Teoria e traumës, shkrimtarët dhe regjisorët

Pikërisht gjatë një udhëtimi me tren, nga Riçmondi në Uaterlo, Virginia Woolf takoi gruan që qante. Lotët e saj të heshtur, ajo nuk e dinte se t’do i përfshinte në trillimet e saj. Virginia Woolf e përfshiu atë në esenë e vitit 1924 “Z. Bennett dhe znj. Brown”, duke shkruar se “të gjitha romanet fillojnë me një plakë në cepin përballë” – një personazh që zgjon imagjinatën. Nëse romani anglez nuk e kujtonte këtë fakt, mendoi Woolf, forma do të përfundonte. Komploti dhe origjinaliteti llogariten si thërrime nëse shkrimtarja nuk mund ta sjellë në jetë zonjën e pakënaqur. Dhe, këtu Woolf, pothuajse e pafuqishme, filloi të tregojë një histori vetë – vilën që gruaja e moshuar mbante, e zbukuruar me iriq deti, mënyrën e saj të marrjes së vakteve, duke kaluar edhe në detaje të tjera që përcjellin thelbin e gruas. Për t’i pasqyruar këto detaje, shkrimtarja merr nga temperamenti i saj, koha e saj, vendi i saj. Një romancier anglez do ta portretizonte gruan si një të çuditshme, por edhe të lezetshme. Një rus do ta kthente atë në një shpirt të palidhur që endet rrugës, “duke i bërë jetës një pyetje të jashtëzakonshme”.

Si mund ta përshkruajnë romancierët e sotëm “Zonjën Brown” të Woolfit?

Kush është personazhi ynë përfaqësues?

Ne do ta takonim atë, të zhytur në vetvete, të frenuar, konfuze për të tjerët, të prirë për heshtje të papritura dhe reagim të shpejtë. Diçka e gërryen, e mban të vetmuar dhe të errët, derisa të ketë një çarje të papritur në qetësinë e saj dhe historia e saj del jashtë, në rrëfim.

Në faqet e librit dhe në ekran – komploti i traumës – ka mbërritur për t’i sunduar të gjitha. Ndryshe nga komploti i martesës, komploti i traumës nuk e drejton kureshtjen tonë drejt së ardhmes (A do ta bëjnë apo jo?), por përsëri në të kaluarën (Çfarë ndodhi me të?). “Për vështrimin e plagëve të mia, ka një pagesë”, shkroi Sylvia Plath në “Lady Lazarus”. “Një pagesë shumë e madhe”. Tani një ekspozim i tillë është i lirë. Inkuadrojeni atë në një romancë të keqe midis dy personazheve dhe bagazhit të tyre të papajtueshëm. Rivizionon perëndimin, ose romanin e kalimit. Mbusheni me fantazma.

Në trillim, protagonistja shpesh mbetet pa emër; në televizion, personazhi mund të njihet si Ted Lasso, Wanda Maximoff, Claire Underwood, Fleabag. Klasikët janë montuar sipas modelit.

Përhapja e komplotit të traumës nuk mund të jetë befasi në një kohë kur nocioni i traumës është dëshmuar gjithëpërfshirës. Mishërimi i tij klinik i zakonshëm, është çrregullimi i katërt psikiatrik më i shpeshtë i diagnostikuar në Amerikë. E përcaktuar në vitin 1980, si një ngjarje “jashtë gamës së përvojës së zakonshme njerëzore”, trauma tani përfshin “çdo gjë që trupi e percepton si shumë shpejt”, thotë psikoterapistja Resmaa Menakem.

Përkufizimi i zgjeruar ka lejuar shumë më tepër njerëz të marrin kujdes, por gjithashtu ka shtrirë konceptin deri më tani që rreth 636 120 kombinime të mundshme të simptomave mund t’i atribuohen, që do të thotë se 636 120 njerëz mund të kenë një grup unik simptomash dhe të njëjtën diagnozë. Paqartësia është morale dhe mjekësore: një ushtar që kryen krime lufte mund ta ndajë diagnozën me viktimat e tij, vëren Ruth Leys në “Trauma: A Genealogy”. Sot, kur termi është bërë edhe më elastik, e njëjta diagnozë mund të zbatohet për një gazetar që raportoi për atë mizori, për pasardhësit e viktimave, madje edhe për një historian që studion ngjarjen një shekull më vonë, i cili mund të jetë një viktimë e traumës.

Si të llogaritet zvarritja e traumës?

Jeta moderne është në thelb traumatike. Jo, ne jemi thjesht më të mirë për ta dalluar atë, pasi jemi bërë më të vëmendshëm ndaj vuajtjes njerëzore në të gjitha shkallët e saj. Nëse nuk jemi më keq në këtë – më të prirë për të perceptuar gjithçka si lëndim. Në një botë të magjepsur pas viktimave, a është shfaqur trauma si një pasaportë për statusin?

Mjeku John Eric Erichsen identifikoi një grup simptomash në disa viktima të aksidenteve hekurudhore – megjithëse në dukje të padëmtuara, ata më vonë raportuan konfuzion, dëgjim zërash dhe paralizë. Ai e quajti atë “shtyllë hekurudhore”. Sigmund Freud dhe Pierre Janet vazhduan të argumentojnë se vetë mendja mund të plagoset. Ajo që mbeti e pandryshuar ishte përbuzja që shoqëroi diagnozën.

Teoria e traumës si një fushë kulturore e kërkimit nga kritikja letrare Cathy Caruth – përshkroi një përvojë që pushton mendjen, fragmenton kujtesën dhe shkakton sjellje dhe halucinacione të përsëritura.

“Nëse grekët shpikën tragjedinë, romakët letrën dhe rilindësit sonetin”, shkruante Elie Wiesel, “brezi ynë shpiku një letërsi të re, atë të dëshmisë”. Mbështetja e dëshmisë në të gjitha petkat e saj – në kujtime, poezi, rrëfime të të mbijetuarve, emisione bisedash – e ngriti traumën nga një shenjë e defektit moral në një burim autoriteti moral, madje edhe një lloj ekspertize. Në dy dekadat e fundit, është shfaqur një valë e re shkrimesh për këtë temë, me romane dhe kujtime më të shitura të çdo prirjeje: kaustik (romanët Patrick Melrose të Edward St. Aubyn), sentimentalët (“Extremely Loud” i Jonathan Safran Foer & Incredibly Close”), i shkruar në mënyrë anonime “Ditari i Incestit”), ose të gjitha sa më sipër (përbërja me gjashtë vëllime e Karl Ove Knausgaard “My Struggle” ). Fabrikat e shkrimit në internet ofruan një rrëfim prej njëqind e pesëdhjetë dollarësh. “Ishte viti 2015 dhe të gjithë ishin kritikë të kulturës pop, duke shkruar nga vendi i përvojës”, kujton Larissa Pham në një koleksion të kohëve të fundit të eseve, “Pop Song”. “Mënyra dominuese me të cilën një shkrimtare e re, e uritur mund të hynte në bisedë ishte duke vendosur se me cilat nga traumat e saj mund të fitonte para… qoftë anoreksi, depresion, racizëm rastësor, apo ndoshta një trishtim si i imi, i cili i ka përzier të tria”.

Trauma u pranua si një identitet totalizues. Statusi i saj është ndikuar pak nga debatet e forta brenda teorisë së traumës ose, për këtë çështje, nga kritikët që argumentojnë se provat e teorisë së kujtesës traumatike të van der Kolk mbeten të dobëta. Rreshtat nga një sonet i Terrance Hayes vijnë në mendje: “Mendova se mund të këndonim / rreth plagës së ndjenjës”. Ai tel rreth plagës mund të jetë skenari kulturor i traumës, një koncept që kafshon në mish aq thellë sa është e vështirë të shihet kontingjenti i tij historik. Pretendimi se gjurmët e traumës janë një tipar i përjetshëm i species sonë, se ajo gërvishtet në trurin e njeriut në një mënyrë të veçantë, injoron se si trauma ka evoluar; rikthimet traumatike u raportuan vetëm pas shpikjes së filmit.

A janë fjalët që vijnë në buzët tona kur flasim për vuajtjet tona ndonjëherë thjesht tona?

Teoria e traumës gjen mishërimin e saj shembullor novelist në “A Little Life” (2015) të Hanya Yanagihara, e cila përqendrohet në një nga personazhet më të mallkuar që ka errësuar ndonjëherë një faqe.

Trauma mposht të gjitha identitetet e tjera, evakuon personalitetin. Me komplotin e traumës, logjika shkon: Ngjall plagën dhe ne do të besojmë se një trup, një person, e ka mbajtur atë. /Gazeta “Si”/