Kriza bërthamore që po afron

Deri disa vite më parë, dukej sikur problemi i paraqitur nga armët bërthamore ishte menaxhuar me sukses, në mos edhe se ishte zgjidhur. Rezervat bërthamore amerikane dhe ruse ishin zvogëluar ndjeshëm nga niveli i lartë i tyre i Luftës së Ftohtë dhe marrëveshje për kontrollin e armëve ishin në fuqi dhe këto kufizonin si sistemet e mesme si edhe ato me rreze të gjatë. Por të gjitha këto tani mund të zhbëhen.

Progresi gjatë gjeneratës së fundit nuk ishte i kufizuar në Shtetet e Bashkuara dhe Rusi. Libia u bind që të braktiste ambiciet e saj bërthamore, Izraeli pengoi zhvillimin bërthamor të Irakut dhe Sirisë dhe Afrika e Jugut hoqi dorë nga arsenali i saj i vogël bërthamor. Irani nënshkroi Planin e Përbashkët të Aksionit të Përbashkët (JCPOA), i cili kufizoi aftësinë e tij për të përvetësuar shumë prej parakushteve thelbësore të armëve bërthamore. Kohët e fundit, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara vendosi sanksione të ashpra që synojnë të bindin Korenë e Veriut të heqë dorë nga programi i saj akoma modest dhe relativisht primitiv civil i armëve bërthamore, duke i hapur rrugën bisedimeve të nivelit të lartë midis zyrtarëve të Koresë së Veriut dhe ShBA-së. Dhe, natyrisht, asnjë armë bërthamore nuk është përdorur në luftime për treçerek shekulli, pasi ShBA-të hodhën dy bomba bërthamore në Japoni për të përshpejtuar përfundimin e Luftës së Dytë Botërore.

Megjithatë, verën e kaluar Shtetet e Bashkuara u tërhoqën nga Traktati i Forcave Bërthamore me Rreze të Mesme 1987, pasi arriti në përfundimin se Rusia kishte shkelur kushtet e këtij traktati. Traktati që kufizon armët bërthamore amerikane dhe ruse me rreze më të gjatë do të skadojë në vitin 2021, nëse nuk shtyhet, dhe nuk është e qartë nëse kjo do të ndodhë: të dy vendet po angazhojnë burime thelbësore për të modernizuar arsenalet e tyre ekzistuese.

Për më tepër, duke dalë nga JCPOA, ShBA-ja ka rritur rreziqet që rrjedhin nga Irani. Marrëveshja, e lidhur në vitin 2015, nuk ishte e përsosur. Në veçanti, shumë prej kufizimeve më të rëndësishme të saj do të zgjasin vetëm 10-15 vjet dhe marrëveshja nuk kufizoi zhvillimin e raketave balistike të Iranit. Por ajo vendosi një tavan mbi aktivitetin bërthamor iranian dhe lejoi inspektime ndërkombëtare. Nga të gjitha anët, Irani po i respektonte dispozitat e tij.

Tani, megjithatë, Irani ka filluar një proces të ngadaltë, por të qëndrueshëm për të dalë nga shumë prej kufizimeve të marrëveshjes. Ai mund të jetë duke e bërë këtë për të bindur ShBA-në dhe Evropën që të lehtësojnë sanksionet ekonomike. Ai ndoshta po llogarit gjithashtu që këta hapa mund të zvogëlojnë në mënyrë dramatike kohën e nevojshme për të prodhuar armë bërthamore pa u sulmuar. Por ka shumë gjasa që veprimet e Iranit do të bëjnë që ShBA-ja, ose me më shumë gjasa Izraeli, të ndërmarrë një sulm parandalues të krijuar për të shkatërruar një pjesë të rëndësishme të programit të tij.

Një goditje e tillë mund të bëjë që disa fuqi të tjera rajonale, përfshirë Turqinë, Arabinë Saudite dhe Egjiptin, të zhvillojnë ose të blejnë armët e tyre bërthamore. Turqia, gjithnjë e më e veçuar nga shumë nga aleatët e saj, ka sugjeruar se ajo mund të zgjedhë të zhvillojë armë bërthamore pavarësisht se çfarë bën Irani.

Koreja e Veriut është shumë më para Iranit. Ajo tashmë ka disa dhjetëra armë dhe raketa bërthamore, ka testuar raketa që mund të arrijnë në ShBA dhe po zhvillon armë bërthamore nëndetëse. Nocioni që Koreja e Veriut do të pranojë të heqë dorë nga armët e saj dhe “të denuklearizohet” është i çuditshëm. Lideri i saj, Kim Jong-un, beson se vetëm armët bërthamore mund të garantojnë mbijetesën e regjimit të tij, një besim i forcuar në mënyrë të kuptueshme nga përvoja e Ukrainës, e cila pranoi garanci sigurie në këmbim të heqjes dorë nga armët bërthamore që trashëgoi nga Bashkimi Sovjetik, vetëm për t’u pushtuar nga Rusia 25 vjet më vonë.

Një rrezik është që Koreja e Veriut gjatë viteve të ardhshme të arrijë të posedojë një arsenal të rëndësishëm që do të përbëjë një kërcënim domethënës për ShBA-në. Një tjetër është se fqinjët e Koresë së Veriut, përfshirë Korenë e Jugut dhe Japoninë, do të përcaktojnë se ata gjithashtu kanë nevojë për armë bërthamore duke marrë parasysh kërcënimin e Koresë së Veriut dhe rënien e besimit te ShBA-ja dhe garancitë e saj se do t’i mbrojë këto vende me forcat e saj bërthamore.

Rreziku në të dy rajonet është se një garë për të siguruar armë bërthamore mund të shkaktojë një luftë parandaluese. Edhe nëse një luftë e tillë do të shmangej, prania e arsenaleve të shumta bërthamore do të shtonte tundimin që një ose më shumë vende të goditen fillimisht nga një krizë. “Përdorni ose humbini ato” ka potencialin për t’u bërë një recetë për paqëndrueshmëri dhe konflikt kur aftësitë nuk janë mjaft të forta për të përthithur një sulm.

Si të mos mjaftonin të gjitha këto, India dhe Pakistani, dy vende me një histori të gjatë konflikti dypalësh, janë të dyja fuqi bërthamore. Parandalimi bërthamor nuk mund të supozohet. Është shumë e lehtë të imagjinohet një sulm terrorist i mbështetur nga Pakistani që çon në hakmarrje indiane, e cila nga ana tjetër mund ta shtyjë Pakistanin të kërcënojë me përdorim të armëve bërthamore, sepse forcat e tij ushtarake konvencionale nuk mund të konkurrojnë me ato të Indisë. Ekziston gjithashtu mundësia që komanda dhe kontrolli i armëve të prishen dhe një ose më shumë pajisje të mund të bien në duart e terroristëve.

Kanë kaluar afërsisht 60 vjet që kur një kandidat i ri presidencial i quajtur John F. Kennedy parashikoi që rreth 20 vende mund të arrinin aftësinë për të poseduar armë bërthamore deri në fund të vitit 1964. Për fat të mirë, Kennedy u gabua dhe numri i vendeve me armë bërthamore është akoma nëntë. Traktati i Mospërhapjes Bërthamore i vitit 1968 ka rezultuar shumë i fortë, pjesërisht sepse është mbështetur nga përpjekjet për të parandaluar eksportin e teknologjive kritike, kontrollin e armëve, sanksionet dhe forcën e aleancave, gjë që zvogëlon nevojën që vendet të bëhen të sigurta në vetvete.

Por, me teknologjinë bërthamore gjithnjë e më të disponueshme, kontrolli i armëve mes rivalitetit të ri për pushtet, aleancave të dobësuara ndërsa ShBA-ja tërhiqet nga bota, si edhe me zbehjen e kujtimeve për atë që ndodhi në Hiroshima dhe Nagasaki, ne po hyjmë në një periudhë të re dhe të rrezikshme. Konkurrenca bërthamore apo edhe përdorimi i armëve bërthamore mund të bëhen përsëri kërcënimi më i madh për stabilitetin global. Më pak e sigurt është nëse liderët e sotëm janë në lartësinë e duhur për t’u përballur me këtë sfidë të re që po lind. /Burimi: Project Syndicate/Në shqip nga: BIRN/