat me të cilat brazilianët ushqenin të burgosurit politikë: il pau de arara, elektroshok. Më dëgjoje pa vullnet, pothuajse i irrituar me një bisedë të tillë në një muzg trëndafili në të artë. As nuk më përgjigjeshe. Vetëm kur e kuptove që më lëndove, dhe kur unë t’u vërsula duke të thënë se atëherë ti nuk ishe i sinqertë në protestat dhe betejat tua, që ishe thjesht një Narcis që pretendon të luftojë kundër padrejtësisë për ta përmbushur kotësinë tënde, filluat të flisnit për Jezu Krishtin dhe Shën Françeskun. Asnjë prift nuk më ka folur asnjëherë si ti për Jezu Krishtin dhe Shën Françeskun. Njëherë e di që më ke pas folur edhe për Shën Agustinin, për mëkatin dhe shpëtimin ashtu siç i shihte Shën Agustini. Ishte kjo kur më recitove përmendsh paragrafin në të cilin Shën Agustini tregon për nënën e vet kur dehej. Në atë rast kuptova që po kërkoje mëkatin për ta gjetur shpëtimin, sigurisht se shpëtimi mund të vijë vetëm nga mëkati dhe sa më i madh është mëkati, aq më çlirimtar është shpëtimi. Ajo që më thoshe për Jezusin dhe për Shën Françeskun, kur Maria përgjumej para detit të Copacabanas, më ka mbetur si një nishan. Sepse ishte një himn për dashurinë kënduar nga një njeri që nuk beson në jetë. Jo rastësisht e kam përdorur në librin që s’deshe ta lexoje.

E futa në gojën e fëmijës kur ai ndërhyn në gjyqin kundër nënës së vet: “Nuk është e vërtetë që ti nuk beson në dashuri, nënë. Beson aq shumë saqë ngulfatesh sepse e sheh kaq pak atë dhe sepse ajo që sheh nuk është kurrë e përsosur. Ti je e bërë nga dashuria. Por a mjafton të besosh në dashuri nëse nuk beson në jetë?” Edhe ti ishe i bërë nga dashuria. Virtyti yt më spontan ishte bujaria. Asnjëherë nuk dije të thoshe jo. Dhuroje me duar plot cilido që të kërkonte, pavarësisht nëse kishte të bënte me para, punë apo miqësi. Alekos Panagulis, për shembull, i dhuruat parathënien për dy librat e tij me poezi. Dhe, varg për varg, me tekstin grek ngjitur, doje të kontrolloje se a janë përkthyer mirë. Takoheshim për këtë, e mban mend? Dhe pastaj filluam të shiheshim përsëri kur ai u lirua nga burgu dhe erdhi për të emigruar në Itali. Shkonim shpesh në darkë, të tre. Ngrënia me ty ishte gjithmonë një festë, sepse me ngrenë me ty kurrë nuk ishte e mërzitshme. Një mbrëmje, në atë restorantin që të pëlqente shkaku i mocarelave, erdhi edhe Ninetto. Të thërriste “baba”. Dhe ti e trajtoje ashtu si një baba që trajton djalin e tij, të lindur nga barku i tij dhe jo nga fara e tij. Të largoheshim nga ti pas darke, nga ana tjetër, ishte një mundim. Sepse ne e dinim se ku do të shkoje çdoherë. Dhe, çdoherë ishte sikur të shikonim të vrapoje drejt një takimi me vdekjen.

Çdoherë doja t’ju kapja për xhakete, t’ju mbaja, t’ju lutja, ta përsërisja atë që ju pata thënë në Nju-Jork: “Do të bësh që ta presin fytin, Pier Paolo!” Doja të bërtisja se nuk kishe të drejtë sepse jeta jote nuk të përkiste ty dhe mjaft, për etjen tënde, për shpëtim dhe mjaft. Letërnjoftimi në skelën Pier Paolo 32 na përkiste të gjithëve. Dhe na duhej. Askush tjetër në Itali nuk mund të zbulonte të vërtetën sikurse e zbuloje ti, të aftë të na bëjë të mendojmë se si na bënte të mendojmë, të na edukonte në ndërgjegjen civile siç na edukoje ti. Dhe unë të urreja kur largoheshe me atë makinën me të cilën të tre bandat kishin për ta shtypur zemrën. Të mallkoja. Por pastaj urrejtja shtynte në një admirim të çmendur dhe unë bërtisja: “Çfarë burri trim!” Nuk flas për guximin tënd moral tani, domethënë për atë që ju bëri të shkruani në këmbim të fyerjeve, keqkuptimeve, moskuptimeve, hakmarrjeve. Unë po flas për guximin tënd fizik. Duhet për të pasur mëlçi goxha të madhe për ta frekuentuar baltën që frekuentoje ti, natën. Mëlçi të krishterëve të fyer e tallur që hyjnë në Kolosseum për t’u shqyer nga luanët. Njëzet e katër orë para se t’ju shqyejnë, unë erdha në Romë me Panagulis. Erdha e vendosur të të shoh ty, të përgjigjem me gojë për atë që më kishe shkruar. Ishte një e premte. Dhe Panagulis të telefonojë në shtëpi, por në shifrën e tretë u fut një zë që shënoi: “Vëmendje. Për shkak të sabotimit që ka ndodhur ditët e fundit në termocentralin Eur, shërbimi i numrave që fillojnë me 59 është pezulluar përkohësisht”. Të nesërmen ndodhi e njëjta gjë. Na erdhi keq sepse ne menduam që po vinim në darkë për ty të shtunën në mbrëmje, por e ngushëlluam veten duke menduar se mund të të shihnim të dielën në mëngjes. Për të dielën patëm një takim me Giancarlo Pajetta dhe Miriam Mafai në Sheshin Navona. Morëm nga një pije dhe pastaj shkuam për të ngrënë. Ashtu rreth orës dhjetë të telefonuam përsëri. Por, përsëri u fut ai zëri që skanoi: vëmendje, për shkak të sabotimit numri nuk funksionon. Te sheshi Navona shkuam pa ty. Ishte një ditë e bukur, një ditë plot diell.

Në kafeterinë “Tre Scalini” filluam të flasim për Frankon (Françisko Franko, diktatorin spanjoll), i cili nuk vdes kurrë, dhe unë mendoja: do të më pëlqente të dëgjoja Pier Paolo të fliste për Frankon që nuk vdes kurrë. Pastaj na u afrua një i ri që shiste gazetën dhe i tha Pajettes: “E kanë vrarë Pasolinin”. E tha me një buzëqeshje, sikur duke njoftuar humbjen e një skuadre futbolli. Pajetta nuk e kuptoi. Apo nuk donte ta kuptonte? Ajo ngriti ballin egër e belbëzoj: “Kush? Kanë vrarë kënd?” E djali sërish tha: “Pasolinin”. Dhe unë, në mënyrë absurde: “Cilin Pasolin?” Djali: “Qysh cilin?! Qysh cilin Pasolin?! Pasolini, Pier Paolo”. Dhe Panagulis tha: “Nuk është e vërtetë”. Dhe Miriam Mafai tha: “Kjo është një shaka”. Por në të njëjtën kohë ajo u ngrit dhe vrapoi për të telefonuar e për të pyetur nëse ishte shaka. Ajo u kthye puthuajse menjëherë me një fytyrë të zbehtë. “E vërtetë. E kanë vrarë me të vërtetë”. Në mes të sheshit një shakaxhi me pantallona jeshile luante një tub të gjatë. Duke luajtur kërcente duke ngritur në mënyrë groteske këmbët e mbështjella me pantallonat jeshile e njerëzit qeshnin. “E vranë në Ostia, këtë nate”, shtoi Miriam. Dikush qeshi me zë të lartë sepse shakaxhiu tundi tubin e tij dhe këndoi një këngë absurde. Këndonte: “Dashuria ka vdekur, presje, dashuria ka vdekur, pikë! Prandaj unë ju qaj, presje, prandaj unë ju qaj, pikë!” Ne nuk shkuam për të ngrënë. Pajetta dhe Mafai u larguan me kokat ulur, unë dhe Panagulis filluam të ecim pa e ditur se ku.

Në një rrugë të shkretë ishte një bar i shkretë, me televizion ndezur. Hymë duke na ndjekur një riosh i cili pyeste i trembur: “A është e vërtetë? A është e vërtetë?” Dhe pronarja e barit pyet: “E vërtetë çka?” Dhe rioshi përgjigjet: “Për Pasolinin. Pasolini i vrarë”. Dhe pronarja e barit bërtet: “Pasolini Pier Paolo? Jezus! Jezus-Maria! I vrarë! Jezus! Duhet të jetë çështje politike!” Pastaj në ekranin e televizionit u shfaq Giuseppe Vannucchi (gazetar i lajmeve “Rai”) dhe dha lajmin zyrtar. Dy njerëz të rëndomtë që kishin zbuluar trupin tënd u shfaqën, gjithashtu. Ata thanë se nga distanca nuk dukeshe as si një trup, ishe shumë i masakruar. Dukeshe si një grumbull plehrash dhe vetëm pasi ata shikuan nga afër, vunë re se nuk ishin plehra, por se ishe një njeri. A do të më keqtrajtosh ende nëse them se nuk ishe një njeri, por ti ishe një dritë dhe një dritë është shuar?”

Romë, 16 nëntor 1975

/Revista “Akademia”/