Nipash, lexoje malin!

Më të shkelur në tokën e Zezës, ku kishte lindur, Piku nuk mbushej dot frymë. Vetëm një erë e lehtë e flladit të mbrëmjes lëvizte butësisht gjethet e lisave. Birit të kësaj toke i dukej sikur po zbulonte një botë ëndrrash. Koka i vlonte nga zëra të humbur në kohë.

– Hej nipash! Së pari, lexoje malin, babëlok! Aty jam një me malin! Fol me malin! Fol shqip me malin, babëlok! Përqafoje malin! Mali ka mësuar të flas shqip me mua! Lisat e ri mbinë sa isha gjallë. Nëse vjen ndonjëherë këtu, ta dish se, kudo që shkel në tokë, aty është gjyshi yt! Të dukën të mëdhenj lisat a? Nesër do rritën më shumë! Shumë herë i kam mbështetur kërrabat për lisin e madh! Ai lisi i bungut, në mes të lamës, ka hije të mirë. Aty kalonim ditët e nxehta të verës, kur piqte dielli i korrikut, por tash nuk duket nga lisat e rinj që e kanë rrethuar ngado. Dikur lisi ishte midis lame, ndërsa sot është midis malit. Po flas ashtu kot, pasi humba luftën me mallin e malin!

Piku nuk po kuptonte, si mund të zhduket në mal një gjuhë e folur dhe e shkruar. Kur kishte ikur i ati i tij nga Zeza, ai nuk kishte akoma një vjet jetë. Në Zezë erdhi për të parën herë, por aty, gjeti vetëm mal. Për pak orë, ai pa diçka, por nuk mund ta shihte e njihte Zezën si duhet, edhe po të qëndronte dekada me radhë. Tash, kur solli në vend amanetin e babait, nuk kishte kujt t’i tregonte për premtimin e realizuar.

Një Zot e di, sa herë është bërë mal Zeza që kur ekziston. Stërgjyshërit e Pikut kur ishin vendosur, aty kishin gjetur vetëm pak lëndina, ndërsa pjesa më e madhe e fshatit kishte qenë mal. Më shumë se dy shekuj zijoshët, malin e kthyen në ara pjellore e pemishte të bukura. Që kur iku i ati i Pikut nga Zeza, në fshat kishin mbetur fare pak pleq, të cilët vdiqën njeri pas tjetrit. Nga një fshat plot jetë e gjallëri, për pak vjet Zeza mbeti pa asnjë njeri të gjallë. Për ata që e kanë njohur këtë fshat, është zor të thonë edhe një fjalë, pasi edhe varret e tyre tashmë vizitori i rastit nuk mund t’i shoh askund pasi ato moti janë mbuluar me ferra e shkurre. Për ta kuptuar të vërtetën, Piku duhej ta lexonte malin! Mjekër-verdhi e kishte vështirë ta imagjinonte çfarë misteri të madh ruan mali memec! Mali ishte dëshmi e fortë, por, si ta lexonte këtë, djali i kësaj toke?

Kishte menduar të shoh shtëpinë e gjyshit, por para syve i doli mali. Ta lexonte më parë malin, apo letrën!? T’i lexonte të dyja, dukej pak tepër për te! Ky është kurthi i natyrës, e cila di të mbulojë e asgjësojë gjurmët në hap me njeriun. Brenda një dite natyra kryen shumë punë që nuk i sheh njeriu as me sy e as me mendje. Edhe rrugën e asfaltuar, nëse nuk përdorët nga njerëzit, natyra e shkatërron për pak vjet, sikur të mos ketë ekzistuar kurrë. Piku, sikur po pyeste vetën, sa shumë sekrete ruan mali, e sa të tjera një letër e vjetër, me një faqe shkronja të shkëputura nga njëra tjetra.

Ballafaqimi me malin ishte sfidë, që nuk e kishte ëndërruar. Nuk kishte kaluar një shekull nga largimi i babait të tij nga fshati, por ndryshimet ishin tepër të mëdha për t’i kuptuar djaloshi mjekër-verdhë. Letrës enigmatike, po ia shumëfishonte misterin mali i dendur, i cili kishte përpirë gjithçka.

Një kthesë e madhe kishte ndodhur, por Piku akoma nuk mund ta paramendonte rrjedhën e kohës. Një njeri, i cili flet gjuhë tjetër, filloi rropatjen e zbërthimit të një letre të shkruar me fjalë shqipe, por me shkronja të një alfabeti të huaj. Gjuha me të cilën fliste e shkruante Piku, kishte njëzetë e gjashtë shkronja. Me ato shkronja duhej të zbërthente përmbajtjen e një letre të shkruar me një alfabet të huaj, me tridhjetë shkronja. Po, fjalët shqip, në letër, duhet t’i shkruante me një alfabet me tridhjetë e gjashtë shkronja.

Dëshminë e madhe e kishte përpara. Vetëm maja e tharë e plepit, të cilin ia kishte përshkruar i ati, akoma po qëndronte mbi mal. Por a mund ta lexonte djali malin, ku ishte zhdukur gjuha shqipe, të cilën e kishte studiuar me aq zell e dashuri, vet babi i tij, Ziziu?

Vallë, a mund të ketë ditur gjyshi shkronjat e një alfabeti të huaj, mendoi serish djali?

Ndoshta, letrën mund ta ketë shkruar dikush tjetër, shfaqi pak dyshim?

Nuk u hutua për asnjë çast. Nuk bindej se, vetëm njohja e shkronjave të një alfabeti të huaj, nuk mjafton për të shkruar një letër në gjuhën amtare, të cilën mund ta lexojë dhe kuptojë dikush nesër.

Pas vizitës në vendlindje, kaloi shumë net pa gjumë. Më sa shumë paqartësi erdhi në Zezë, e më sa shumë të tjera, po kthehej. Ishte futur në një labirint, prej të cilit nuk po dilte dot! Enigmat e fshatit Zezë, ku kishte lindur, tash po bëheshin pjesë e pandarë e jetës së tij. Bile, as që ishte i vetëdijshëm se ç’po ngjante me te. Kjo detyrë dukej tepër e rëndë për Pikun!

Erdhi ashtu lehtë në vendlindje, me porosi të babit, që nuk ishte më, por, tash kthehej nga kishte ardhur, me peshën e malit mbi supet! Edhe po të fliste mali me zë, zor se do ta kuptonte Piku. Të gjitha vuajtjet e gjyshit, tash ishin bërë tokë. Sa do të kishte dëshirë ta zbulonte sekretin që ruan mali! Do bisedonte nipi edhe me malin, si me gjyshin, por mali nuk flet! Mali heshtë, dhe brenda ruan kujtimin e gjallë për gjyshin. Gjyshi do të ketë folur shumë herë me malin, por Djali nuk mund t’i detyronte lisat të flasin, se ç ‘kishin parë e dëgjuar? Edhe misteri i vdekjes së gjyshit, ishte tretur në mal.

Kush mund të thoshte se, ky djalosh, lindur në Zezë, në një fshat, ku dikur kishte shtëpi e shkollë, sot nuk di të flas shqip? Kush mund ta bind Pikun se, aty ku kishte ardhur, dikur kishte qindra shtëpi dhe shkollë të bukur, plot me nxënës. Po a do ta kuptoi ndonjëherë Piku se, ndërtesa e shkollës u rrënua për të gjallë të gjyshit?

Piku nuk kishte më asnjërin nga prindërit. Nuk kishte askujt t’i rrëfej se, çka parë me sy, në Zezë. Mund të përpëlitej gjithë pjesën tjetër të jetës, për të deshifruar letrën. Mund të mësojë edhe dy alfabete dhe dy gjuhë të tjera, por enigma e letrës, do mbetet pa zbërthyer. Dëshira për të kuptuar diçka nga jeta e gjyshit, i shtohej tmerrshëm! E vërteta për jetën e plakut, tash ishte bërë mal.

Piku ishte i bindur se, letra nuk është shkruar para njëmijë vjetësh, por shumë më vonë. Nuk ka nevojë që të studiojë historinë e prodhimit të letrës, as të shkronjave. Si mund të zhduket një gjuhë për aq pak kohë? Pse babi nuk i kishte treguar kurrë, që gjyshi ka ditur shkronjat e një alfabeti të huaj? Ndoshta, babi i Pikut nuk e ka ditur këtë fakt? Ndoshta gjyshi e ka kursyer të birin nga kujtimet e zeza, që do të vinin më vonë? I shtronte vetes pyetje pa fund, por përgjigje nuk kishte.

Nga Zeza mori me veti shumë dëshmi drithëruese, që do ta shoqërojnë sa të jetë gjallë. Po të mos gjente letrën, nuk do kishte as çka të rrëfej. Letra i dukej dëshmi me të cilën, dikush ka dashur të thotë diçka. Po, Piku, edhe ashtu, nuk ka kujt t’i rrëfej! Në Zezë nuk ka më zijoshë. Edhe po të gjendej dikush i gjallë në Zezë, asnjëri nuk e njeh Pikun. Djaloshin mjekër-verdhë, të rritur jashtë, nuk e kanë parë zijoshët asnjëherë. As atje, ku punon e jeton Piku, dëshmitë e tij nuk i duhen askujt. Atje, Zeza nuk njihet as si kuptim gjeografik.

Derisa po qëndronte aty, fotografoi shumë herë malin, por ato pamje nuk i dukeshin dëshmi aq e besueshme, as vet Pikut! Foto në mal, mund të bëjë njeriu kudo, ia pëshpëriste veti, në heshtje. Piku, vërtetë ishte në Zezë, por si mund ta lexonte pyllin e panjohur për te. Çfarë dëshmie ruante pylli, nuk e kuptonte dot. Gjurmët e shtëpisë se rrënuar dhe dy skelete njeriu, që gjeti aty, për te ishin dëshmi e jashtëzakonshme, por…!

Në Zezë ka plot shtëpi të rrënuara e skelete të pavarrosura, që kalben mbi tokë. Ka shumë zijoshë të zhdukur pa gjurmë. Edhe ata i kanë varret në Zezë. Çdo gjë që pa Piku, ishte e vërtetë, jo shumë e largët, por dëshmitar nuk kishte. Në Zezë ka shumë varre pa skelete! Ka aty edhe shumë skelete pa varre. Jo pak zijoshë, kanë përfunduar ushqim korbash, pa varr. Zijoshët, të zhdukurit, i harrojnë shpejtë. Për ta flasin vetëm kur ëndërrojnë ndonjë përfitim.

Shumë nga zijoshët e vdekur, nuk do ta njihnin Zezën, edhe po të zgjoheshin nga varret. Nuk mund të përfytyrojë njeriu së sa shpejt natyra kthen pushtetin e saj mbi tokë. Kush mund të rrëfej sot se si vdiqën gjyshërit e Pikut? Kush mund të thotë që shtëpia, kur u rrënua, i zuri pleqtë e gjallë brenda? Gjetja e skeleteve është dëshmi se, shtëpia nuk u dogj nga zjarri, por u rrënua.

Vallë mund të kenë vdekur nga uria ata dy pleq të vetmuar, që rritën shtatë fëmijë? Mos, vallë do t’i ketë vrarë dikush ata? As Piku, që pa me sy dy skelete njerëzish, nuk mund të thoshte, me bindje se të kujt ishin! Ai mund të përsiatet kot gjithë jetën, për shkaqet e vdekjes së pleqve. Skeletet mund të mos ishin fare të gjyshërve të tij! Ndoshta, gjyshërit kanë vdekur më herët dhe i kanë varrosur zijoshët që jetonin akoma aty?

Duke menduar për skeletet që kishte parë, gati harroi letrën, nga e cila ende nuk kishte kuptuar asgjë. Bile, as që ishte përpjekur ta lexonte! Po ku ta lexonte letrën, kur nuk njihte shkronjat me të cilat ishte shkruar ajo? Një burrë i shkolluar jashtë, i edukuar dhe plot energji, nuk mund të zbërthente dot enigmat e Zezës. Do të ishte më mirë ta mbyllte këtë kapitull, para se të humbët edhe vet, në rrugëtim të pa fund, sa të jetë gjallë! Mjafton të besojë, që ka dërguar në vend amanetin e babit!

Gjyshi mbijetoi katër pushtime të fshatit nga armiqtë. Mendoi se kishte fituar edhe luftën me malin, por doli të jetë i gabuar. Mali kishte fituar luftën kundër gjyshit atë ditë që i morën nipin nga djepi. Po, po ! Mali fitoi luftën kundër gjyshit, pasi iu bën aleatë fëmijët e tij, i kishte thënë në heshtje vetës Gjyshi, për së gjalli.

Të vdekurit nuk ngjallen kurrë, tha djaloshi. Vetëm kthimi i jetës në Zezë, nderon të vdekurit.