Fryma e kohës!

Nga: Bernard Richards / The Daily Telegraph (titulli: In the Trump era, there’s one classic English writer you must read)
Përkthimi: Telegrafi.com

Viti 1825 nuk ishte shumë interesant nga këndvështrimi letrar. Byroni, Shelley dhe Keatsi kishin vdekur; Scott, Wordsworth dhe Coleridge ishin gjallë, por kishin kaluar periudhën e tyre më të mirë të krijimtarisë, dhe pothuajse askush me rëndësi nuk kishte lindur. Megjithatë, kishte një pikë të ndritshme: botimi i librit Fryma e kohës nga William Hazlitt, më 11 janar. Fillimisht, libri u botua në mënyrë anonime – një rrethanë që mund të ketë lejuar më shumë hapësirë për sinqeritet. Libri i Hazlittit, me “portrete bashkëkohore”, ofron një vlerësim të saktë për karakterin letrar dhe politik të kohës dhe, 200 vjet më vonë, mbetet një vepër që rilexohet. Ai mbulon 25 figura – 26 nëse përfshihet lavdërimi i shkurtër për James Sheridan Knowlesin, i shtuar në fund – duke përfshirë emra si Bentham, Godwin, Malthus dhe Canning, si dhe Coleridge, Byron, Wordsworth dhe Scott.

Hazlitt është njëkohësisht admirues dhe kritik ndaj kohës së tij. Një nga hobet e Benthamit ishte përpunimi i drurit; “ai fantazon”, vëren Hazlitt, “se mund të gdhend edhe njerëzit në të njëjtën mënyrë”. Shkrimtari na prezanton jo vetëm me atë që personazhet e tij shkruanin, por shpesh edhe me praninë e tyre fizike. Thuhet se ecja e Benthamit ishte “gati si një vrapim”. Wordsworthi përshkruhet kështu: “Ai të kujton disa nga portretet e Holbeinit: serioze, të vrenjtura, me një nuancë të lehtë humori, të shtypur nga zakonet e kohës ose pretendimet e personit”. William Cobbett paraqitet në një skicë simpatike: herën e vetme që Hazlitt e pa, ai “kishte veshur një jelek prej stofi të kuq, me xhepat e varur poshtë, siç ishte zakoni për fermerët xhentëlmenë në shekullin e kaluar”.

Hazlitt herë pas here qaset me një gjuhë të ashpër. Ai e admiron Walter Scottin, duke e parë si një personalitet që i përshtatet realizmit të një skocezi. Megjithatë, Hazlitti e kritikon Scottin, duke vërejtur se “shprehu vogëlsinë, inatin, pakënaqësinë, fanatizmin dhe mungesën e tolerancës ndaj bashkëkohësve”. Byroni përshkruhet si një “këndes sublim”. Hazlitt tregon një simpati të madhe ndaj poezisë së Wordsworthit, dhe vlerësimi i tij nuk mund të ishte më i lartë. Megjithatë, ai e përshkruan Ekskursionin si “vaktet e njëpasnjëshme me petulla me mollë”.

Mbi të gjitha, teksa rilexohet Fryma e kohës dhe vihen re paralajmërimet e Hazlittit për organet e medias që mund të braktisin të vërtetën dhe të manipulojnë “opinionin publik duke ia mbyllur sytë”, njeriu reflekton mbi rëndësinë e këtyre vëzhgimeve për kushtet aktuale, veçanërisht në kohën e Trumpit. Një fjalë që përsëritet shpesh dhe përçmohet përgjatë gjithë veprës është “legjitimiteti”. Në esenë e tij të vitit 1818, Çfarë është populli, Hazlitt shkroi: “E tillë është doktrina e vjetër e të Drejtës Hyjnore, e ringjallur me një stil dhe titull të ri: Legjitimitet. ‘Fjalë e bukur, Legjitimitet’”! Kjo është një referencë nga Edmundi keqbërës, personazhi i Shekspirit në Mbreti Lir, i cili revoltohet sepse ndjen se i janë mohuar të drejtat. Fjala bart një lloj force të ngjashme me termin e tmerrshëm “e drejtë e fituar” në kohën tonë.

Lexuesit e interesuar për atë që Hazlitt nënkupton duhet të hedhin një vështrim te pjesa për politikanin William Wilberforce. Hazlitt ka rezerva të mëdha për të, duke e konsideruar të implikuar në mbështetjen e “legjitimitetit”. Në vitin 1799, Wilberforce foli në favor të Aktit të Kombinimeve, që ndalonte aktivitetin e sindikatave. Në vitin 1819, ai kundërshtoi një hetim mbi Masakrën e Peterlusë dhe miratoi Gjashtë Aktet qeveritare, të cilat kufizonin tubimet publike dhe shkrimet përçarëse. Hazlitt e kritikoi si një njeri “që predikon krishterimin për të paedukuarit dhe toleron abuzimet më të këqija në shtetet e civilizuara”. Legjitimiteti, në pamje të parë, mund të duket si një term që duhet pranuar, por për Hazlittin ai fsheh veprime arbitrare dhe të pamëshirshme të atyre që janë në pushtet, duke përfshirë mënyrën se si konceptet e “të drejtës hyjnore” janë kontrabanduar në diskursin politik.

Stili i Hazlittit është tërheqës dhe interesant, duke u lexuar ende me lehtësi edhe sot. Ai mund të jetë edhe me humor: “[Veprat e Benthamit] janë përkthyer në frëngjisht – duhej të përktheheshin në anglisht”. Ndonjëherë, Hazlitt përdor imazhe interesante, si kur vëren se “[Poezia e Byronit] qëndron si një kullë mbrojtëse pranë subjektit të vet”. Hazlittit i pëlqejnë metaforat, edhe pse ndoshta janë më tërheqëse nga ç’do të preferonin redaktorët modernë: mund të thuhet se [Francis Jeffrey] end fjalët në çfarëdo forme që dëshiron, për përdorim ose për zbukurim, ashtu si qelqpunuesi formëson lëngun qelqor me frymën e vet; dhe fjalitë e tij shkëlqejnë si qelqi për shkak të lëmimit të tyre të përsosur dhe janë po aq të tejdukshme. Jeffrey është “shumë luftarak, përplot me goditje elektrike, shumë i ngjashëm me një bateri volti”.

Një tjetër shembull: oratoria irlandeze … është si një lloj aeronauti: gjithmonë ngjitet lart me një tullumbace dhe më pas thyen qafën ose zbret poshtë me një parashutë. Ajo është e mbushur me materie të gaztë, me trillime dhe fantazi, aliteracione dhe antiteza, me pasion të ndezur dhe metafora të fryra që shpërthejnë mbulesën e hollë të mëndafshtë të kuptimit. Shfaqja ajrore, që më parë shkëlqente në hapësirën boshe dhe ngrihej në gjithë kënaqësinë e paditurisë, më në fund lëkundet dhe zbret përsëri në kënetat e veta burimore!

Shkrimtarët e sotëm mund të jenë më të kujdesshëm sesa Hazlitti në karakterizimet e tij të gjera për skocezët dhe irlandezët. Megjithatë, të paktën ai nuk bën gabimet gjuhësore që janë të zakonshme mes shumë gazetarëve modernë.

Disa nga citimet e Hazlittit mund të jenë të pakuptueshme, por gjithsesi të këndshme për lexuesit e sotëm. Në esenë për Jeffreyn, ai citon poetin Sneyd Davies (1709–1769), një emër për të cilin sot askush nuk ka dëgjuar.

Qëkur nuk ka drita zanash, nuk ka rreze të shpejta,
As dridhje pulsi, as objekt që të josh
Jashtë shpirtrat; por zemra e mbyllur në manastir
Rri shtrirë në shtëpi, si një idhull në një kamare
Errët!

Është një kënaqësi të identifikosh një nga këto referenca dhe të ndihesh më i informuar se Howard Ringbaum, personazhi i ndjerë i David Lodgeit [nga Ndryshimi i peizazhit], i cili pranon, ndërsa luan lojën Turpi, se nuk e ka lexuar Hamletin. Ky pranim e pengon atë të sigurojë një pozicion të përhershëm në universitet. Në fakt, Hazlitti citon vazhdimisht. Për çfarë qëllimi? Nuk bëhet fjalë për t’u mburrur. Ai e bën këtë sepse letërsia ka ndihmuar në formimin e mendimeve të tij dhe shërben si një rezervuar i natyrshëm: e kaluara mbështet të tashmen, ndërsa e tashmja konfirmon se e kaluara mbetet e vlefshme dhe e rëndësishme. Shumë gjëra nga Shekspiri [William Shakespeare] vazhdojnë të jenë pjesë e gjuhës së përditshme të Hazlittit dhe të gjuhës sonë. Për shembull, Hazlitti e vendos shprehjen “përfundimi i ditur” në thonjëza, për të na kujtuar se vjen nga Othello. Shumë prej nesh nuk do ta kujtonim këtë, ose ndoshta nuk do ta kishim ditur kurrë.

Të lexosh Frymën e kohës sot të shtyn të mendosh: si do të dukej një libër me këtë titull në vitin 2025? Dhe, kush do ta shkruante? Kush do të ishte Hazlitti i ditëve tona? (Lexuesit mund të kenë sugjerimet e veta.) Autorët e tillë do të duhet të marrin parasysh botën e filmit dhe dritat mashtruese të ignis fatuus-it, që flakërojnë në kënetën e internetit. Në shekullin XIX, pati të paktën një përpjekje për një vazhdim: Fryma e re e kohës (1844) nga Richard Hengist Horne, e cila nuk ishte as aq e mprehtë, as aq e suksesshme sa origjinali. Ekzistojnë paralele interesante me kohën tonë. Në shekullin XIX, intelektet e shquara si Thomas Malthus ballafaqoheshin me gjëra të pavlera si Thomas Moore ose me predikues karizmatikë, por të rrezikshëm, si Edward Irving. (Mendoni për “ungjillin” amerikan “të begatisë”, të përhapur nga ungjillorët me “Lamborghini” si Billy Graham, Kenneth Copeland dhe Jesse Duplantis). Hazlitt ishte tepër kritik ndaj përçarjes politike që kishte përfshirë Britaninë, një gjendje që vazhdon edhe sot. Në kohën tonë, gjithashtu kemi sfidues realistë në arte; vitet ’20 të shekullit XIX kishin poetin Crabbe dhe figurën e zymtë të Piter Grimit, mjedisin e të cilit, në veprën Bashkia, Hazlitt e përshkruan me detaje të gjalla: Aty ku gjithçka i paraqitej syrit ose veshit / e shtypte shpirtin me mjerim, dhimbje dhe frikë.

Hazlitti ofron, ashtu si Orwelli, perspektivën e një shkrimtari shumë të sinqertë që shkruan pa frikë nga persekutimi dhe është i aftë të na paraqesë imazhe të gjalla dhe të plota të personazheve – jo thjesht çfarë shkruan ata, por identitetet e tyre të plota. Zotërimi i tij i gjuhës është një nga veçoritë që e mundëson të zërë një pozitë të lartë morale. Kjo është e dukshme në çdo faqe të Frymës së kohës. /Telegrafi/