Ingeborg Bachmann dhe Max Frisch: Një dashuri dhe një histori e trishtuar

Anila Shuka

05 Maj 2003, Ferrara: Ime kushërirë, Blerina, më ka ftuar në një koncert të Mahler Chamber Orchestra-s. Është simfonia e tetë e kompozitorit ndoshta më të famshëm gjerman të shekullit XX, Hans Werner Henze. Hyj në Teatro Comunalepa, e njohur me repertorin. Isha me pushime dhe, fundja e dija që çfarëdo që të ishte, nuk do të bënte dëm pas një viti ushqyer me koncertet alternative falas në lagjen ku banoja atëherë në Berlinin Lindor. Kur në fund, jo pa solemnitet dhe nderim, prezantohet autori dhe unë shoh atë burrë moshëthyer, kokërruar, me sytë e futura në zgavrat e vogla, që kur ecën i tërheq këmbët në parketin e skenës më kaplon një dëshirë e madhe për ta takuar. I jam mirënjohëse prapë Blerinës që me t’ia komunikuar këtë dëshirë më kapi për dore dhe më tërhoqi nëpër prapaskenë mes gjullurdisë së njerëzve derisa e arritëm kompozitorin.

Biseda ishte e shkurtër, sigurisht. Por, për mua ishte e rëndësishme të ndaja me të një emër, që nuk kishte të bënte aq me muzikën, sesa me jetën e tij private: Ingeborg Bachmann. Ajo kishte tridhjetë vjet që ishte ndarë nga bota, në një mënyrë tejet të tmerrshme. Henze, në atë moshë 76-vjeçar, nuk është shumë i sigurte për datën: Pyet në italisht shoqëruesin e tij: “Kur ka vdekur Bachmann?” “1971”, thotë ai. “1973”, korrigjoj unë me kujdes. “Ah po, 1973”, thotë ai, pastaj ma kthen në gjermanisht: “Është një histori e trishtuar. Nuk e kam pranuar kurrë”.

Ingeborg Bachmann dhe Hans Werner Henze, të dy të datëlindjes 1926, i lidhte një dashuri platonike. Nuk mund të ishte ndryshe, sepse Henze ishte homoseksual. Ai ishte adhuruesi dhe kritiku më i angazhuar i saj, vëllai, shoku, nëna dhe babai i saj, porti ku ajo hidhte spirancën për t’u prehur, sa herë që e ndjente veten të sfilitur nga luftërat me gjininë mashkullore. Henze e merrte në shtëpinë e tij në Romë, i shëronte plagët dhe e inkurajonte të merrej me vokacionin e saj të vërtetë, artin e të shkruarit, që për Henzen ishte “Detyrë”. Kështu bëri edhe në vitin 1963, kur mori një letër alarmuese nga mikesha e tij e vjetër, pasi kjo ishte ndarë përfundimisht nga Max Frisch.

3 Korrik 1958, Paris: Në një kafene përballë Theatredes Nations. Ata me nga një gotë Pernod përpara. Ajo 32-vjeçare, ai 47, 15 vjet më i madh në moshë.

Javë më parë, Hamburg: Ai kish dëgjuar një radiodramë të saj (Dergute Gottvon Manhattan) dhe i impresionuar i kish nisur një letër. “Përgjigja e saj më habiti: Do të shkonte në Paris dhe do të kalonte nga Cyrihu, vetëm se kishte vetëm katër ose pesë ditë kohë. Çfarë donte të thoshte me këtë? Pastaj nuk erdhi” (Montauk, 1975).

Pak kohë më vonë në Paris: Ai kishte shkuar për premierën e shfaqjes (Biedermann und die Brandstifter). Ajo, nuk dihet. Për të takuar ish-të dashurin e saj, tashmë të martuar, Paul Celan? Ajo mëson për të nga gazetat, pastaj zbulon vendbujtjen e tij në Paris: Hotel du Louvre.

Kthehemi në kafene: Ajo “e veshur për lozhë” (Frisch), ai me dy bileta për ballkon. Ai në divorc, për shkak të aferave të panumërta, jetonte prej kohësh i ndarë nga e shoqja dhe tre fëmijët. Ajo e pamartuar, por me shumë adhurues dhe të dashur, dashuri me gjasë më shumë platonike sesa trupore. Vetëm një ditë më parë, më 2 korrik 1958, kish pasur në Paris takimin e fundit ndarës me njërin syresh: poetin Paul Celan dhe gruan e tij, Giselle. Të gjitha këto nuk kish si t’i dinte Max Frisch: “Unë nuk dija asgjë për jetën e saj, madje as thashetheme. Jetoni me një fëmijë? Ishte gjëja e parë që pyeta dhe ajo u gëzua, u habit, u lumturua që dikush nuk dinte fare gjë për të” (Montauk).

Dhe, me të drejtë, sepse Ingeborg Bachmann, e lindur më 25 qershor 1926 në Klagenfurt të Austrisë, që kish studiuar filozofi në Vjenë dhe në temën e doktoratës ish përballur në mënyrë kritike me veprën e Martin Heideggerit, nuk ishte aq e panjohur. Më së voni pas vitit 1953, kur iu dha çmimi i “Gruppe 47”, çmim që jepej nga shkrimtarët për shkrimtarët e rinj, për vëllimin me poezi “Die Gestundene Zeit” (Koha e shtyrë), asnjë lexues i vëmendshëm fejtonesh nuk mund të thoshte se nuk e njihte emrin e saj. Madje kish arritur deri në ballinën e revistës “Der Spiegel”, e cila qysh atëherë, dhe deri më sot, ishte revista më e pushtetshme publicistike e Gjermanisë.

Max Frisch, i lindur më 15 maj 1911 në Cyrih të Zvicrës, në fillim kish punuar si arkitekt ditën dhe si dramaturg natën, më pas e kish lënë arkitekturën dhe kishte dalë në profesion të lirë si shkrimtar, kishte shkruar disa drama, dy romane dhe ishte shpërblyer me shumë çmime. Shfaqja që do të zhvillohej në teatrin përballë kafenesë ku ishin ulur ata tani, premiera e parë e tij në Paris, do ta bënte atë të famshëm jashtë hapësirës së gjuhës gjermane.

Aktorët e prisnin, publiku e priste, ai vetë ishte i kënaqur me realizimin, e megjithatë: Ai nuk e fton as për lozhë, as për ballkon, por për një darkë jashtë teatrit dhe një natë pagjumë nëpër rrugët e kryeqytetit të Francës. Të nesërmen, në mugëtirën mëngjesore: “Puthjet e para në një stol publik, pastaj në merkatot, kafeja e parë: në tryezën përbri kasapët me përparëset e përgjakura, paralajmërimi i vrazhdë”(Montauk).

Gjatë pesë viteve të ardhshme: Për shtypin e intelektualëve ata ishin “çifti përrallor i skenës letrare”. Do të shiheshin shpesh së bashku dyshe ose me miq nëpër restorantet e Cyrihut, Romës, Napolit, Berlinit, Londrës, Nju Jorkut. Lidhja e bukur së jashtmi, siç duket, ishte torturuese së brendshmi. Në fillim Bachmann, e cila në atë kohë punonte redaktore radiodramash dhe dramaturge në Munih, shkon të jetojë tek ai në Cyrih. Pastaj marrin një banesë të përbashkët në Uetikonam See. Një vit më pas Frisch do t’i dërgojë një letër ku i kërkon të martohen. Përgjigja e saj refuzuese dhe qortuese: “Çfarë nënkuptuakam unë me martesë, një gjysmë viti pas prishjes së martesës sime borgjeze?”(Montauk). Por, lidhja vazhdon edhe katër vjet të tjera mes banesave të tyre në Romë dhe Cyrih.

Se si ka qenë kjo lidhje në të vërtetë, kjo nuk mund të thuhet me saktësi. Sepse dokumentet kryesore që do të mund t’i jepnin biografëve një material të besueshëm për rindërtimin e marrëdhënies së tyre, pra letërkëmbimi, është bllokuar nga trashëgimtarët e Ingeborg Bachmannit. Derisa t’u mbushet mendja këtyre për të dhënë lejen e hapjes, biografët do të mjaftohen me veprat letrare të dy shkrimtarëve që kanë pasur këtë lidhje si subjekt, si për shembull romanet e Max Frischit, “Mein Namesei Gantenbein” (titulli në shqip: “Unë, vetja ime dhe dikush tjetër”, botimet PA, 2014) botuar për herë të parë dy vjet pas ndarjes, në vitin 1965, ose “Montauk”, botuar dy vjet pas vdekjes së Bachmannit në vitin 1975. Ose trilogjia e Bachmannit, “Todesarten” (Mënyra vdekjesh), romani i parë i së cilës, “Malina”, u botua në vitin 1971.

Këto vepra letrare nuk na japin fakte, por të paktën ca pika orientimi për të zhvilluar fantazinë tonë se si mund të ketë qenë me të vërtetë lidhja e tyre. Në vijim një përpjekje modeste. Frisch xheloz në kulm, ajo enigmatike dhe e distancuar. Frisch e përshkruan veten si rob të saj. Në fillim ai e shoqëron ngado, për shembull, në Frankfurt mbi Majn, ku ajo është ftuar për një semestër si pedagoge në universitet: “Ulur në aula, gjatë leksionit të saj të parë, duke mbajtur mbi gjunjë pallton e saj” (Montauk). Bachmanni, që e sheh veten si femër të emancipuar, nuk e pranon këtë tutori: distanca e tyre sa vjen e zmadhohet. Ajo e mban larg rretheve letrare të saj dhe shkon me javë të tëra nëpër udhëtime. Kur ajo paralajmëron kthimin, ai shkon dhe e pret në hyrje të Romës, me orë të tëra, derisa në rrugën shfaqet Volkswageni i saj blu. Ose krejt papritur merr rrugën nga Roma për në Cyrih, udhëton tërë natën pa gjumë nëpër terrenin e vështirë malor që lidh dy shtetet, në stuhi dhe mjegull, vetëm që t’i bëjë një surprizë asaj që ka shkuar të kalojë ca kohë në shtëpinë e tyre të përbashkët pranë Cyrihut. Që një femër e emancipuar nuk do ta përshëndeste këtë uzurpim, nuk është e vështirë të përfytyrohet.

Distanca bëhet më e madhe. Tërbimi i tij edhe më i madh dhe merr përmasa kriminale: penetron në botën e saj intime, lexon letrat e adhuruesve të saj dhe përgjon bisedat e saj në telefon. “Pranë saj ekziston vetëm ajo, pranë saj nis marrëzia” (Montauk). Një marrëzi, prej të cilës nuk e çlirojnë dot as aferat e shumta me gratë e tjera. Kjo gjendje do të ndryshojë pas katër vjetësh, kur Frisch, tashmë 51-vjeçar, i dorëzuar nga enigma Bachmann, bie në dashuri me Marianne Oellers, asokohe 23-vjeçare, 14 vjet më e re se Bachmann, dhe kërkon të ndahet. Në romanin e lartpërmendur “Malina” që do të botohet në vitin 1971, për datën e njohjes, 3 korrik 1958, Bachmann konstaton: “…është një ditë e zbrazët ose e grabitur, në të cilën unë u plaka, në të cilën unë nuk u mbrojta dhe lejova të ndodhte diçka”.

Në letrën drejtuar mikut të saj Henze në vitin 1963 ajo shkruan: “Fakt është se jam e vrarë dhe se kjo ndarje do të thotë disfata më e madhe e jetës sime“.

Për Ingeborg Bachmannin merr fund përpjekja e saj e parë serioze për të krijuar “diçka të qëndrueshme”. Por, kjo lidhje ku nga jashtë kërkohej “bella figura”, paskësh qenë në fakt një “agoni e gjatë, e gjatë”. Dy muaj para se të shkruhej letra, Bachmann kishte bërë tentativë për vetëvrasje. “Nuk mund të përfytyroj diçka më të tmerrshme se ajo që kam hequr dhe që më ndjek gjer më sot, edhe pse sot po filloj t’i them vetes se duhet të bëj përpara, se duhet të mendoj për një të ardhme, për një jetë të re.” (“Die Zeit”, 18.11.2004, Nr.48).

Megjithëse kishin pesë vjet që nuk kishin kontakt, Henze shkon menjëherë në Zvicër dhe e merr atë me makinë dhe e çon në vilën e tij në Romë. Atë vit, në një kafene të Romës, Max Frisch takohet për herë të fundit me Ingeborg Bachmannin, ku siç raporton Frisch në “Montauk”, ajo i tregon se kish qenë në shtëpinë e tyre të përbashkët në Uetikonam See dhe kish nxjerrë nga një sirtar i mbyllur ditarët e tij, i kish lexuar dhe i kish djegur. Edhe një dëshmi e humbur.

Ingeborg Bachmann do të jetojë edhe dhjetë vjet. Me ndihmën dhe shtytjen e vazhdueshme të Henzes, i cili asnjëherë nuk u kënaq me shpejtësinë e punës së saj. Ajo do të shkruajë disa vepra sporadike, por gjithmonë të mirëpritura nga shumë lexues dhe recensues. Do të vazhdojë të vlerësohet me çmime të mirënjohura si “GeorgBüchner”, e madje në vitin 1963 dikush e propozon edhe për çmimin Nobel. Por, lëndimi nga ajo lidhje, i potencuar më vonë nga interpretimet që lexon për veten të personifikuar në figurën Lilas, personazhit kryesor në romanin e lartpërmendur “Mein Name sei Gantenbein”, ishte aq i madh, saqë jeta iu bë e durueshme vetëm me një grusht të madh medikamentesh qetësuese.

Më 25 shtator 1973 bie në shtrat me cigare të ndezur në dorë dhe merr flakë. E çojnë në spital, por mjekët nuk janë në dijeni të varësisë të saj ndaj medikamenteve dhe tre javë më pas, më 17 tetor 1973, në moshën 47-vjeçare ajo shuhet në një vdekje të tmerrshme me ngërçe si pasojë e mungesës së medikamenteve.

Max Frisch jetoi deri në vitin 1991, gati 80 vjeç. Martesa me pasardhësen e Bachmannit u prish përfundimisht në vitin 1979. Vijoi një lidhje katërvjeçare me një grua edhe më të re në moshë se Oellers: Alice Carey, ose Lynn, aferën me të cilën gjatë një vizite të shkurtër në Nju Jork, në 1974-ën, ai e përshkruan hollësisht në “Montauk”. Partnerja e fundit e tij ishte Karin Pilliod, me të cilën tendos harkun më të mrekullueshëm dramaturgjik të aferave të tij dashurore: Pilliod e njihte Frischin që nga koha e fëmijërisë kur ky, ende i martuar e me tre fëmijë, kishte një aferë aspak të fshehtë, gjashtëvjeçare me mamanë e saj, gjithashtu e martuar e me tre fëmijë, njëra syresh, e para, Karin. (Nga një intervistë e saj në “Der Spiegel”) .

Këto të dhëna do të hynin në thashethemet që do të kënaqnin vetëm voyeurismin, nëse Frischi nuk do t’i përjetësonte ato në veprat e tij të cilat, për mua, këtë më duhet ta pranoj, janë ndër analizat më të pamëshirshme dhe më brilante të marrëdhënieve ndërgjinore. Të gjitha këto gra dalin aty të zhveshura deri në skutat më intime të trupit dhe shpirtit, sikurse dhe vetë autori. Është e vërtetë, as ky nuk e mbron veten, por ndryshe nga autori, ato nuk e kanë zgjedhur vetë rolin, ato nuk kanë asnjë të drejtë fjale. Frischi nuk është përpjekur as së paku t’i tjetërsojë: Madje në “Montauk” as emrat nuk ua ka ndryshuar. Të gjitha të sakrifikuara për hir të letërsisë mashkullore.

Kërkon një ndjeshmëri pak më ndryshe nga ajo për letërsinë, për të kuptuar se këto gra, sidomos kur janë të emancipuara, e ndjejnë veten të lënduara nga ky keqpërdorim. Ndokush me të drejtë mund të na kujtonte atë përrallën e breshkës me akrepin dhe të na thotë se gratë ishin të paralajmëruara, sidomos ato të fundit. Por, jo të gjitha ishin në gjendje ta merrnin me sportivitet përjetësimin e tyre në letërsi. Alice Carey, që ishte më e re në moshë dhe që nuk zinte asnjë vend në skenën letrare gjermane, sepse ishte amerikane dhe nuk ishte shkrimtare, pas zhgënjimit të momentit kur i erdhi në dorë libri “Montauk”, e mori me pragmatizëm.

Një Ingeborg Bachmann, e cila kur doli “Mein Name sei Gantenbeinishte” afër të 40-ave (dhe po flasim për vitet ’60, kur gjykimi letrar ishte në duar mashkullore) e ndjeu veten të goditur për vdekje. Sepse me këtë interpretim asaj iu mor e drejta të krijonte identitetin e saj të pavarur në këtë botë letrare mashkullore, në të cilën ishte duke bërë karrierë. Dhe nëse Bachmanni do të jetonte aq sa Frischi, me shumë gjasa do të kish fituar çmimin Nobel.

Për adhuruesen e saj dhe nobelisten austriake, Elfride Jelinek, figura e Bachmannit është përfaqësuese e të gjitha grave në luftën e tyre për emancipim, pra në luftën e tyre për të zënë një vend të barabartë me burrat në këtë botë. Është lufta mes ndjenjave dhe arsyeve, ku, siç shkruan Jelinek,”mjafton edhe shtysa më e vogël prej ndjenjave, për t’i nxjerrë gratë nga orbita e tyre, ku ato nuk arrijnë kurrë më të hyjnë”.

Në pasthënien e romanit “Malina”, ku nga fundi burri shndërrohet në kanibal, që e ha gradualisht identitetin e gruas derisa kjo zhduket në një të çarë muri dhe burri zë vendin e saj, Jelinek konstaton se është “një luftë që nuk lë as gjurmën më të vogël.”

Në rastin e Bachmannit jemi të lumtur që kemi ca gjurmë; dhe ato nuk janë të pakta: 6,000 faqe dorëshkrime dhe letërsi.

“Bachmann duhet njohur nëpërmjet veprave të saj letrare”, më porosit Henze para se të hyjë në makinën e tij para derës së pasme të Teatro Comunale-s në Ferrara. Unë i kërkoj ndjesë për rëndimin e shkaktuar nga ky kujtim: “Ah, unë jam gjithmonë i rënduar nga kjo histori, por do ta gëlltis me një uiski“, thotë dhe ulet në vendin e shoferit.