Aspekti historiko-simbolik i poemës “Qerbelaja”

Nga: Sadik Bejko

“Qerbelaja”, vepër e Naim Frashërit, botuar në Bukuresht më 1889, është një poemë epike me subjekt nga historia e Kalifatit arab. Poema shtjellon ngjarje që ndodhin në shekujt IX-XV. Ngjarjet kryesore zhvillohen në luginën e Qerbelasë, në Irak.

Treva e Qerbelasë si gjeografi shtrihet në një largësi prej 100 kilometrash në jugperëndim të Bagdadit, në kufi të shkretëtirës arabe, buzë lumit Eufrat.

Aty, në tetor të vitit 680, nipi i Profetit Muhamed, Imam Huseni u vra bashkë me 72 meshkuj luftëtarë të Familjes së Profetit, ndërsa femrat e tyre, të mbetura gjallë, u robëruan dhe u keqtrajtuan nga ushtria e Jezidit, kundërshtarit fitimtar. Një gjakderdhje e përmasave të tilla, therorizimi i kaq burrave të një familjeje, flijimi i fëmijëve dhe i grave, i bënë ngjarjet e fushës së Qerbelasë tërheqëse për poetët me frymëzim tragjik. Fusha e Qerbelasë tej e përtej e përgjakur jepte dorë për të thurur vepra epike të mbrujtura me frymë sublime.

Si temë e zymtë dhe e madhërishme, kjo do t’i shkonte përshtat talentit të një poeti siç ishte Naim Frashëri, poet i dimensioneve tragjike dhe universale. Naimi e mori këtë ngjarje të ikonave themelore historiko-fetare të myslimanëve arabë, e mori këtë histori të largët Lindore dhe e ktheu në poemë epike që fliste shqip, fliste edhe për shqiptarët.

Për të hyrë në thelbin e ngjarjeve, le të shohim ç’thonë kronikat e lashta për motivet që çuan në tragjedinë e Qerbelasë.

Historia e trazuar e Kalifatit arab merr një kthesë të papritur pas vdekjes së Profetit Muhamed më 632.

Udhëheqësit që e zëvendësuan Profetin pas vdekjes së tij, u quajtën Kalifë, domethënë mëkëmbës të Profetit, ndërsa pushteti perandorak arab i ushtruar prej tyre u quajt Kalifat.

Me ardhjen si Kalif i kësaj perandorie të imam Aliut, dhëndrit të Muhamedit, Kalif që sundoi nga viti 665 deri më 661, filloi lufta civile, përleshja me armë me Mavijen, guvernatorin e Sirisë, pinjollin nga familja e rëndësishme e Umajadëve. Nga kjo luftë për pushtet Aliu mbetet i vrarë. Mavijes, fitimtarit, i mbeti barra e stabilizimit të Perandorisë arabe. Dhe ai ia arriti.

Historia vijon me dinastinë e Umajadëve me qendër në Damask, me dinastinë e Abasidëve me qendër në Bagdad, familje që kryesuan Kalifatin arab, e shtrinë sundimin e tij deri në Spanjë dhe nën udhëheqjen e tyre, qytetërimi i veçantë arab arriti kulmet e lulëzimit të tij.

Nga ana tjetër, kjo periudhë do të shoqërohej me revoltat e kundërshtarëve të Umajadëve, të cilët ishin përqendruar në Iran, Irak etj. Këta mendonin se Kalifati i takonte Aliut dhe pasardhësve të tij si trashëgimtarë të drejtpërdrejtë të Profetit. Umajadët, sipas tyre, ishin uzurpatorë. Kjo ndarje jo vetëm politike, por edhe teologjike, fetare vazhdon deri më sot.

Familja e Aliut e mëtonte trashëgiminë e Kalifatit si zgjedhje të dhënë nga ana e Zotit dhe e Profetit Muhamed. Sipas tyre, Profeti para se të ndërronte jetë, në Luginën e Gadirit takoi krerët që e pasonin dhe u la porosi që pas tij të vinte në krye Imam Aliu, i emëruar prej tij si Imam i gjithë umetit mysliman.

Meqë kjo nuk ndodhi, plasën luftërat shekullore për pushtet, luftëra për kryesimin e Kalifatit.

Këtu e merr lëndën poema e Naim Frashërit.

Përtej lëvozhgës historike të luftërave civile për pushtet, realiteti i miliona viktimave të dhunës çnjerëzore, flijimi i të pafajshmëve, i të pafuqishmëve, i të pambrojturve, u dhanë ngjarjeve të Qerbelasë një përmbajtje të lartë ideologjike, përmbajtje fetare, frymëzim hyjnor të luftës mes së mirës dhe së së keqes e, të luftës mes Zotit dhe djallit, pra, u gatua një lëndë e së madhërishmes, e tragjikes, lëndë që ushqeu dhe ushqen ndarjet përçarëse fetare të përmasave të tilla që vazhdojnë edhe sot.

Në këto motive të therorive të përgjakshme e ngjeu penën për të shkruar poemën e tij Naim Frashëri. “Qerbelaja” si vepër artistike formëson poetikisht këtë brumë të përzishëm tragjik me burim nga historia.

Qerbelaja, shkretëtira e mbuluar nga përgjakja e të flijuarve njerëzorë, me ndërhyrjen e poezisë, nga një lëndë e gjallë, konkrete, shndërrohet në materie artistike, kthehet në simbol të së përzishmes, në metaforë therorije, ngjashëm me vende të rrënuara, vende të kthyera në hi, vende të shfarosura me rrënjë nga luftërat çnjerëzore, vende që historikisht e përjetësisht simbolizojnë fatkeqësi, mizori, katastrofa, si Troja, Kartagjena, Vaterloja…

Qerbelaja në poemë nuk është më toka… është idealiteti, frymorja, hyjnorja.

Vende si Troja, Kartagjena, Qerbelaja… nuk janë vetëm shenja në histori, por dhe topikë në simbolikë, në idolatri.

“Qerbelaja” e N. Frashërit nuk është vepër historike, është poemë epike himnizuese me mesazhe metafizike që nuk njohin hapësirë dhe kohë konkrete. Ajo u flet të shtypurve të çdo kohe dhe të çdo hapësire, u thotë se si duhet vepruar nën dhunën dhe nën mizoritë e tiranëve. U thotë të shtypurve se ju, duke paguar me heroizëm, me gjak dhe me sakrifica sublime për një ideal të lartë, do të krijoni një kauzë të shenjtë që nuk do të harrohet kurrë ndër shekuj.

Pse Naim Frashëri në vitin 1889, një vit para se të vdiste, botoi “Historinë e Skënderbeut” dhe “Qerbelanë”, dy poema epike, njëra me ngjarje dallueshëm kombëtare, tjetra me frymëzim fetar dhe me temë ndërkombëtare?

Për “Historinë e Skënderbeut” dihen shtysat. Ai ishte poeti misionar i popullit të vet. Ishte mësuesi, ideologu kombëtar. Figura e Skënderbeut ishte në përputhje me idealet e Rilindjes Kombëtare.

Po “Qerbelaja”, përse duhej shkruar?

Studiuesit kanë dhënë shumë shpjegime, që nuk i përjashtoj.

Naimi ishte i frymëzuar nga kultura persiane, ishte ndikuar nga paraardhësit e vendlindjes që shkruanin poema të gjata me tema historiko-fetare. Naimi ishte filozof i bektashizmit. Ishte panteist, ishte mistik. Po. Këto dhe të tjera shpjegime kësisoj, janë të pranueshme. Të gjitha.

Veç me një ndryshim… Mbase është koha të themi edhe diçka tjetër. Poeti është poet. Si poet me talent ai i shpërthen kufijtë, del jashtë kohës dhe jashtë vendit të vet. Bëhet qytetar i botës.

Poezia, materia poetike me cilësitë e saj universale, e bëjnë poetin qytetar të botës. Jo tjetër gjë. Poeti i mirë nuk mbetet vetëm apostull në altarin e kohës së tij e të kombit të tij.

Temat ngjethëse, temat tragjike, universale, madhështitë pa kohë e pa vend, që nga poet Bajroni edhe më përpara tij, ishin të parapëlqyera nga gjithë poetët, në veçanti nga romantikët. Ata i gjuanin gjëmat, tragjeditë botërore.

Kështu dhe Naimi ynë me “Qerbelanë”.

Si poezi me lëndë tragjike ajo i përket gjithë njerëzimit, si frymëzim fetar u flet vetëm besimtarëve bektashinj.

Është një poemë që sot mund t’i flasë më afër një lexuesi që adhuron tarikatet e Islamit. Kjo ngaqë himnizon gjakun e dëshmorëve të Qerbelasë, vajton flijimin e pjesëtarëve nga Familja e Profetit.

Poema “Qerbelaja” është ndarë në 25 këngë. Në secilën këngë ka heronj që nuk veprojnë në këngët më pas. Poema shqyrton ndodhi, vuajte, sakrifica, trimëri dhe përcjell mesazhe humane dhe hyjnore.

Lënda e marrë nga historia fetare arabe shtrihet prej shekullit IX deri në shekullin XVII. Lufta fillimisht zhvillohet ndërmjet Profetit Muhamed dhe Sufjanit, pastaj mes Imam Aliut dhe Mavijes, mes Imam Husenit dhe Jezidit si dhe mes Muhtarit me Mervanin (birin e Jezidit), pra, luftëra të pandërprera mes dy fiseve që shkojnë nga një brez në tjetrin.

Poema fillon me lajmërimin e ardhjes së një feje të re me misionar Profetin Muhamed. Vazhdon me flijimin e nipit të tij Imam Husenit, me hakmarrjen e Muhtarit, stërnip i brezit të katërt, dhe përmbyllet në këngën XXV me një mesazh për popullin shqiptar, për të krishterët dhe për myslimanët. Naimi do të edukojë te bashkatdhetarët ndjenjat e larta të fisnikërisë, të humanitetit, të besimit në hyjnoren.

Për lexuesin e sotëm, një poemë si “Qerbelaja”, përtej mesazheve fetare, ia vlen të lexohet për shijen e tragjikes, për madhështinë e flijimit njerëzor, për bukurinë e gjuhës, për rrjedhën muzikore të vargjeve, për arkitekturën mjeshtërore të strukturës së saj, për cilësitë artistike të një vepre të periudhës së pjekurisë të një poeti si Naim Frashëri.