Përfitimi i klerit: disa shënime për Salvador Dalinë

Nga: George Orwell
Përktheu: Granit Zela

Autobiografia duhet besuar vetëm kur zbulon diçka të turp­shme. Një njeri që jep një rrëfim të mirë për veten ndoshta gënjen, pasi çdo jetë kur shikohet nga brenda është thjesht një seri disfatash. Megjithatë, edhe libri që është i pandershëm në mënyrën më flagrante (shkrimet autobiografike të Frenk Herrisit janë një shembull) mund të japin edhe pa e synuar një pamje të vërtetë të autorit të tij. Jeta[1] e publikuar së fundmi nga Dali është në këtë kategori. Disa nga ndodhitë në të janë krejtësisht të pabesueshme, të tjerat janë riorganizuar dhe romanti­zuar dhe, jo thjesht poshtërimi, por normaliteti i vazh­dueshëm i jetës së përditshme është prerë. Dali, madje sipas diagnozës së tij, është narcist dhe autobiografia e tij është thjesht një akt striptizi i kryer në qendër të vëmendjes rozë. Por si një regjistrim i fan­tazisë, i çoro­ditjes së instinktit që është bërë e mundur nga epoka e makinës, ka një vlerë të madhe.

Ja, pra, disa nga episodet në jetën e Dalit, që nga vitet e tij të hershme e më pas. Se cilat prej tyre janë të vër­teta dhe cilat janë imagjinare, zor se ka rëndësi: është ajo lloj gjëje që Dali do të kishte dashur të bënte. Kjo është çështja.

Kur është gjashtë vjeç pushtohet nga entuziazmi për shfaqjen e kometës së Hallej:

Papritur, një nga nëpunësit e zyrës së babait tim u shfaq në derën e dhomës së pritjes dhe njoftoi se kometa mund të shihej nga tarraca… Ndërsa po kaloja korri­dorin, pashë motrën e vogël trevjeçare që zvarritej pa u vënë re përmes një dere. Ndalova, u mëdysha për një sekondë, më pas i dhashë një goditje të tmerrshme në kokë sikur të ishte top dhe vazhdova të vrapoja, i rrëm­byer me një “gëzim delirant” të shkaktuar nga ky akt i egër. Por babai që ishte pas meje, më kapi dhe më çoi në zyrën e tij, ku qëndrova si dënim deri në darkë.

Një vit më parë ky Dali kishte hedhur “papritur, ashtu si më vijnë shumica e ideve”, një djalë tjetër të vogël nga një urë e varur. Përshkruhen shumë ndodhi të tjera të këtij lloji, duke përfshirë (kjo kur ai ishte njsëzet e nëntë vjeç) rrëzimin dhe shkeljen e një vajze “derisa u desh ta largonin të përgjakur, prej meje”.

Kur ai është rreth pesë vjeç kap një lakuriq të plagosur, të cilin e fut në një kovë prej kallaji. Mëngjesin tjetër ai zbulon se lakuriqi i natës gati ka ngordhur dhe është mbuluar me milin­gona që po e gllabërojnë. E fut në gojë, bashkë me milingonat, dhe e kafshon pothuajse deri në gjysmë.

Kur është adoleshent, një vajzë bie dëshpërimisht në dashuri me të. Ai e puth dhe e përkëdhel për ta eksituar sa më shumë, por nuk pranon të shkojë më tej. Ai vendos ta bëjë këtë për pesë vjet me radhë (ai e quan atë “plani i tij pesëvjeçar”), duke shijuar poshtërimin e saj dhe ndjenjën e fuqisë që i jep. Ai i thotë shpesh se në fund të pesë vjetëve do ta braktisë dhe kur të vijë koha e bën këtë.

Deri në moshë të rritur ai vazhdon praktikën e masturbimit dhe i pëlqen ta bëjë, me sa duket, para një pasqyre. Për arsye të rëndomta është impotent, me sa duket, deri në moshën tridhjetë e ca. Kur e takon për herë të parë gruan e tij të ardhshme, Galën, tundohet shumë për ta shtyrë në një greminë. Ai është i vetëdijshëm se ka diçka që ajo dëshiron që ai t’i bëjë asaj dhe pas puthjes së tyre të parë bëhet rrëfimi:

E shtyva kokën e Galas, duke e tërhequr nga flokët dhe duke u dridhur nga histeria e plotë, urdhërova: “Tani më thuaj çfarë do që të bëj me ty! Por më thuaj ngadalë, duke më parë në sy, me fjalët më të vrazhda, më të egra erotike që mund të na bëjnë të dy të ndiejmë turpin më të madh!”

… Pastaj Gala, duke e shndërruar dritën e fundit të shprehjes së saj të kënaqësisë në dritën e fortë të tiranisë së saj, u përgjigj: “Dua të më vrasësh!”

Ai është disi i zhgënjyer nga kjo kërkesë, pasi është thjesht ajo që donte të bënte. Mendon ta hedhë nga kambanorja e katedrales së Toledos, por nuk e bën.

Gjatë Luftës Civile Spanjolle ai me zgjuarsi shmang të jetë në njërën anë dhe bën një udhëtim në Itali. E ndien veten gjithnjë e më shumë të tërhequr drejt aristokracisë, frekuenton sallonet, e gjen veten si klient të pasur dhe fotografohet me Vicomte de Noailles e shëndoshë, të cilin e përshkruan si “mecenatin” e tij. Kur afrohet lufta evropiane, ai ka vetëm një shqetësim: si të gjejë një vend që ka gatim të mirë dhe nga i cili mund të ikë si vetëtimë nëse rreziku i afrohet shumë. Ikën nga Bordeaux për në Spanjë gjatë Betejës së Francës. Qëndron në Spanjë aq gjatë sa për të dëgjuar disa histori mizorie kundër të kuqve, pastaj ia mban për në Ame­rikë. Historia përfundon me një flakë respekti. Dali, në moshën tridhjetë e shtatëvjeçare, është bërë bashkë­short i përkushtuar, është shëruar nga devijimet ose disa prej tyre dhe është pajtuar plotësisht me Kishën Katolike. Dhe arrin të grumbullojë goxha shumë para.

Megjithatë, kurrsesi s’resht së krenuari me pikturat e periu­dhës së tij surrealiste, me tituj si Masturbatori i madh, Sodomia e një kafke me një piano të madhe etj. Ka riprodhime të tyre gjatë gjithë librit. Shumë nga vizatimet e Dalisë janë përfaqësuese dhe kanë një karakteristikë që duhet theksuar më vonë. Por nga pikturat dhe fotografitë surrealiste dy gjërat që bien në sy janë perversiteti seksual dhe nekrofilia. Objektet dhe simbolet seksuale – disa prej tyre të njohura, si shapka me taka të larta, të tjera, si paterica dhe filxhani me qumësht të ngrohtë, të patentuara nga vetë Dali – përsëriten vazhdimisht, dhe ka një motiv të mirënjohur që lidhet me jashtëqitjen. Për pikturën, Le Jeu Lugubre, thotë ai, “sirtarët e mbushur me jashtëqitje u pikturuan me një vetëkënaqësi kaq të imët dhe realiste, saqë i gjithë grupi i vogël surrealist u brengos nga pyetja: “A është ai feka­lengrënës apo jo?” Dali shton me vendosmëri se nuk është, dhe se e sheh këtë lajthitje si “të neveri­tshme”, por duket se vetëm në atë pikë ndalon interesi i tij për jashtëqitjet. Edhe kur rrëfen përvojën e shikimit të një gruaje duke urinuar në këmbë, duhet ta shtojë detajin se asaj i mungon qëllimi dhe i ndot këpucët. Nuk është e thënë që një njeri t’i ketë të gjitha veset dhe Dali mbu­rret edhe që nuk është homoseksual, por duket se ka një lloj perversiteti që mund të dëshironte kushdo.

Megjithatë, karakteristika e tij më e dukshme është nekrofilia. Ai vetë e pranon lirisht këtë dhe mëton se është shëruar prej saj. Fytyrat e vdekura, kafkat, kufomat e kafshëve ndodhin mjaft shpesh në pikturat e tij dhe milingonat që gllabërojnë lakuriqin që po vdiste, rishfaqen vazhdimisht. Një fotografi tregon një kufomë të zhvarrosur, shumë të dekompozuar. Një tjetër tregon gomarët e ngordhur që kalben mbi pianon e madhe të cilët ishin pjesë e filmit surrealist Le Chien Andalou. Dali ende i shikon këta gomarë me shumë entuziazëm. “Kalbjen e goma­rëve e “përgatita” me enë të mëdha me ngjitës të cilin e derdha mbi ta. Gjithashtu ua zbraza gropat e syve dhe i bëra më të mëdha duke i prerë me gërshërë. Në të njëjtën mënyrë ua preva me furi gojën për t’i treguar më mirë rreshtat e dhëmbëve dhe shtova disa nofulla në secilën gojë, në mënyrë që të dukej se, edhe pse gomarët tashmë po kalben, ata po vjellin pak më shumë vdekjen e tyre, mbi ato rreshtat e tjerë të dhëmbëve të formuar nga tastet e pianos së zezë. Dhe së fundi është fotografia – me sa duket një lloj fotografie e falsifikuar – e një Manekini që kalbet në një taksi”. Mbi fytyrën dhe gjoksin tashmë disi të fryrë të një vajze në dukje të vdekur, zvarriten kërmijtë e mëdhenj. Në titullin poshtë fotografisë Dali vë në dukje se këta janë kërmijtë Burgundy – domethënë lloji i ngrënshëm.

Natyrisht, në këtë libër të gjatë prej 400-faqesh ka më shumë sesa kam treguar, por nuk mendoj se kam dhënë një rrëfim të padrejtë të atmosferës së tij morale dhe peizazhit mendor. Është një libër që qelbet erë. Nëse do të ishte e mundur libri të nxirrte një erë fizike nga faqet e tij, ky do të ishte një mendim që mund t’i pëlqejë Dalisë, i cili, përpara se të përpiqej të shtinte në dorë për herë të parë gruan e tij të ardhshme, u fërkua me një pomadë të bërë nga bajgat e ziera të dhisë me ngji­tësin e peshkut. Por, pavarësisht kësaj, duhet vënë në dukje fakti se Dali është një njeri i dhuntive shumë të jashtëzakonshme. Ai është, gjithashtu, po të gjykojmë nga imtësia dhe siguria e vizatimeve të tij, një punëtor shumë i madh. Ai është ekzi­bicionist dhe karrierist, por nuk është mashtrues. Ai ka pesëdhjetë herë më shumë talent se shumica e njerëzve që denonconin moralin e tij dhe i tallnin pikturat. Dhe këto dy grupe faktesh, të marra së bashku, ngrenë një pyetje, e cila, për shkak të mungesës së ndonjë baze marrëveshjeje, rrallë merr një diskutim real.

Çështja është se keni një sulm të drejtpërdrejtë dhe të paga­bueshëm ndaj mendjes dhe mirësjelljes; dhe madje – meqenëse disa nga fotot e Dalisë do të provonin ta helmonin imagjinatën si një kartolinë pornografike – ndaj vetë jetës. Ajo që Dali ka bërë dhe çfarë ka imagjinuar është e diskutueshme, por në botëkuptimin që ka, në karakterin e tij, mirësjellja bazë e një qenieje njerëzore nuk ekziston. Ai është antisocial si një plesht. Është e qartë se njerëz të tillë janë të padëshirueshëm dhe një shoqëri në të cilën ata mund të lulëzojnë ka diçka të gabuar me të.

Tani, nëse ia tregonit këtë libër, me ilustrimet e tij, historia­nit Lord Elton, poetit dhe dramaturgut Alfred Noyes, shkrim­tarëve udhëheqës të Tajms që gëzohen për “eklipsin e inte­lektualëve” – në fakt, çdo anglez të “ndjeshëm” që e urren artin, – është e lehtë të imagjinohet se çfarë lloj reagimi do të merrnit. Ata do të refuzonin kategorikisht të shihnin çfarëdo lloj merite te Dali. Njerëz të tillë jo vetëm që nuk janë në gjendje të pranojnë se ajo që është e degraduar moralisht mund të jetë estetikisht në rregull, por kërkesa e tyre e vërtetë ndaj çdo artisti është që ai t’i përkëdhelë në sup dhe t’u thotë se të menduarit është i panevojshëm. Dhe ato mund të jenë veçanërisht të rrezikshme në një kohë si e tashmja, kur Ministria e Infor­macionit dhe Këshilli Britanik e vë pushtetin në duart e tyre. Sepse shtysa e tyre nuk është vetëm të shtypin çdo talent të ri siç duket, por edhe të tredhin të shkuarën. Jemi dëshmitarë se si ndërsehen kundër intelektualëve këtu dhe në Amerikë, me klithmën e tyre jo vetëm kundër Xhojsit, Prustit dhe Lorensit, por edhe kundër T. S. Eliotit.

Por nëse flisni me atë lloj personi që mund të shohë meritat e Dalisë, përgjigjja që merrni nuk përbën rregull, në rastin më të mirë. Nëse thoni se Dali, ndonëse një krijues i shkëlqyer, është një maskara i vogël, do të shikoheni si i egër. Nëse thoni se nuk ju pëlqejnë kufomat e kalbura dhe se njerëzit që pëlqejnë kufomat e kalbura janë të sëmurë mendërisht, supozohet se ju mungon sensi estetik. Duke qenë se “Manekini që kal­bet në taksi” është një kompozim i mirë (siç është pa dyshim), s’mund të jetë tablo e neveritshme, e degraduar; kurse Noyes, Elton etj. do t’ju thoshin se për shkak se është e neveritshme s’mund të jetë kompozim i mirë. Dhe midis këtyre dy ideve nuk ka një pozicion të mesëm ose, më mirë, ka një pozicion të mesëm, por rrallë dëgjojmë për të. Nga njëra anë arti Bolshevik dhe, nga ana tjetër, (edhe pse vetë fraza është jashtë modës) “Art për hir të artit”. E pamoralshmja është çështje shumë e vështirë për t’u diskutuar me ndershmëri. Njerëzit janë shumë të frikësuar ose të duken të tron­ditur ose të duken se nuk janë të tronditur, për të qenë në gjendje ta përcaktojnë marrëdhënien midis artit dhe moralit.

Do të shihet se ajo që mëtojnë mbrojtësit e Dalisë është një lloj përfitimi i klerit. Artisti duhet të përjashtohet nga ligjet morale që janë të detyrueshme për njerëzit e zakonshëm. Thjesht shqipto fjalën magjike “art”, dhe gjithçka është në rregull. Kufomat e kalbura me kërmij që zvarriten mbi to janë në rregull; shkelmimi i vajzave të vogla në kokë është në rregull; edhe një film si L’Age d’Or[2] (Epoka e arit) është në rregull. Është, gjithashtu, në rregull që Dali duhet të majmet në Francë për vite me radhë dhe më pas të ikë si mi sapo Franca të jetë në rrezik. Për sa kohë që mund të pikturosh aq mirë sa për të kaluar testin, gjithçka do të të falet.

Mund të shihet se sa e rreme është kjo nëse dikush e përdor atë për ta mbuluar krimin e zakonshëm. Në një epokë si e jona, kur artisti është një person krejtësisht i jashtëzakonshëm, atij duhet t’i lejohet njëfarë papërgjegjshmërie, si të ishte një grua shtatzënë. Gjithsesi, askush s’do të thoshte se një grua shtatzënë duhet të lejohet të kryejë vrasje dhe askush s’do të pohonte diçka të tillë për artistin, sado i talentuar të jetë. Nëse Shekspiri do të kthehej në tokë nesër dhe nëse do të zbulohej se argëtimi i tij i parapëlqyer është përdhunimi i vajzave të vogla në vagonët hekurudhorë, ne s’duhet t’i themi të vazhdojë me arsyetimin se mund të shkruajë një tjetër “Mbret Lir”. Dhe, në fund të fundit, krimet më të këqija nuk janë gjithmonë ato të dënueshmet.

Duke nxitur fantazitë nekrofile, dikush mund të bëjë po aq dëm sa, të themi, një bastexhi hajdut. Duhet të kemi parasysh faktin se Dali është një piktor i mirë dhe në të njëjtën kohë një qenie njerëzore e neveritshme. Njëra nuk e zhvlerëson ose, në një farë kuptimi, nuk ndikon te tjetra. Gjëja e parë që kërkojmë nga një mur është që ai të qëndrojë i ngritur. Nëse qëndron, është mur i mirë dhe çështja se për çfarë qëllimi shërben është tjetër. E, megjithatë, edhe muri më i mirë në botë meriton te shembet nëse rrethon një kamp përqendrimi. Në të njëjtën mënyrë, duhet të jetë e mundur të thuhet: “Ky është një libër i mirë ose një pikturë e mirë dhe duhet djegur nga xhelati publik”. Derisa ta themi këtë, të paktën me mendjen tonë, ne po pranojmë që artisti është edhe qytetar, edhe qenie njerëzore.

Kjo s’do të thotë sigurisht, që autobiografia e Dalisë, apo pikturat e tij, duhet të ndalohen. Me përjashtim të kartolinave të pista që shiteshin në qytetet e porteve të Mesdheut, është e dyshimtë të ndalosh çdo gjë, dhe fantazitë e Dalisë ndoshta hedhin dritë të dobishme mbi kalbjen e qytetërimit kapitalist. Por ajo për të cilën duket qartë se ka nevojë është diagnoza. Çështja nuk është aq se çfarë është ai, por se pse është i tillë. Nuk duhet të vihet në dyshim se ai ka një inteligjencë të sëmurë, ndoshta jo shumë e ndryshuar nga konvertimi i tij i pretenduar, pasi të penduarit e vërtetë, ose njerë­zve që u është rikthyer mendja e shëndoshë, nuk u shfa­qen veset e të kaluarës në atë mënyrë të vetëkënaqur. Ai është një simptomë e sëmundjes së botës. Gjëja më e rëndësishme nuk është ta denoncojmë si një horr që duhet të fshikullohet me kamxhik ose ta mbrojmë si një gjeni që s’duhet të merret në pyetje, por të zbulojmë pse ai shfaq atë grup të veçantë devijimesh.

Përgjigjja ndoshta gjendet në pikturat e tij, dhe unë nuk jam kompetent t’i shqyrtoj. Por mund të theksoj një të dhënë që ndoshta ka domethënie. Ky është stili i modës së vjetër, tepër i zbukuruar dhe eduardian i vizatimit, të cilit Dali tenton t’i rikthehet kur nuk është surrealist. Disa nga vizatimet e Dalisë ta kujtojnë Dürerin, një (faqe 113) duket se tregon ndikimin e Berdsleit, një tjetër (faqe 269) duket se ka huazuar diçka nga Blejku. Por theksi më i vazhdueshëm është ai eduardian. Kur hapa librin për herë të parë dhe pashë ilustrimet e panu­mërta margjinale, vëreja një ngjashmëri që s’mund ta përcaktoja menjëherë. Arrita te shandani dekorativ në fillim të Pjesës I (faqe 7). Çfarë më kujtoi? Më në fund e gjeta. Më kujtoi një botim të madh dhe të kushtueshëm të “Anatole Frans” (përkthim) i cili duhet të jetë botuar rreth vitit 1914. Ai kishte tituj kapituj të zbukuruar me vizatime dhe skica në fund të kapitujve sipas këtij stili.

Shandani i Dalisë ka në njërën anë një krijesë si peshk që është kaçurrel dhe që duket, çuditërisht, e njohur (duket se mbështetet te delfini konvencional), dhe në anën tjetër është qiriri që digjet. Ky qiri, që përsëritet në piktura të tjera, është një mik shumë i vjetër. Do ta gjeni, me të njëjtat pika piktoreske dylli në anët e saj, nën dritat e rreme elektrike të bëra si shandan që janë të njohura në hotelet e fshatrave të stilit Tudor. Ky qiri dhe dizajni nën të, përcjellin menjëherë një ndjenjë të fortë sentimentaliteti. Si për të kundërshtuar këtë, Dali ka spërkatur një bojë të gjithë faqen, por pa dobi. E njëjta përshtypje vazh­don të shfaqet faqe pas faqeje.

Dizajni në fund të faqes 62, për shembull, ngjan gati si Piter Pani. Figura në faqen 224, pavarësisht se kafka është zgjatur në një formë të madhe si sallam, është shtriga e librave të përra­llave. Kali në faqen 234 dhe njëbrirëshi në faqen 218 mund të jenë ilustrime për James Branch Cabell. Vizatimet mjaft të shpërfytyruara të të rinjve në faqet 97, 100 dhe gjetkë krijojnë të njëjtën përshtypje. Piktoreska vazhdon të shfaqet. Hiqni kafkat, milingonat, karavidhet, telefonat dhe pajisje të tjera, dhe herë pas here ktheheni në botën e Barrie, Rackham, Dunsany dhe Ku përfundon ylberi.[3]

Çuditërisht, disa nga fragmentet më të mbrapshta në auto­biografinë e Dalisë lidhen me të njëjtën periudhë. Kur lexova fragmentin që citova në fillim, për goditjen me shkelm kokës së motrës së vogël, isha në dijeni të një ngjashmërie tjetër që s’e përcaktoja dot. Çfarë ishte ajo? Sigurisht! Rima të pamëshirshme për shtëpitë e pashpirta të Herri Graham. Rima të tilla ishin shumë të njohura rreth vitit 1912, e një që u botua ishte kështu:

Uilli i vogël i gjorë po qan aq shumë,
Një djalë i vogël i trishtuar është ai,
Sepse ia ka thyer qafën motrës së tij të vogël
Dhe ai nuk do të ketë reçel për çaj.

Mund t’i ketë shërbyer Dalisë për ndodhin e tij. Dali, naty­risht, është i vetëdijshëm për prirjet e tij eduardiane dhe i përdor ato, pak a shumë në frymën e pastishit. Ai shpreh një dashuri të veçantë për vitin 1900 dhe pohon se çdo objekt zbukurimi i vitit 1900 është plot mister, poezi, erotizëm, çmenduri, perversitet etj. Megjithatë, pastishi zakonisht nënkupton një dashuri të vërtetë për sendin e parodizuar. Duket se është, në mos rregull, gjithsesi e zakonshme që një prirje intelektuale të shoqë­rohet nga një nxitje jo racionale, madje edhe fëmijërore në të njëjtin drejtim. Një skulptor, për shembull, është i interesuar për sipërfaqet e rrafshëta dhe lakoret, por ai është edhe një person që gjen kënaqësi edhe tek akti fizik i punës me baltë ose gur. Inxhinieri është një person që shijon ndjesinë e veglave, zhurmën e dinamove dhe erën e vajit. Një psikiatër zakonisht ka vetë një prirje drejt disa devijimeve seksuale.

Darvini u bë biolog pjesërisht sepse ishte një xhentëlmen fshatar dhe i dhënë pas kafshëve. Prandaj, ka gjasë që kulti në dukje i çoroditur i Dalisë ndaj gjërave eduardiane (për shembull, “zbulimi” i tij i hyrjeve të metrosë të vitit 1900) është thjesht simptomë e një dashurie shumë më të thellë, më pak të vetëdijshme. Kopjet e panumërta, të realizuara bukur të ilustri­meve të teksteve shkollore, të etiketuara solemnisht le rossignol, (bilbili) une montre (një orë) e kështu me radhë, të cilat ai i shpërndan në të gjithë cepat, mund të nënkuptohen pjesërisht si një shaka. Djali i vogël me kilota burrash duke luajtur me një djall në faqen 103 është një pikturë e përsosur e periudhës. Por ndoshta këto gjëra janë aty edhe sepse Dali nuk mund të mos vizatojë diçka të tillë, sepse i përket asaj periudhe dhe atij stili të vizatimit që ai vërtet i përket.

Nëse po, devijimet janë pjesërisht të shpjegueshme. Ndoshta ato janë një mënyrë për ta siguruar veten se ai nuk është i zakonshëm. Dy cilësi që Dali i zotëron pa diskutim janë dhuntia për vizatim dhe egoizmi mizor. “Në moshën shtatëvjeçare”, thotë ai në paragrafin e parë të librit, “doja të isha Napoleoni. Dhe ambicia ime është rritur në mënyrë të qëndrueshme që prej atëherë”. Ky pohim është formuluar qëllimisht në mënyrë befa­suese, por pa dyshim që në thelb është i vërtetë. Ndje­nja të tilla janë më se të zakonshme. “E dija që isha gjeni”, më tha dikush një herë, “shumë përpara se të dija se për çfarë do të bëhesha gjeni”. Dhe mendoni sikur të mos kishte asgjë tjetër te ti përpos egoizmit dhe një aftësie që nuk është e jashtëzakonshme; hamen­dësoni sikur dhuntia juaj e vërtetë është për një stil vizatimor të detajuar, akademik dhe përfaqësues, më e mira juaj e vërtetë është të jesh ilustrues i teksteve shkencore. Si të bëhesh atëherë Napoleon?

Gjithmonë gjendet një shpëtim: te ligësia. Gjithmonë bëj atë që do t’i tronditë dhe lëndojë njerëzit. Në moshën pesëvjeçare, hidh një djalë të vogël nga ura, jepi një grusht fytyrës një dok­tori të vjetër dhe thyeja syzet – ose, në çdo rast, ëndërro sikur po bën gjëra të tilla. Njëzet vjet më vonë, hiqua sytë gomarëve të ngordhur me një palë gërshërë. Me këto veprime gjithmonë do të mund të kesh ndjesinë se je origjinal. Dhe në fund të fundit, shpërblehesh! Është shumë më pak e rrezikshme se krimi. Duke marrë parasysh të gjitha ndrydhjet e mundshme në autobiografinë e Dalisë, është e qartë se atij nuk i është dashur të vuajë për sjelljet e tij të çuditshme siç do të kishte bërë në një moshë më të hershme. Ai u rrit në botën e korruptuar të viteve 1920, kur sofistikimi ishte jashtëzakonisht i përhapur dhe çdo kryeqytet evropian ishte i mbushur me aristokratë dhe qiramarrës që kishin hequr dorë nga sporti dhe politika dhe kishin marrë përsipër përkrahjen e arteve. Nëse ju hidhje gomarë të ngordhur njerëzve në piktura, ata të hidhnin para. Një fobi ndaj karkalecave – e cila disa dekada më parë thjesht do të kishte provokuar një shakaxhi – ishte tani një “kompleks” interesant që mund të shfrytëzohej me përfitim. Dhe kur kjo botë e veçantë u shemb para ushtrisë gjermane, Amerika po priste. Mund ta mbushje të gjithën me konvertim fetar, duke lëvizur me një hap dhe pa një hije pendimi nga sallonet e modës të Parisit në gjirin e Abrahamit.

Kjo është ndoshta skica thelbësore e historisë së Dalisë. Por pse devijimet e tij duhet të jenë aq të veçanta sa ishin dhe pse duhet të jetë kaq e lehtë t’i “shiten” një publiku të sofistikuar tmerre të tilla si kufomat e kalbura – këto janë pyetje për psi­kologun dhe kritikun sociologjik. Kritika marksiste i bie shkurt për të përshkruar dukuri si surrealizmi. Ato janë “dekadenca borgjeze” (luhet shumë me frazat “helmet e kufomave” dhe “klasa e kalbëzuar e qiramarrësve), dhe kaq. Por edhe pse kjo ndoshta tregon një fakt, nuk krijon një lidhje. Ne, sidoqoftë, duam të dimë pse prirja e Dalisë ishte drejt nekrofilisë (dhe jo, le të themi, homoseksualitetit) dhe pse qiramarrësit dhe aristo­kratët duhet t’i blinin pikturat e tij në vend që të shkonin për gjueti dhe të bënin dashuri si gjyshërit e tyre. Thjesht mosmi­ratimi moral nuk të çon më tej. Por asnjëri s’duhet të pre­tendojë, në emër të “shkëputjes”, se piktura të tilla si “Manekini që kal­bet në një taksi” janë moralisht neutrale. Ata janë të sëmura dhe të neveritshme, dhe çdo shqyrtim duhet të fillojë nga ky fakt.

Qershor 1944

“Përfitimi i klerit” u shfaq si pjesë e “Libri i së shtunës” për vitin 1944. Kur botuesit, zotërinjtë Hutchinson, vendosën që kjo ese të hiqej për shkak se ishte e pamoralshme, ajo u hoq nga çdo kopje e librit, ndërkohë që për arsye teknike ishte e pamun­dur të hiqej titulli i saj nga tabela e përmbajtjes. [Shënim i autorit George Orwell]. /Marrë nga numri 24 i revistës “Akademia”/

[1] Jeta sekrete e Salvador Dalisë (Dial Press, New York), 1942.

[2] Dali përmend L’Age d’Or dhe shton se shfaqja e saj e parë publike u ndërpre nga huliganë, por ai nuk tregon hollësisht për çfarë bëhej fjalë. Sipas rrëfimit të Henri Millerit, ajo tregonte se kishte, ndër të tjera, disa pamje mjaft të hollësishme të një gruaje që bënte jashtëqitje.

[3] Shfaqje për fëmijë, e shkruar fillimisht për Krishtlindje të vitit 1911 nga Clifford Mills dhe John Ramsey. (Shënim i përkthyesit).