Kultura PamArt

Artisti gjerman dhe makthet nga të cilat nuk mund të shpëtojë

Anselm Kiefer

Para 2 vitesh

Nga: Jonathan Jones / The Guardian
Përkthimi (i pjesshëm) nga: Telegrafi.com

Anselm Kiefer po ia jep dorën e fundit ekspozitës Përshpirtja e Fineganit [Finnegans Wake], me ndihmën e një kamioni me vinç. Salla e madhe në galerinë White Cube Bermondsey, është e mbushur me një grumbull betoni të copëtuar e të rrethuar me telat me gjemba – si një bunker i bombarduar i Luftës së Dytë Botërore. Shikoj se si artisti 78-vjeçar drejton rënien e pjesës së fundit të rrënojave, duke e shtyrë anash një copë të metalit të ndryshkur. “E përkryer”, thotë ai.

Kur ulemi për të biseduar, tregon se si e hoqi këtë masë nga studioja e vet. “Ishte dysheme dhe e preva anash dhe ra. Ishte e mrekullueshme! Vërtet e madhe. Dhe, e pata idenë se është fantastike … sepse është fillimi i diçkaje, jo fundi. Është fillimi. Kështu që e solla këtu”.

Dyshemeja e copëtuar është njëra nga seritë e instalimeve dhe pikturave që shumohen dhe ndërthuren në labirintin e ekspozitës së re të Kieferit në Londër. Hasni te gjarpërinjtë e artë, librat e bronzit, ushtarët lodra dhe një vitrinë në të cilën një zemër peshohet me një penë (duke e ilustruar besimin e lashtë egjiptian për gjykimin pas vdekjes – “Nëse zemra juaj është më e rëndë se një penë, shkoni në ferr!”). Gjithçka është grumbulluar për ta shënuar tekstin modern, mitik dhe ëndërrimtar të Xhojsit [James Joyce], Finnegans Wake. Titulli i masës së betonit është citim nga libri, të cilin ai e ka shkruar nëpër murin e galerisë: “Phall if you but will, rise you must”! Ai e sheh historinë si cikël të ngritjes dhe rënies, të rënies dhe ngritjes …

Mbetjet e betonit më duken tragjike, ndërsa pluhuri gri ngrihet nga rrënojat nën dritat e zbehta, por Kieferi shpjegon se i sheh rrënojat si fillim dhe jo si fund. Kjo vjen nga lindja në vitin 1945, në muajt e fundit apokaliptik të luftës, në Donoeshingen – qytet ky i bukur në Pyllin e Zi.

“Kur linda, në spital isha me nënën, në një bodrum. Dhe, pak më vonë atë natë, shtëpia jonë u bombardua. Nëse nuk do të ishin në spital, do të kishin vdekur, përfshirë mua. Është interesante, apo jo? Pastaj, si fëmijë nuk kisha Spielzeuge – asnjë lodër. Kështu, i ndërtova të gjithat me tullat e rrënojave. Kisha gjithçka që doja. Sepse, familja ime u vendos në shtëpinë pranë shtëpisë së bombarduar. Isha pranë rrënojave, ishte fantastike. Si fëmijë nuk gjykon. E merr atë që është dhe e mban. Për mua nuk ishte katastrofë. Ishin lodrat e mia”.

Fëmijëria e Kieferit, në një vend të rrënuar, pranë shtëpisë së rrënuar të familjes, e bëri artistin atë që është: të tillë që gërmon vendin e bombardimeve të historisë moderne. Pikturat dhe instalacionet e tij përfshijnë makthet e së kaluarës.

Megjithatë, veprat e tij ndonjëherë janë akuzuar. Edhe pse e njoh, jam i befasuar kur bën përshëndetje naziste. Është rikthim i improvizuar i “Veprimit” kontrovers, siç e cilëson ai, me të cilën si artist i ri në vitin 1969 e shpalli synimin e tij për ta parë historinë e Gjermanisë drejt e në sy. Kieferi qëndroi në peizazhe romantike, buzë detit ose përpara tempujve klasikë, për t’u fotografuar e për ta bërë të njëjtin përshëndetje me dorën drejt, siç ma bëri mua. Sipas tij, performanca e tij Fawltyesque ishte tallje për vullnetin për pushtet. Personi i parë që e bëri këtë, më thotë, ishte artisti i madh i performancës dhe skulptori i ndjerë Joseph Beuys, i cili thjesht deklaroi: “Është veprim i mirë”.

Kur e pyes nëse loja në rrënojat e bombarduara e bëri artist, ai thotë se nuk ishte aq e thjeshtë. U rrit në një familje të kulturuar, artdashëse. “Kisha një teze që bënte akuarele dhe kështu që piktorët dhe artistët ishin gjithmonë të pranishëm, nëpër libra, në ato që më thoshin: Klee, Kandinsky, Van Gogh. Të gjithë këta piktorë që nuk u vlerësuan në Rajhun e Tretë, por pas luftës gjermanët u përpoqën ta bënin më të mirën”.

Hija e Van Goghut është në ekspozitën e tij të re në një nivel ekstravagant dhe mahnitës. Piktura e tij gjigante e quajtur Meednight Sunflower – nga një citim tjetër i Xhojsit – është vizion i lulediellit të gjatë e me petale të zeza. Për mua janë makabre, por Kiefer i sheh si simbole të natyrës ciklike të qenësisë: “Fillimisht, luledielli është i lidhur me yjet, sepse lëviz kokën kah dielli. Dhe, natën rri mbyllur. Në momentin që shpërthejnë, janë të verdha dhe fantastike: kjo tashmë është pika e rënies. Pra, luledielli është simbol i gjendjes sonë d’etre”.

Një kanavacë tjetër e lartë portretizon një mori njerëzish, në dukje të copëtuar, nën një qiell që shpërthen. Shtresat e lyera të rrobave të grisura e të ngopura me ngjyrë, kanë trashësinë e mpiksur të një bote të gjallë ku këpucët rrinë pezull në qiellin e stuhishëm.

Jo të gjithë në botën e artit gjerman ose ndërkombëtar janë dakord me misionin e tij për ta bërë historinë temë urgjente. Kur ai dhe shoku i tij “neo-ekspresionist”, Georg Baselitz, i bënë provokimet historike në pavijonin gjerman në Bienalen e Venecias në vitin 1980, u akuzuan për imazhet naziste dhe për krijimin e një “nekropoli teutonik”.

Ai është i sinqertë dhe qesharak për përpjekjet e veta për ta kuptuar veprën Finnegans Wake, një roman historia e të cilit, nëse mund të quhet kështu, qëndron e varrosur nën shtresat e lojërave të fjalëve.

Kiefer pranon se libri ka qenë praktikisht vepër e jetës: “E nisa shumë kohë më parë dhe hoqa dorë. Dhe, pastaj rifillova me anglishten në të majtë dhe gjermanishten në anën e djathtë, dhe më pas mendova se ishte krejtësisht e çmendur. Dhe, pastaj fillova përsëri dhe përsëri, dhe ndërkohë kisha disqe, e dini? Nga një aktor – e kjo ishte gjë e mrekullueshme. E kisha gjatë gjithë kohës në studion time. Është si muzikë”.

E ka dashur këtë libër dhe atë e ka parë si pasqyrë të jetës dhe të artit. Dy hapësira të ekspozitës së tij janë të mbushura me objekte që rikrijojnë vetëm një pjesë të vogël të asaj që ai e quan “arsenal”, një depo e madhe ku ruan veprat nga dekadat e tëra të grumbullimeve: “Është një kilometër i gjatë. Të gjitha këto gjëra janë si koka ime. Disa mbaruan, disa nuk mbaruan dhe mendova: ‘Është si të kalosh nëpër librin e Finnegans Wake’”. Ekspozita është si një tekst paralel: arti i Kieferit dhe fjalët e Xhojsit, krah për krah.

Rrjedha e artit të Kieferit është si një lumë, por errësira e tij qëndron në vizionin e kohës si cikël. “Vicus of recirculation” nga Finnegans Wake, si fjalia e parë, i referohet besimit të filozofit Giambattista Vico se njerëzimi ngjitet nëpër faza, por më pas bie mbrapa, riqarkullon. A mendon ai se lufta në Ukrainë do të thotë që ne mund të kthehemi në makthet e Evropës së shekullit XX?

Lufta e Putinit, thotë ai, është “kundër gjithë ligjit njerëzor dhe ligjit ndërkombëtar. Por, e dini, mendoj se Perëndimi bëri një gabim në 1991. Kishte, më kujtohet, një ndjenjë fitoreje. Atmosfera ishte se ‘ne jemi fituesit’ – dhe se me bombat atomike ju nuk jeni kurrë fitues.”

I them se Gjermania dhe Britania mund të kenë pikëpamje të ndryshme, për shkak të përvojave tona të ndryshme në Luftën e Dytë Botërore. Ai e zgjeron më shumë historinë e shekullit XX: “Në fund të Luftës së Dytë Botërore, pati triumf dhe kjo ishte gjë mirë, ishte e nevojshme. Dhe, ishte sakrifica që anglezët e bënë për atë luftë. Por, 91-shi nuk ishte koha e triumfit; 45-shi po, sepse nëse Churchill nuk do të ishte aty, ndoshta Hitleri do të kishte bërë diçka me Anglinë meqë atij i pëlqente populli anglez. Churchilli ishte mendimtar i madh”.

Kieferi madje e sheh historinë moderne si të fshehur në tekstin në dukje apolitik të Xhojsit. Në një nga citimet që ai ka shkruar, tregon se shkrimtari i madh kishte dijeni për atë që po ndodhte në Gjermani: e përfshin fjalën “Gestapose”, një lojë fjalësh për Gestapon.

Xhojsi nuk është heroi i vetëm letrar i Kieferit. Kjo ekspozitë në Londër vjen pas ekspozitës të kohëve të fundit në Paris, ku bëri homazhe ndaj Paul Celanit. I lindur në një familje hebraike në Çernovic, më parë në Rumani, tani në Ukrainë, Celani i mbijetoi Holokaustit në të cilin prindërit e tij vdiqën dhe ai u bë një nga poetët më të mëdhenj të pasluftës, në gjermanisht, deri në vetëvrasjen e tij në Paris më 1970. Poema e tij Fuga apo tango e vdekjes [Death Fugue] ka kohë që ndjek veprat e Kieferit. “Xhojsi shkroi në gjuhën e vet, por Celani shkroi në gjuhën e vrasësve të vet”, thotë ai.

Librat, si imazhe të ndërgjegjes sonë të brishtë kolektive njerëzore, janë kudo në artin e Kieferit. Ka libra të djegur dhe libra me krahë – për të fluturuar. Në këtë ekspozitë të fundit, e gjithë galeria është manifestim i një libri të vetëm. Gjej grumbuj librash, të derdhur në bronz, që zvarriten me gjarpërinjtë. Një imazh makthi që evokon Celanin po aq sa edhe Xhojsin. “Historia është makth nga i cili po përpiqem të zgjohem”, thotë personazhi i Xhojsit. Ia citoj këtë Kieferit.