Duhet ta respektoni letërsinë nëse besoni në liri

Intervistoi: Maite Rico
Përktheu: Rexhep Maloku

Laureati i Nobelit, përveçse shkruan fiksion, lufton palodhshëm për liritë civile. Në librin e ri, “Thirrja e fisit”, promovon mendimin liberal dhe nderon shtatë autorë që mbrojnë liritë civile. Kemi folur me të për liberalizmin, verbërinë intelektuale dhe rreziqet me të cilat sot po përballet demokracia.

Mario Vargas Llosa është në gjendje të mirë. Laureati peruan i Nobelit qeshet lehtas derisa shtjellon teoritë e tij për lirinë dhe individin, dhe flet për librin e ri, “La lamada de la tribu” (“Thirrja e fisit”), ku argumenton në favor të mendimit liberal, duke iu referuar shtatë autorëve të njohur me ndikim: Adam Smith, José Ortega y Gasset, Friedrich von Hayek, Karl Popper, Raymond Aron, Isaiah Berlin dhe Jean-François Revel.

Këta burra i përkasin një shkolle mendimi që beson në individin si qenie autonome dhe e përgjegjshme, dhe në lirinë si aseti suprem. Ata mbrojnë demokracinë dhe ndarjen e pushteteve si sistemi më i mirë i mundshëm për t’i ujdisur vlerat kundërthënëse të shoqërisë. Ata mishërojnë doktrinën që refuzon “frymën tribale” që historikisht i ka dhënë zemër fashizmit, komunizmit, nacionalizmit dhe fanatizmit fetar. “Thirrja e fisit” është edhe autobiografi intelektuale që e çon lexuesin prej fillimeve esencialiste dhe marksiste të Vargas Llosës deri te mbështetja e tij për liberalizmin.

El Pais: Pse po sulmohet kaq shumë mendimi liberal?

Llosa: Është shënjestruar prej ideologjive që janë armike të lirisë dhe që justifikueshëm e konsiderojnë liberalizmin armikun më këmbëngulës. Dhe, këtë kam dashur ta shtjelloj në libër. Fashizmi dhe komunizmi kanë sulmuar fuqishëm liberalizmin, duke e lidhur dhe krahasuar keq, kryesisht me konservatorizmin. Në fillesat e veta, liberalizmi ishte rrethuar kryesisht prej të djathtës. Ishte sulmuar prej gjuhës papale – kishte sulme të klerit kishtar gjithkund kundër një doktrine që konsiderohej armike e religjionit dhe e vlerave morale. Mendoj se këto hasmëri përcaktojnë lidhjen e ngushtë që ekziston ndërmjet liberalizmit dhe demokracisë. Demokracia ka çarë përpara dhe të drejtat e njeriut janë njohur kryesisht falë mendimtarëve liberalë.

El Pais: Të gjithë autorët që i analizoni në libër notonin kundër rrymës.

Llosa: Hayekut dhe Ortegës madje ua ndaluan dy libra. A janë liberalët të dënuar të ecin vetëm? Liberalizmi nuk mjaftohet vetëm me përqafim të një fryme. Ai, në fakt, edhe nxit ndryshimin. E pranon se shoqëria përbëhet prej sojeve të ndryshme të njerëzve, dhe është me rëndësi të lihet rehat ashtu. Nuk është ideologji; ideologjia është religjion shekullar. Liberalizmi mbron disa ide themelore: lirinë, individualizmin, refuzimin e kolektivizmit dhe nacionalizmin – me fjalë të tjera, krejt ideologjitë a doktrinat që kufizojnë ose tëhuajësojnë lirinë brenda shoqërisë.

El Pais: Kur po flasim për nacionalizmin, Ortega y Gasset ka folur shumë për rreziqet e nacionalizmit në “Vendi bask dhe Katalonja”. Pse liberalët refuzojnë nacionalizmin?

Llosa: Sepse nuk përputhet me lirinë. Mjafton t’ia gërvishtni sipërfaqen për ta parë se nacionalizmi përfshin njëfarë racizmi. Nëse besoni se t’i përkasësh një shteti a kombi të caktuar, race a religjioni të caktuar, është vlerë në vetvete, atëherë ju besoni se jeni superior ndaj të tjerëve. Dhe racizmi shpie pashmangshëm drejt dhunës dhe shtypjes së lirisë. Kjo është arsyeja pse liberalizmi nga koha e Adam Smithit ka shquar këtë soj kolektivizmi në nacionalizëm – refuzimin e arsyes për një akt besimi.

El Pais: Po populizmi, ringjallja e nacionalizmit, Brexiti… a po rilind tribalizmi?

Llosa: Ka një trend që nuk shkon me atë çfarë unë e konsideroj të jetë zhvillimi më përparimtar i kohës sonë – formimi i entiteteve të mëdha që ngadalë po heqin qafe kufijtë dhe po inkorporojnë gjuhët, zakonet dhe bindjet e ndryshme, sikur se po ndodh në Evropë. Ky zhvillim nxit shumë pasiguri dhe paqartësi, dhe joshje të madhe për rikthim kah fisi, kah shoqëria e vogël homogjene që asnjëherë nuk ka ekzistuar, ku gjithsecili është i njëjtë, ku të gjithë kanë bindje të njëjta dhe flasin gjuhë të njëjtë. Është mit që gjeneron siguri të madhe dhe që shpjegon revoltat, si Brexiti, nacionalizmi katalan ose soji i nacionalizmit që bën kërdi brenda demokracive, siç po ndodh në Poloni, Hungari, madje edhe në Holandë. Nacionalizmi është i pranishëm, por kam përshtypjen se, siç po ndodh në Katalonjë, është pakicë, dhe se fuqia e institucioneve demokratike do ta minojë ngadalshëm deri në shkallën e përmbytjes. Jam goxha optimist në këtë pikë.

El Pais: Kapërcimi juaj prej marksizmit në liberalizëm është i pazakonshëm. Në fakt, është i njëjti shteg që kanë rrahur disa prej autorëve që i analizoni, si Popperi, Aroni dhe Reveli.

Llosa: Brezi im në Amerikën Latine çoi arsyeshëm krye në një kontinent të pabarazive përbindëshe dhe diktaturave ushtarake, të mbështetura nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dhe për një riosh latinoamerikan, disi të shqetësuar, ishte e vështirë ta refuzoje këtë karikaturë të demokracisë. Doja të bëhesha komunist. Mendoja se komunizmi përfaqësonte antitezën e diktaturës ushtarake, e korrupsionit dhe, para së gjithash, antitezën e pabarazisë. E nisa në Universitetin Kombëtar të San Marcos me idenë se atje do të kishte komunistë me të cilët mund të përzihesha. Dhe aty i gjeta. Por, komunizmi në Amerikën Latine ishte stalinizëm i pastër, me parti që i nënshtroheshin Kominternit në Moskë. Isha militant vetëm vitin e parë, pastaj vazhdova të isha një socialist me njëfarë fryme më të relaksuar, një qëndrim i fuqizuar prej revolucionit kuban, që në fillim dukej socializëm ndryshe, më pak dogmatik për nga stili. Isha entuziast. Në vitet shtatëdhjetë shkova pesë herë në Kubë. Por, ngadalë, nisa t’i hiqja qafe iluzionet, sidomos pas krijimit të UMAP-it – Njësiteve Ushtarake për Ndihmë Prodhimit. Bastiseshin të rinjtë që i njihja. Ishte traumatike. Dhe mbaj mend se i shkrova një letër private Fidel Castros, ku i shprehja pakënaqësinë dhe e pyesja se si Kuba, që dukej se kishte një socializëm tolerant dhe të hapur për nga stili, mund t’i fuste “krimbat” dhe homoseksualët në kampe përqendrimi krah për krah me kriminelët. Fideli më ftoi mua dhe një numër intelektualësh që të flisnim me të. E kaluam tërë natën, 12 orë, prej tetë të darkës deri në tetë të mëngjesit, në fakt duke dëgjuar atë teksa fliste. Ishte diçka mbresëlënëse, por jo bindëse. Prej asaj dite, nisa të hidhja dyshime. Thyerja e madhe erdhi përfundimisht me rastin Padilla, kur shkrimtari Heberto Padilla, burgosur më 1971, u detyrua ta poshtëronte veten publikisht, duke shënuar fundin e një raporti idilik ndërmjet intelektualëve të rëndësishëm dhe regjimit kuban. Kalova nëpër një proces të gjatë dhe të vështirë, përqafova demokracinë dhe lëvizja ngadalë drejt doktrinës liberale – isha mjaft me fat që jetova në Britani gjatë viteve të Margaret Thatcherit.

El Pais: Portreti që ia pikturoni Margaret Thatcherit si grua e guximshme dhe e kulturuar, grua e bindjeve të thella liberale, është në kundërshtim të madh me imazhin që ne këtu e kemi për të.

Llosa: Ky është një shtrembërim absolutisht i padrejtë. Kur mbërrita në Angli, ishte vend dekadent – një vend me liri, por karakteri i të cilit po digjej ngadalshëm prej nacionalizmit ekonomik të Partisë Laburiste. Revolucioni i Margaret Thatcherit zgjoi Britaninë. Ato ishin kohë të vështira; duke i dhënë fund strofullit të sindikatave tregtare, duke krijuar shoqëri kompetente të tregut të lirë dhe duke mbrojtur demokracinë me bindje, njëherësh duke u përballur me socializmin, Kinën, Bashkimin Sovjetik – diktaturat më të vrazhda në histori. Ato ishin vite vendimtare për mua, sepse nisa ta lexoja Hayekun dhe Popperin, dy autorët e cituar nga Thatcheri. Ajo tha se “Shoqëria e hapur dhe armiqtë e saj” do të ishte libër qenësor për shekullin njëzetë. Kontributi i Thatcherit dhe Ronald Reaganit për kulturën e lirisë, prishjen e Bashkimit Sovjetik – sfida më e madhe me të cilën është përballur ndonjëherë kultura demokratike – është realitet që, fatkeqësisht, është portretizuar keq në median e ndikuar prej një fushate të së majtës, arritjet e së cilës janë të vogla.

El Pais: Dhe cila është tani sfida më e madhe për demokracinë perëndimore?

Llosa: Armiku më i madh i saj tani është populizmi. Askush me mendje të shëndoshë nuk e dëshiron për vendin e vet modelin e Koresë Veriore, Kubës ose Venezuelës. Marksizmi është tashmë në periferi të jetës politike, por kështu nuk mund të thuhet për populizmin, që shkatërron demokracitë nga brenda. Larg më i drejtpërdrejtë se një ideologji, populizmi është tendencë që mund t’i ekzpozohen demokracitë e brishta.

El Pais: Kriza bankare e vitit 2008, ajo që përshkallëzoi pabarazinë, ka ringjallur kritikat kundër doktrinës liberale, duke iu referuar shpesh edhe si neoliberalizëm.

Llosa: Nuk di çka është kjo gjë që ata e quajnë neoliberalizëm. Është njëfarë mënyre e shtrembërimit të liberalizmit dhe e paraqitjes së tij si formë e pashpirt e kapitalizmit. Liberalizmi nuk është dogmatik, nuk e ka përgjigjen për gjithçka. Është zhvilluar që prej kohës së Adam Smithit deri tani, meqë edhe shoqëria po bëhet përherë e më e ndërlikuar. Sot ka padrejtësi, si diskriminimi kundër grave, që në të kaluarën as që ishte përmendur.

El Pais: Ndryshimi kryesor ndërmjet niveleve të liberalizmit është roli i shtetit.

Llosa: Po. Liberalët duan një shtet efektiv, por jo asi që përzihet gjithkund; një shtet që garanton liri dhe mundësi të barabarta, sidomos në shkollim dhe në aspektin e ligjit. Por, përtej këtij konsensusi, ka dallime. Isaiah Berlin thekson se liria ekonomike nuk mund të jetë e pakufizuar, sepse kjo qasje kishte bërë që fëmijët të ngujoheshin në miniera në shekullin nëntëmbëdhjetë. Hayek, në anën tjetër, kishte njëfarë besimi të jashtëzakonshëm në treg, saqë besonte se tregu mund t’i zgjidhë të gjitha problemet nëse do t’i liheshin duart krejtësisht të lira. Berlini ishte larg më realist. Ai besonte, në fakt, se tregu ishte ai që solli përparim ekonomik, por nëse përparimi nënkupton krijim të pabarazisë së tillë të madhe, atëherë ai rrezikon thelbin e demokracisë. Njëherësh, Adam Smith, i cili konsiderohet babai i liberalizmit, ishte shumë fleksibil. Afërmendsh se ka çarje të liberalizmit. Ta zëmë, ka ekonomistë që janë krejtësisht mendjengushtë, të bindur se vetëm reforma ekonomike mund të sjellë liri të pashmangshme. Nuk pajtohem. Ma ha mendja se idetë janë më të rëndësishme se reforma ekonomike. Por nëse i kthehemi shtrembërimit ose hileve të gjuhës, përdorimi i etiketimit “progresiv” është shumë i rëndësishëm; në Spanjë është përdorur për t’i përshkruar forcat që mbrojnë diktaturat në Kubë dhe Venezuelë. Besoj se, fatkeqësisht, ky është kontribut i intelektualëve të shtrembërimit të gjuhës. Ata e kanë injektuar me prestigj marksizmin dhe komunizmin, siç ishte vepruar më parë me nazizmin dhe fashizmin. Qorrazi, intelektualët gjithnjë e kanë parë demokracinë si sistem mediokër që i mungonte bukuria, përsosmëria dhe koherenca e ideologjive të mëdha. Dhe kjo verbëri nuk është e papërputhshme me inteligjencën e jashtëzakonshme. Si mund të ishte nazist, ta zëmë Heideggeri, mbase filozofi më i madh në kohën moderne? E njëjta ka ndodhur edhe me komunizmin. Joshi shkrimtarë dhe poetë të mëdhenj, që kishin përkrahur Gulagun. Sartre, filozofi më inteligjent francez i shekullit njëzetë, mbështeti Revolucionin Kulturor në Kinë.

El Pais: Sartre justifikoi gjenocidet dhe mbështeti regjimet tiranike, dhe u fërkua me nazistët, derisa të tjerët, si Albert Camus, rrezikuan jetën e tyre në Rezistencë. Dhe pastaj ai mbajti leksione. Pse vazhdoni ta mbroni edhe tash?

Llosa: Paj, mirë, ai ishte pjesë thelbësore e adoleshencës sime.

El Pais: Ju e quani intelektual i madh, por ai ishte një burrë, politikat e të cilit gjithnjë janë vënë në dyshim.

Llosa: Ai nuk ishte anëtar i vërtetë i Rezistencës – madje ishte pajtuar që të zëvendësonte një mësimdhënës që ishte larguar vetëm pse ishte hebre. Ai i përkiste një pjese të Rezistencën që nuk ishte veçmas aktive dhe, ma merr mendja, se ai asnjëherë nuk e kapërceu kompleksin që ia krijoi kjo situatë, dhe tërë jetën e kaloi duke bërë përpjekje, disa prej të cilave ishin groteske, për të fituar epitete si “progresiv” dhe “përparimtar”. Ishte nevojë e madhe e kohës së tij – intelektualët donin ta kalonin testin përparimtar, sepse kjo ishte pritur prej tyre. Në Amerikën Latine në vitet gjashtëdhjetë, nëse nuk ishe intelektual majtist, thjesht nuk ishe intelektual. Ta mbyllnin gojën. Kultura kontrollohej prej të majtës që ishte shumë klanore dhe dogmatike, dhe që kishte efekt të madh nënshtrues mbi jetën kulturore. Mendoj se kjo ka ndryshuar konsiderueshëm.

El Pais: Kjo ndodhi edhe në Evropë

Llosa: Afërmendsh. Megjithëse gjatë kohës sime në Angli atje kishte intelektualë që nuk kishin kompleksin e inferioritetit dhe që dolën hapur e luftuan, duke më ndihmuar edhe mua që të isha i çiltër me veten.

El Pais: Është çështje e ndershmërisë intelektuale.

Llosa: Elitat që mbrojtën regjimet, asnjëherë nuk do të futeshin në një thes me to… Bertrand Russeli, ta zëmë, mbrojti kauza shumë fisnike dhe ishte person i admiruar për shumë arsye, njëherësh mbrojti gjëra të frikshme dhe lejoi veten të manipulohej nga e majta, që nuk kishte kurrfarë respekti për krijimtarinë ose idetë e tij, as që ia kishte lexuar veprat. Si mund ta shpjegoni kundërthënien? Fatkeqësisht, inteligjenca nuk është garanci e ndershmërisë intelektuale.

El Pais: A duhet ta respektojmë krijimtarinë e një maskarai?

Llosa: Jo vetëm se duhet ta respektojmë, por ajo krijimtari duhet të botohet. Nëse nisni ta gjykoni letërsinë me terme morale dhe etike, ajo jo vetëm do të shkatërrohej, por do të zhdukej krejtësisht – do ta humbiste raison d’être e saj. Letërsia shpreh çfarë realiteti mundohet ta fshehë për një mori arsyesh. Kurrgjë nuk e stimulon frymën kritike në shoqëri më mirë se letërsia. Por, letërsia dhe moraliteti nuk shkojnë së bashku. Janë armiq. Dhe duhet ta respektoni letërsinë nëse besoni në liri.

El Pais: A e kërcënon korrektësia politike lirinë?

Llosa: Korrektësia politike është armiku i lirisë, sepse s’e pranon ndershmërinë dhe autenticitetin. Duhet ta sfidojmë si shtrembërim të së vërtetës.

El Pais: Së fundi, shprehja “fake news” ka marrë hov si të ishte diçka e re.

Llosa: Shprehje të reja për realitete të vjetra. Në rastin e dezinformimit dhe manipulimit, komunizmi ishte jashtëzakonisht i zgjuar për shtrembërime gjërash, duke minuar njerëzit e ndershëm dhe maskuar rrenat me të vërteta të rrejshme që zëvendësonin realitetin.

El Pais: Bashkimin Sovjetik e ka marrë kaherë pusi, por tani kemi një soj të ri të përzierjes kibernetike nga Moska, që thuhet se ka prekur zgjedhjet amerikane, zgjedhjet katalane dhe fushatat zgjedhore në Meksikë dhe Kolumbi.

Llosa: Ajo çfarë po shohim është një revolucion teknologjik që më shumë po shtrembëron kursin e demokracisë sesa po e fuqizon. Është teknologjia që mund të përdoret për qëllime të ndryshme, por të cilën armiqtë e demokracisë dhe të lirisë po e përdorin për qëllimet e veta. Është një realitet me të cilin duhet të përballemi por, fatkeqësisht, unë besoj se ne kemi mjete të kufizuara për të vepruar. Bombardohemi me teknologji që është përdorur për t’iu shërbyer rrenave dhe post-të vërtetave, dhe të cilat mund të bëhen, nëse nuk e përthekojmë fenomenin, jashtëzakonisht destruktiv, duke korruptuar civilizimin, progresin dhe të vërtetën demokratike. /Revista “Akademia”/