Shkrimtari mund të jetë skllav edhe në një vend të lirë

Nga: Nilanjana Roy (Financial Times)

Nëpër stendat e trotuareve, në tregun e së dielës të librave, në Nju-Delhi, një librashitës ishte gjeni për të klasifikuar librat e përdorur në grumbuj të vegjël sipas ngjashmërisë së tyre. Unë isha një studente që kërkonte një kopje të lirë të librit ”Kështjella” të Franc Kafkas dhe ai ma ofroi mes një kopjeje të vjetër të dramave të Brechtit dhe të një libri të një autori që nuk e kisha hasur asnjëherë, Ismail Kadaresë.

Me kalimin e viteve, bleva shumë libra të papërdorur të Kadaresë, duke nisur nga romani i tij i parë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (i vitit 1963 dhe i përkthyer për herë të parë në anglisht në vitin 1971), që bënte fjalë për një gjeneral italian dhe një prift të cilët kërkonin në Shqipëri eshtrat e bashkatdhetarëve të tyre të rënë në luftërat botërore, deri tek librat klasikë si “Prilli i thyer” (1978) ku subjekti ka të bëjë me dukurinë e gjakmarrjes që shtrihet në breza të tërë dhe “Kështjella” (1970) që tregon përplasjen mes popullit shqiptar dhe Perandorisë Otomane, si dhe shumë romane të tjera.

Këtë javë, Kadare fitoi çmimin ndërkombëtar “Neustadt” për letërsinë. Drejtuar nga Universiteti i Oklahomas dhe nga gazeta amerikane “World Literature Today”, çmimi “Neustadt” është më pak i spikatur se çmimi “Nobel” në letërsi dhe në pothuajse 50 vjetët që u akordohet shkrimtarëve, ka pasur një grup shumë më global fituesish sesa zgjedhjet eurocentrike të bëra nga Akademia Suedeze.

Kadare u lind në vitin 1936 në Gjirokastër dhe fillimisht studioi në kryeqytetin e Tiranës, për t’iu drejtuar më pas Institutit Letrar ”Gorki” të Moskës, atmosfera e të cilit iu duk e ashpër dhe kufizuese. Krijimtaria e tij fillon që në moshë të hershme me botimin e përmbledhjes së tij të parë me poezi kur ishte vetëm 18 vjeç dhe me publikimin e romanit të tij të parë në moshën 27-vjeçare.

Në Shqipëri, Kadareja luajti me regjimin e asaj kohe si “macja me miun”. Ai shkroi poezi që lëvdonin Leninin, sepse nën regjimin e diktatorit Enver Hoxha, i cili udhëhoqi Shqipërinë deri në vitin 1985, çdo student duhej ta përmbushte atë detyrë, por ai gjithashtu shkroi romane që zemëruan diktaturën. “Pallati i ëndrrave” (1981) tregon për një shtet që i kushtonte një organizëm të tërë shtetëror analizimit të ëndrrave të qytetarëve të tij duke i servirur ato si gosti të rralla në vëmendjen e diktatorëve. Në vitin 1981, “Pallati i ëndrrave” u ndalua të lexohej pasi “ishte i mbushur me aluzione kundër regjimit”, duke u ndaluar madje që të shkruhej apo të përmendej edhe titulli i tij.

Kadare fitoi çmimin ndërkombëtar “Man Booker” në vitin 2005, duke ngjallur polemika të shumta. Poetja rumune, Renata Dumitrascu, shkruajti se ai nuk ishte një Solzhenitsyn. Kadare ka qenë anëtar i partisë nën regjimin e Hoxhës dhe gëzonte privilegje që shkrimtarëve të tjerë shqiptarë u mungonin. Por, në një shtet krejtësisht totalitar, është e pamundur të jesh kundërshtar ideal. Ata që ngrenë zërin shumë lart ose përdorin penën shumë lirshëm, zhduken në burgje, vriten ose nëse janë me fat, internohen.

Shpesh, kundërshtarit i mbetet thjesht të mbijetojë.

“Nuk e kam konsideruar ndonjëherë veten si hero apo disident“, shkruan Kadare, në një shkëmbim letrash në vitin 1998, të publikuara “Review of Books” të Nju-Jorkut. “Në Shqipërinë e Hoxhës, si edhe në Rusinë e Stalinit, ishte e sigurt që një disident i deklaruar do të ndrydhej”.

Shumë nga novelat e tij u ndaluan, siç është poema e vitit 1974 “Pashallarët e kuq”, menduar si e zhdukur, derisa u gjet në një arkiv, në vitin 2002.

Kadare u largua përfundimisht nga Shqipëria për në Paris në vitin 1990, duke kërkuar azil politik. Në Francë ai mund të shkruante e të shprehej më lirshëm, por këmbëngul se mënyra e tij e të krijuarit funksionon në mënyrë të pavarur, siç ka thënë në një intervistë të tij të vitit 2009: “Mendoj se krijimtaria ime nuk është më shumë politike se teatri antik grek. Do të isha bërë ky shkrimtar që jam në cilindo regjim politik.“

Edicioni i veprës “Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave”, të cilin e bleva në një rrugë të mbipopulluar të Delhit, ka kohë që është zhdukur. Nuk ishte ndonjë kopje e bukur, i mungonte kopertina, faqet ishin të ngrëna dhe të njollosura me çaj, por do të desha ta kisha tani si një kujtesë të mënyrës se si i zgjedhim ne historitë për të lexuar.

Ndryshe është ta zbulosh një autor nga çmimet e marra, duke lexuar veprën e tij sipas botimeve, ndryshe është të zgjedhësh një libër nga rrjedha e pafund e veprave më të shitura. Sidoqoftë, për shumë lexues, marrëdhënia me një autor nis në mënyrë aksidentale, por të natyrshme.

Librashitësi shton një roman në grumbullin e librave. Nuk është libri që dëshiroje, por është me çmim të lirë. Ngjarjet zhvillohen në një vend, për të cilin ti nuk di gjë prej gjëje. Kjo gjë të intrigon dhe me kalimin e viteve, e gjen veten duke kërkuar për gjithçka që ka shkruar ai autor, dikur i panjohur.

Kadare më ka ofruar një ndjesi paqeje, përmes të kuptuarit vetjak të gjurmëve të lëna pas nga luftërat dhe Perandoritë më pak të njohura.

Në romanet e tij, njerëzit gjejnë liritë e tyre dhe hijeshinë e çasteve të shkurtra, edhe kur kufizohen nga ligje të padrejta dhe fuqia e një tirani.

“Një shkrimtar mund të jetë i lirë në një botë të skllavëruar ose skllav në një vend të lirë”, tha ai, në një intervistë radiofonike në vitin 2001. Ai e bën shumë të qartë se jemi ne ata që zgjedhim. /Përktheu dhe përshtati në shqip: Lapsi.al/