A ka më Marksi rëndësi?

Nga viti 1949, kur Mao Ceduni (Mao Zedong) dhe komunistët triumfuan në luftën civile të Kinës, deri në rënien e murit të Berlinit 40 vjet më vonë, rëndësia historike e Karl Marksit (Karl Marx) ishte e pakrahasueshme. Gati katër në çdo dhjetë vetë në tokë jetonin nën qeveri që pretendonin se ishin marksiste, dhe në shumë vende të tjera Marksizmi ishte ideologjia dominuese e së majtës, ndërkohë që politikat e të djathtës shpesh konsistonin thjesht në si të kundërshtohej Marksizmi.

Gjithsesi, sapo komunizmi u rrëzua në Bashkimin Sovjetik dhe në satelitët e tij, ndikimi i Marksit u rrëzua. Në dyqindvjetorin e lindjes së Marksit më 5 maj 1818, nuk është e ekzagjeruar të sugjerojmë se parashikimet e tij kanë rezultuar fals, se teoritë e tij janë diskretituar dhe idetë e tij janë të dobëta. Pra pse ne duhet ta vrasim mendjen për trashëgiminë e tij në shekullin e njëzet e një?

Reputacioni i Marksit u dëmtua rëndë nga krimet e kryera nga regjimet që e quanin veten Marksiste, megjithëse nuk ka prova se vetë Marksi do të kishte mbështetur krime të tilla. Por komunizmi u rrëzua gjerësisht për shkak se, siç u praktikua në bllokun sovjetik dhe në Kinën nën Maon, dështoi t’i japë njerëzve një standard jetese të krahasueshëm me atë që kishin shumica e njerëzve në ekonomitë kapitaliste.

këto dështime nuk reflektojnë defekte të përshkrimin e komunizmit nga Marksi, për shkak se Marksi nuk e përshkroi atë kurrë: ai nuk tregoi as interesin më të vogël në detajet se si duhej të funksiononte një shoqëri komuniste. Në vend të kësaj, dështimet e komunizmit tregojnë një defekt më të thellë: këndvështrimi i gabuar i Marksit mbi natyrën njerëzore.

Marksi mendonte se nuk ka fare diçka të tillë si natyrë njerëzore biologjike e brendshme. Esenca njerëzore, shkroi ai te Tezat mbi Feuerbach, “tërësia e marrëdhënieve shoqërore.” Kjo pason me argumentin se nëse ti ndryshon marrëdhëniet shoqërore – për shembull, duke ndryshuar bazat ekonomike të shoqërisë dhe duke shfuqizuar marrëdhënien mes kapitalistit dhe punëtorit – njerëzit në shoqërinë e re do të jenë shumë të ndryshëm nga mënyra se si ata janë nën sistemin kapitalist.

Marksi nuk mbërriti në këtë bindje përmes studimeve të detajuara mbi natyrën njerëzore nën sisteme të ndryshme ekonomike. Kjo ishte më shumë një aplikim i mendimeve të Hegelit mbi historinë. Sipas Hegelit, qëllimi i historisë është çlirimi i shpirtit njerëzor, gjë që ndodh kur ne të gjithë kuptojmë se jemi pjesë e një mendjeje njerëzore universale. Marksi e transformoi këtë kronikë “idealiste” në një “materialiste”, në të cilën forca udhëheqëse e historisë është plotësimi i nevojave tona materjale dhe që çlirimi përfitohet përmes luftës së klasave. Klasa punëtore do të jetë mjeti për çlirim universal për shkak të mohimit prej saj të pronës private dhe për rrjedhojë do të sjellë pronësinë e përbashkët mbi mjetet e prodhimit.

Sapo punëtorët të kishin pronësinë e mjeteve të prodhimit në mënyrë të përbashkët, mendoi Marksi, “burimet e mirëqenies bashkëpunuese” do të rridhnin më bollshëm se sa ato të pasurisë private – dhe do të ishin aq të bollshme sa shpërndarja do të pushonte së qeni problem. Kjo është arsyeja se pse ai nuk e pa të nevojshme të shkonte në detaje mbi atë se si do të shpërndaheshin të ardhurat apo të mirat. Në fakt, kur Marksi lexoi një platformë për bashkimin e partive socialiste gjermane, ai përshkroi fraza të tilla si “shpërndarje e ndershme” dhe “të drejta të barabarta” si “të dobëta dhe plehra gojore.” Ato i përkisnin, mendoi ai, një epoke mungesash të cilës revolucioni do t’i jepte fund.

Bashkimi Sovjetik dëshmoi se heqja e pronës private mbi mjetet e prodhimit nuk e ndryshon natyrën njerëzore. Shumica e njerëzve, në vend që t’ia përkushtonin veten të mirës së përbashkët, vijuan të kërkojnë pushtet, privilegje dhe lukse për veten dhe për njerëzit pranë vetes. Ironikisht, demonstrimi më i qartë se burimet e pasurisë private rrjedhin më me bollëk se sa ato të pasurisë kolektive mund të shihet në historinë e një prej vendeve të mëdha që vijon të pretendojë se aderon te Marksizmi.

Nën Maon, shumica e kinezëve jetonte në varfëri. Ekonomia e Kinës filloi të rritet me shpejtësi vetëm pas vitit 1978, kur pasardhësi i Maos, Ten Siaopini (i cili pati shpallur se “nuk ka rëndësi nëse një mace është e bardhë apo e zezë për sa kohë që arrin ta kapë miun”) lejoi sipërmarrjen private. Reformat e tij me kalimin e kohës nxorrën 800 milionë njerëz nga varfëria ekstreme por krijuan gjithashtu një shoqëri me pabarazi edhe më të madhe të të ardhurave se sa çdo vend europian (dhe shumë më të madhe se sa Shtetet e Bashkuara). Megjithëse Kina vijon të pretendojë se po ndërton “socializmin me karakteristika kineze,” nuk është e lehtë të shohës se çfarë është socialiste këtu, e aq më pak, Marksiste.

Nëse Kina nuk është më e ndikuar nga mendimet e Marksit, ne mund të dalim në përfundimin se në politikë, ashtu si edhe në ekonomi, ai me të vërtetë është i parëndësishëm. Megjithatë ndikimi i tij intelektual mbetet. Teoria e tij e materializmit historik është bërë, në mënyrë të kufizuar, pjesë e të kuptuarit tonë të forcave që përcaktojnë drejtimin e shoqërisë njerëzore. Ne nuk kemi nevojë të besojmë atë që Marksi në një rast e shpjegoi në mënyrë të nxituar, mulliri me dorë na jep ne një shoqëri feudale ndërsa mulliri me motor një shoqëri kapitalistësh industrialistë. Në shkrime të tjera, Marksi sugjeroi një këndvështrim më kompleks, në të cilin ka një ndërveprim mes të gjitha aspekteve të shoqërisë.

Pjesa më e rëndësishme e këndvështrimit të Marksit mbi historinë është një negative: evolucioni i ideve, religjioneve dhe institucioneve politike nuk është i pavarur nga mjetet që ne përdorim për të plotësuar nevojat tona dhe as nuk është i pavarur nga strukturat ekonomike që ne organizojmë përreth këtyre mjeteve apo interesave financiare që mjetet krijojnë. Kjo është tepër e dukshme dhe e panevojshme për t’u thënë por kjo ka ndodhur për shkak se ne e kemi brendësuar këtë këndvështrim. Në këtë kuptim, ne të gjithë sot jemi Marksistë. / Project Syndicate/reporter.al/