Ëndrra amerikane: Ndërthurja e utopisë me distopinë

Nga: Deborah Nicholls-Lee / BBC
Përkthimi: Telegrafi.com

“Mjerisht, ëndrra amerikane ka vdekur”, ka thënë Donald Trump para masave të mbështetësve, kur në vitin 2015 njoftoi për ofertën e tij për presidencën e ShBA-së. “Por, nëse zgjedhem president, do ta kthej atë [ëndërr], më të madhe, më të mirë dhe më të fortë se kurrë më parë”.

Tashti që zgjedhjet amerikane të vitit 2024 po afrohen, ëndrra amerikane është rikthyer në axhendë me presidentin Biden, i cili gjithashtu premtoi rikthimin e saj – duke deklaruar në një fjalim, në nëntor 2023, se “Bidenomia është veç një tjetër mënyrë për të thënë ‘ëndrra amerikane’”.

Përmendur për herë të parë në shtyp në librin Epika e Amerikës [The Epic of America, 1931] nga historiani dhe biznesmeni amerikan James Truslow Adams, ëndrra amerikane është bërë sinonim i mobilitetit social, i realizimit të vetvetes, ndërsa filloi, siç shkroi ai, si “ëndërr e një rendi shoqëror në të cilin çdo burrë dhe çdo grua do të jenë në gjendje të arrijnë nivelin më të lartë për të cilin janë nga lindja të aftë”. Me Raportin Global të Mobilitetit Social 2020, i cili e rendit ShBA-në në vendin e 27-të në botë, aspiratat e shekullit të kaluar mund të duken të rrënuara.

Sot, koncepti ka marrë formë në një sërë imazhesh të jashtëzakonshme, shumë nga të cilat të mbledhura në Periferia – Ndërtimi i ëndrrës amerikane [Suburbia – Building the American Dream], në ekspozitën e re në Qendrën e Kulturës Bashkëkohore të Barcelonës (CCCB) që eksploron, siç thotë drejtoresha e muzeut, Judit Carrera, “historinë kulturore të periferive amerikane” dhe “se si arkitektura ka implikime përtej estetikës”.

Kur marinsat amerikanë u kthyen nga Lufta e Dytë Botërore, të etur për t’u vendosur pranë më të dashurve të tyre, ëndrra amerikane e një vatre familjare, larg banesave të mbushura me njerëz – të cilat karakterizonin pjesën më të madhe të jetesës në qytet – u ngulit në ndërgjegjen kombëtare, ndihmuar kjo edhe nga fushatat propagandistike shtetërore që promovonin pronësinë e shtëpisë.

Krijimi i shpejtë i vendbanimeve periferike, si Leviauni në Pensilvani, ishte përgjigje praktike ndaj mungesës së shtëpive – për shkak të bumit të bebeve [baby boom] – dhe këto lagje të kopjuara në Beruin të Ilinoisit, sipas fotos së shkrepur më 2023 nga fotografi amerikan Benjamin Grant, tani strehojnë më shumë se gjysmën e popullsisë amerikane.

Por, shtëpia e veçuar në periferi, me kopshtin e saj të zbukuruar për merak dhe me gardhin e bardhë nënkuptonte shumë më tepër sesa një zgjidhje strehe. Ishte komponent kyç i ëndrrës amerikane, shpjegon Carrera, e cila dëshiron të theksojë ambivalencën e ekspozitës për idenë e ëndrrës amerikane, duke e përshkruar atë si “njëkohësisht utopike dhe distopike”.

Në të vërtetë, shumë shpejt filluan të shfaqen të çarat në stilin idilik të jetesës. “Ky model i qytetit që krijon segregacion” dhe “kjo ide e lirisë individuale”, shpjegon Carrera, “nxiti edhe frikën e tjetrit”. Dyert u mbyllën, u vendosën alarmet dhe familjet kapën armët. Portreti ikonik i katërvjeçarit Richie Ferguson me armë zjarri – seria e fotografive Periferia (1972) nga Bill Owens – mbërthen këtë evolucion duke ofruar qasjen te një e ardhme e errët e cila nuk u parashikua nga nëna e Richiet e cila Owensit i tha: “Nuk mendoj se nëse Richie luan me armë, kjo do të ketë efekt negativ në personalitetin e tij”.

Seria Ameriarmët [Ameriguns] e fotografit italian Gabriele Galimberti, e trajton këtë temë 50 vjet më vonë kur, siç thotë Galimberti, lexoi se “në ShBA ka më shumë armë për përdorim privat sesa njerëz”. Në CCCB shfaqet imazhi i vitit 2021 i një familjeje që shfaq me krenari koleksionin e armëve në verandën e shtëpisë së tyre në Teksas. Sot, rreth një e treta e të gjithë qytetarëve amerikanë thonë se kanë një armë.

Derisa serialet nostalgjike si Vitet e mahnitshme [The Wonder Years, 1988-1993] vazhdojnë të promovojnë jetën në periferi, një ndjenjë e terrorit cenues u pasqyrua me ngritjen e një zhanri të ri: Periferia gotike [Gothic Suburban]. Romanet e Stephen Kingut si Keri [Carrie, 1974] dhe Kjo [It, 1986], filmat si Makthi në Rrugën e Karagaçit [A Nightmare on Elm Street, 1984] i Wes Cravenit dhe Kadifeja e kaltër [Blue Velvet, 1986] e David Lynchit, e bënë të qartë se jo gjithçka ishte mirë në atë parajsë.

Bashkimi i medias së filmit dhe fotografisë u arrit në serinë kinematografike Muzgu [Twilight, 1998-2002], nga fotografi amerikan Gregory Crewdson. Thyerja e mbinatyrshme e ëndrrës amerikane – në stilin Spielbergu-takon-Hitchcockun – ku çdo imazh duket si skenë krimi, është pjesë e retrospektivës së Gregory Crewdsonit në Muzeun “Albertina” në Vjenë.

Seria po aq shqetësuese pasuese, Shtëpia e ëndrrave (2002), shfaqet në CCCB dhe hedh një vështrim në dramat vendase të cilat fshihen prapa idilit periferik. Duke iu qasur ndikimeve të ekranit të argjendtë, Shtëpia e ëndrrave paraqet për personazhe kryesore aktoret e Holivudit si Gwyneth Paltrow dhe Tilda Swinton. Imazhet lënë të kuptojnë për traumat e fshehura të jetës në periferi dhe se si këto shtëpi me kilometra larg qendrës së qytetit, ndihmuan që gratë të kufizohen në sferën shtëpiake.

Artistja vizuale Weronika Gęsicka, u rrit në Poloni gjatë rënies së komunizmit – në një kohë kur, thotë ajo, kishte “magjepsje të madhe për kulturën perëndimore” dhe mbi të gjitha për ShBA-në e cila përfaqësonte “një botë të paarritshme ku dëshiron të hysh”. Gęsicka e zhvilloi interesimin për fotografitë komerciale të Amerikës së viteve 1950-’60 të cilat, thotë ajo, “tregojnë një botë të përsosur pasteli” dhe “një vend lumturie” – njësoj siç bëjnë disa pjesë të mediave sociale sot.

Në punën e saj përdoret Photoshop-i për të ndryshuar imazhet – për të zbuluar atë që ajo e përshkruan si “gërvishtje në sipërfaqe të përsosur” e cila zbulohet “kur shikojmë më nga afër”. Te Pa titull nr. 52 nga seria Gjurmët (2015-‘17), skena e njohur amerikane e fëmijëve të buzëqeshur që mirëpresin babanë në shtëpi, pas punës, prishet nga një rrugë e thyer mes tyre, duke sugjeruar se edhe jeta në periferi vjen me gracka.

Ëndrra amerikane, siç shihet, nuk sjell domosdo përmbushje. Fotografja amerikane Angela Strassheim e paraqet përvojën e drekës amerikane si diçka të zakonshme (Ngecja, 2005), ndërsa te Dëshmia (2009) ua bën të ditur njerëzve se shtëpia dikur e lumtur e tyre, ka qenë vend i vrasjes. Ëndrra amerikane, sugjeron ajo në një imazh të vitit 2005 (foto më lart), nuk mund t’ju bëjë të lumtur – përkundrazi, lakmia jonë e ka bërë jetën groteske, me ballkonet dhe me parmakët si tentakula.

Kritika dhe gazetarja që merret me temat e arkitekturës, Kate Wagner, bëri diçka të ngjashme një dekadë më vonë kur lancoi blogun e saj satirik McMansion Hell, duke zbuluar, nga një këndvështrim arkitekturor, tmerret vizuale të shtëpive më me nam dhe më të mëdha të Amerikës. Duke komentuar imazhet e realizuara nga agjentët e pasurive të paluajtshme, ajo i kritikon pronat më të shëmtuara ku ëndrra amerikane është tejkaluar.

Sot, derisa mantra “e madhe është më mirë” e ëndrrës amerikane përkeqëson ngrohjen globale, makthi duket të jetë më real se kurrë më parë. Makina e madhe e parkuar përpara ka krijuar një mënyrë jetese, thotë Carrera, që është “plotësisht e paqëndrueshme përballë emergjencës aktuale klimatike”.

Për fotografin amerikan të luftës, Peter van Agtmael, nëse diçka ndihmoi në vrasjen e ëndrrës amerikane, ato ishin luftërat në Irak dhe në Afganistan; konflikte në të cilat kishte shkuar si fotoreporter, por që e lanë me një ndjenjë të madhe zhgënjimi. “U rrita duke përfituar nga ëndrra amerikane dhe nuk kisha shumë arsye për ta vënë në dyshim”, shkruan i diplomuari në Jel, në librin e tij të ri Shikojeni ShBA-në [Look at the USA]. Gjithçka ndryshoi kur, pas 11 shtatorit, ai udhëtoi në Afganistan dhe në Irak. “Njoha ushtarë në terren dhe fillova të krijoj miqësi me ta dhe t’i vizitoj përsëri në ShBA”, tha ai. “Atëherë fillova ta kuptoj Amerikën e vërtetë, jashtë kufijve të flluskës time të privilegjit”.

Fotografitë e Van Agtmaelit, si imazhi i grafiteve ku kërkohet të qëllohet një civil i paarmatosur afgan, dëshmojnë për brutalitetin e mundshëm të disa ushtarëve amerikanë dhe sfidojnë atë që ai e përshkruan si “tregim i mirësisë dhe drejtësisë amerikane”. Diku tjetër, fotot e një ushtari me 40 përqind djegie (foto më lart) dhe e veja e një ushtari amerikan që zgjedh një gur varri, dokumentojnë plagët e mbetura në ShBA të cilat e ndryshuan imazhin e saj për vetveten.

Megjithëse imazhet e Van Agtmaelin shpeshherë e kritikojnë Amerikën, ato, thotë ai, “lindin nga dashuria dhe respekti”. “Kam zell për vendin tim”, thotë ai, “[Por] do të dëshiroja që të kishim dialog më të sinqertë se kush jemi ne”. Për Van Agtmaelin dhe shumë nga bashkëkohësit e tij, rënia e ëndrrës amerikane ka krijuar ndjesinë e humbjes. “Mitet që doja të besoja, kryesisht janë shkatërruar”, shkruan ai në epilogun e librit. “Por, nuk ka asgjë për të zënë vendin e tyre”. /Telegrafi/