Salihu në Kembrixh (1816): Ditari i takimit njerëzor mes evropianëve dhe myslimanëve në ag të erës moderne

Historia e harruar e takimit mes myslimanëve persianë dhe evangjelistëve të Kembrixhit në agim të erës moderne.

Nile Green

Dyqind vjet më parë mbërritën në Londër. Ata qenë grupi i parë i myslimanëve që studioi në Evropë. Të dërguar nga Princi i Kurorës së Iranit, misioni i tyre qe që të vëzhgonin shkencat e reja që po shfaqeshin bashkë me revolucionin industrial.

Ndërsa gjashtë të rinjtë myslimanë u strehuan në Londër në muajt e fundit të vitit 1815, ata qenë shumë të joshur nga lloji i ri i shoqërisë që gjetën. Turma burrash dhe grash që mblidheshin gjatë natës në “shtëpitë e spektaklit”, siç i quanin ata teatrot e qytetit. Londra qe duke gumëzhitur nga disfata finale e Napolonit në Vaterlo pak muaj më herët dhe shkencat e reja – ose ulum-i jadid – të cilat studentët kishin për detyrë t’i zbulonin, shfaqeshin gjithkund dhe para së gjithash te anijet me avull që transportonin pasagjerë përgjatë lumit të Temzës.

Ndërsa javët u kthyen në muaj, të gjashtë të huajt filluan të kuptojnë përmasat e detyrës së tyre. Ata nuk kishin kualifikimet e nevojshme dhe nuk kishin kontakte mes grupit të vogël të akademikëve të asaj kohe: ata nuk dinin as anglisht. Në këtë kohë, nuk kishte fjalor Persisht-Anglisht për t’i ndihmuar.

Duke shpresuar se do të mësonin anglisht, pasi kishin menduar gabimisht se latinishtja qe ende gjuha kryesore e Evropës për shkencën, aspirantët për studentë punësuan një klerik me emrin Reverend John Bisset. I diplomuar në Oksford, Bisset u foli atyre për dy vendet e lashta të të mësuarit në Angli. Kur dy nga studentët u pranuan si nxënës nga matematikani Olinthus Gregory, lidhje të mëtejshme u krijuan me universitetet, për shkak se Gregory pati kaluar shumë kohë si shitës i suksesshëm librash në Kembrixh. Një plan u hartua për të prezantuar së paku njërin prej studentëve, Mirza Salih, me një profesor që konsiderohej si i hapur ndaj idesë së ndihmesës së një të huaji për të studiuar në mënyrë informale në një nga kolegjet e Kembrixhit.

Kjo ndodhi shumë kohë para se katolikët të lejoheshin të studionin në universitetet e Britanisë kështu që mbërritja në Kembrixh e një myslimani iranian (i cili më pas themeloi gazetën e parë në Iran) shkaktoi sensacion dhe shtangie.

Doni që u përzgjodh për të mikpritur Salih qe një person me emrin Samuel Lee nga Kolegji i Kuinsit. Lee dukej një kandidat i çuditshëm për të qenë mbështetës i një talebani të ri, siç quhen studentët në persisht. Një evangjelist i angazhuar, Lee i qe përkushtuar kauzës së konvertimit të myslimanëve të botës në kristianë. Krahas kolegëve të tjerë në Queens, përfshirë familjen me ndikim Venn, ai kishte lidhje të ngushta me Shoqërinë e Misionarëve të Kishës. E themeluar më 1799, Shoqëria po bëhej me shpejtësi qendra e lëvizjes misionare të Kembrixhit.

Megjithatë qe ekzaktësisht kjo agjendë ajo që i bëri myslimanët e rinj tërheqës për Lee. Nuk qe fakti se konvertimi i Salihut mund të sillte një shpirt më shumë në shpëtimin kristian. Përkundrazi, qe fakti se ai qe një folës i arsimuar i persishtes dhe Salih mund ta ndihmonte profesorin në detyrën e tij të madhe të përkthimit të Biblës në persisht, një gjuhë që në atë kohë përdorej gjerësisht nëpër Indi si dhe në atë që sot është Irani. Lee e kapi këtë mundësi dhe për rrjedhojë, ai e ftoi Salihun në Kembrixh.

Siç zbulohet nga ditari i tij në persisht, Salihu e pëlqeu jashtëzakonisht shumë profesorin. Megjithëse historia e përkujton Lee si një orientalist të njohur nga Oksfordi i cili u rrit në statusin e madh të Profesorit Regius të Hebraizmit, fillesat e tij qenë shumë më të thjeshta. Lee qe rritur në një fshat të vogël në Shropshair në një familje karpentierësh dhe, në moshë të re, kishte hyrë si çirak në zdrukthëtari.

Gjatë një udhëtimi kërkimor nga Kalifornia, unë vizitova Longnorin, fshatin e lindjes së Lee. Fshati vijon të jetë një vend i largët sot, që arrihet përmes një rruge me sens të alternuar, të fshehur përmes gjelbërimit. Në kishën e fshatit unë me gëzim zbulova inicialet e stërstërgjyshit të tij karpentier, Richard Lee, të gdhendura në stolat që ai i prodhoi për bashkëfshatarët e tij.

Dyqind vjet më parë, qe pothuajse e padëgjuar që një djalë fshati si Sam Lee të bëhej profesor në Kembrixh, por ai kishte talentin për gjuhë që i dha atij patronazhin e një zotërie të zonës. Si një studiues i ri dhe me ambicie, edhe Salihu u gëzua kur pa Lee dhe origjinën e tij modeste dhe në ditarin e tij në persisht e regjistroi historinë e jetës së profesorit me admirim.

Përmes patronazhit nga Lee, Salih qe në gjendje të strehohet në Kolegjin Queens dhe të darkonte në sallë me njerëz të rëndësishëm si William Mandell dhe Joseph Jee. Në këtë kohë, president i Queens qe filozofi natyror Isaac Milner, një debatues i famshëm po aq sa edhe kimist i famshëm. Salih dukshëm i shijoi darkat në tryezën e lartë, por koha e tij në Kembrixh nuk qe tërësisht një festë. Ai bëri udhëtime studimore nëpër Bibliotekat që i interesonin, veçanërisht në Bibliotekën Wren në Kolegjin e Trinitetit, ku gjendej statuja e Isak Njutonit. Në ditarin e tij, Salih e quajti atë ‘një filozof që qe njëkohësisht sytë dhe fanari i Anglisë’.

Në shkëmbim të hapjes së botës së mbyllur të universitetit për të, Salih e ndihmoi Lee në punën e tij mbi biblën në persisht. Ai madje shkroi edhe një letër rekomandimi kur Lee u nominua për herë të parë për postin Profesor Regius. Letra ruhet ende në arkivat e universitetit.

Mes ditarit të Salih, letrave të Lee dhe dokumenteve të universitetit, një panoramë e pasur shfaqet mbi marrëdhënien e pagjasë të krijuar mes këtij myslimani të huaj dhe atij që qe kolegji më i fortë kristian i Kembrixhit.

Universiteti qe vetëm një nga shumë vendet që Salih dhe studentët e tjerë myslimanë vizituan gjatë katër viteve të tyre në Angli, në kërkim të fryteve shkencore të Iluminizmit. Takimi mes ‘Islamit dhe Perëndimit’ tregohet shpesh në termat e armiqësisë dhe konfliktit, por ditari i Salih paraqet sjellje shumë të ndryshme – bashkëpunim, pasion dhe njerëzillëk i përbashkët – dhe, përmes ruajtjes së të dhënave për këtë marrëdhënie të papritur me evangjelistin Lee, një miqësi të pagjasë. Shkruar në Angli në të njëjtën kohë me romanet e Jane Austen, ditari i Salih është një dëshmi e harruar, një rikujtesë përshëndetëse të takimit njerëzor mes evropianëve dhe myslimanëve në agim të erës moderne.