Të humbur në përkthim!

Regjisorët gjithmonë rrezikojnë kur bëjnë filma në një gjuhë tjetër, shkruan Caspar Salmon. Shkrimin e tij Telegrafi e sjell më poshtë.

Është fakt i pranuar në mënyrë universale në botën e kinemasë, se kur një autor i njohur e bën filmin e tij të parë jashtë gjuhës amtare, ai është duke e përgatitur një gjë pa shumë vlera. Ndaj, ishin alarmuese lajmet se Hirokazu Kore-eda po punon në një film në frëngjisht, pas suksesit me Palmën e Artë me filmin “Manbiki Kazoku” (Familja e hajnave të dyqaneve). A do të detyrohet bota të durojë një tjetër film si “My Blueberry Night” (Netët e mia të boronicës) – një limonadë e shërbyer nga Wong Kar-wai në debutimin e tij të parë në gjuhën angleze më 2007, pas dy dekadave të punës shumë të vlerësuar në Japoni?

Filmi i Kore-eda-s, “La Vérité” (E vërteta), nuk është dështim, por ka një mjegull të dendur rreth tij, një lloj monotonie, diçka që nuk ia del mbanë – mbase për faktin se mjeshtri po xhironte jashtë Japonisë. Pjesa tjetër e temës është aty: familja, kujtesa dhe mashtrimet e saj, fëmijëria dhe aktet e rastësishme të mizorisë që ia shkaktojmë njëri-tjetrit. Por, kjo histori që vë përballë njëra-tjetrës aktoret Catherine Deneuve dhe Juliette Binoche – si nënë e bijë të armiqësuara – është më pak e fuqishme se puna e tij e zakonshme. Këtij ndërlikimi i shtohet fakti se burri i Binoche-s luhet nga Ethan Hawke, frëngjishtja e të cilit në rastin më të mirë është e çalë, kështu që aktori rri në heshtje, duke buzëqeshur teksa njerëzit përreth tij rrëfehen në frëngjisht, e herë pas here luan pak në kitarë. Diçka po shkon keq.

Problemet në situatat e tilla janë të shumëfishta, por dy janë kryesoret: si ta krijosh një dialog autentik dhe si t’i drejtosh aktorët teksa nuk e flet gjuhën e tyre. Në një version frëngjisht të filmit të shquar “Jodaí-e Nadér az Simín” (Ndarja), regjisori Asghar Farhadi foli në farsi, me një përkthyes që i transmetoi fjalët e tij në frëngjisht. Rreziku ashiqare shihet, por filmi “Le Passé” (E kaluara) është relativisht autentik për kohën dhe për vendin, megjithëse është e dukshme rënia e cilësisë nga “Ndarja”.

Shembujt tjerë janë të shumtë. Ky muaj shënohet me daljen në kinema të filmit “Little Joe” (Xhoi i vogël), nga regjisorja austriake Joeica Hausner – filmi i saj i parë në gjuhën angleze pas një serie lëvdatash për filmat tjerë, përfshirë ata në frëngjisht, “Lourdes” (Lurdi) dhe “Amour Fou” (Dashuria e çmendur). Ishin ca dilema kur vitin e kaluar filmi u shfaq në Kanë dhe, përkundër guximit të saj, është vështirë të zbërthehet sesa ishte e qëllimshme e pazakonshmja. Filmat e Hausner-it gjithmonë ishin të prirë drejt të qëllimshmes, por kjo është ajo paqartësia për të cilën filmi nuk ka pasë nevojë.

Yorgos Lanthimos paraqet një histori të rrallë suksesi, në kohët e fundit. Pas vlerësimeve për filmat e tij “Kynodontas” (Dhëmbi) dhe “Alpeis” (Aplet), regjisori grek merr vlerësime më të mëdha për filmat “The Lobster” (Karavidhja) dhe “The Favorite” (Favoritja) për të cilën Olivia Colman vitin e kaluar e fitoi çmimin Oscar. “Karavidhja” funksionon mbase edhe më mirë për efektin e çuditshëm distancues të gjuhës në të. Personazhet e Lanthimos-it, të gjithë flasin me një stakato të çuditshme, dhe aty ka një boshllëk, një ndjenjë zhvendosjeje prapa dialogut i cili shpesh bën që personazhet të flasin pa nevojë. Kjo funksionon mjaft mirë në anglisht; mbi të gjitha, qëllimi i regjisorit nuk ishte të riprodhojë modelin autentik të fjalimeve të periudhës së “Favorites”.

Ndoshta nuk është rastësi që Bong Joon-ho e arriti kulimin e karrierës me filmin “Gisaengchung” (Paraziti), një film në gjuhën koreane (regjisori madje i tha publikut në Golden Globes: ‘Sapo ta kapërceni pengesën prej një inçi të gjatë të titrave, do të njiheni me kaq shumë filma të mahnitshëm”). Filmat e tij “Seolgungnyeolcha” (Përmes borës) dhe “Okja” (që janë në dy gjuhë, atë angleze dhe koreane – v.j.) i kanë adhuruesit e vet (unë nuk jam në mesin e tyre), por është e qartë se i gjithë përqendrimi i tij, saktësia e tij shkoi te fituesi i çmimit Oscar që e dëshmon një zotërim të rrallë të karakterit, të vendit dhe të klasës ekonomike. Ajo ndjenjë e familjaritetit dhe e njohurisë na del në ekran.

Ndërkohë, vijnë lajmet se Pedro Almodovar do ta bëjë filmin e tij të parë në anglisht, pas një karriere prej disa dekadash me filmat spanjollë, ndërsa fituesi i Palmës së Artë, Apichatpong Weerasethakul, do të shfaq filmin “Memoria” (Kujtesa) ku luan Tilda Swinton. Filmi i fundit duket më pak shqetësues – qasja e prajt e regjisorit tajlandez nuk lidhet shumë me gjuhën – por ka disa arsye pse duhet të shqetësohemi me të parin. Filmat e Almodóvar-it janë rrënjosur në mënyrë të pazakontë në fjali, te lokalja, në veçoritë kulturore… e këto gjëra mund të eliminohen.

Me globalizimin vjen një thyerje e barrierave: regjisorët mund t’i lëvizin dhe mbjellin vizionet e tyre kudo që dëshirojnë, por në kinematë e dominuara nga të tjerët, sa herë që regjisorët e mëdhenj do të enden në ato toka, mbase do të ketë humbje të disa kualiteteve, të vizionit të theksuar dhe perspektivës më lartë dhe më individuale. /Telegrafi/