MJELËSJA E VERMEERIT

Nga: Manuel Rivas
Përktheu: Brikena Smajli

Dihet se asnjëherë nuk kam për t’ia shpërblyer time mëje atë që bëri për mua, ashtu siç nuk do të jem kurrë në gjendje të shkruaj diçka të ngjashme në letër si ajo që Miguel Torga shkroi në Coimbra, më 3 shtator të 1941.

– “Bir“…
dhe kjo që paskëtaj lexohet
është kaq e pastër dhe kaq e ndritshme
sa hyn thellë në errësirën time.”

Nëna ime ishte mjelëse. Ajo e bartte qumështin me një karrocëz në dy gjyma të mëdhenj prej zinku. Qumështi që shpërndahej ishte ai i lopëve të gjysh Manuelit nga Corpo Santo, nja njëzet kilometra larg qytetit. Ky, gjyshi im, kur ishte i ri, mori një ditë në dorë pendëpuplën e shkrimit të famulltarit dhe tha: “sa e bukur do të më dukej letra po të dija shkrim!”. Dhe e mësoi me një shkronjë të hijshme si përdredhka bimësh. Për nevojat e familjes shkroi qindra letra për emigrantët. Në shkrimoren e tij erdhi për herë të parë, me postë, Statuja e Lirisë, Kataraktet e Iguazus dhe një kalorës guanç i Pampës. Ne jetonim në lagjen Monte Alto të Corunjës në një përdheckë të rrugës Santo Tomas, aq e ulët ishte sa përshkohej nga furrtaret që iknin përmes rrasave të lëvizshme. Nganjëherë luaja me to, duke i përngjarë me ushtri armike. Unë e njihja frikën, por jo tmerrin. Tani po ju rrëfej se si u njoha me të.

Nëna ime mjelëse u nis me karrocën dhe gjymat prej zinku. Jam duke luajtur me motrën time, Marie. Befas dëgjuam shpërthime dhe një poterë të madhe në rrugë. Nxorëm kokën në dritaren e poshtme për të parë ç’po ndodhte. Ngjeshur pas qelqit, zbuluam tmerrin. Tmerri vinte drejt nesh. Nëna na gjeti të përqafuar e duke qarë në banjo. Tmerri ishte Mbreti Kabezudo.

Më 1960 jam tre vjeç. Pasdite dëgjoj këngën e të burgosurve në oborrin e burgut. Natën, shkëndijat nga Kulla e Herkulit rrotullohen si qerthuj kozmikë mbi kokën e shtratit. Drita e farit është një detaj  i rëndësishëm për mua: im atë është në anën tjetër të detit, në një vend që quhet La Guaira.

Jam tre vjeç. Gjithçka më kujtohet shumë mirë. Më mirë se kjo që ka ndodhur sot para se të filloja këtë rrëfim. Për më tepër, kujtoj atë që të tjerët sigurojnë se nuk ka ngjarë. Për shembull: njerku im, nuk e di se si, ka arritur të sjellë një gjel deti për festën e Krishtlindjeve. Mbrëmja e festës, kafsha iku deri te maja e Kullës së Herkulit. Gjithë komshinjtë e ndoqën. Kur, sapo po e kapnin, gjeli nis të fluturojë në një mënyrë të habitshme dhe humbet në det si një patok i egër. Kjo ishte njëra nga gjërat që pashë dhe nuk ndodhën.

Më 1992 isha në Amsterdam për herë të parë. Ai udhëtim aq i dëshiruar ishte për mua, një lloj pelegrinazhi. Mezi prisja të shihja Ngrënësit e patateve. Përpara asaj tabloje të një zjarri misterioz – thellësisht më fetarja nga ato që kam parë, shembulli i vërtetë i “La Sagrada Familia” të Gaudit – ndrydhja shtytjen e gjunjëzimit. Pata frikë të tërhiqja vëmendjen si ndonjë turist ekscentrik, nga ata që baresin përmes katedrales me syze dielli e pantallona të shkurtra. Në kastijane ka dy fjalë “hervor” e “fervor”. Në gajego kemi vetëm një “fervor” (zjarr, afsh). Drita e zjarrit të burimit të patateve zbret përtej rrezatimit të hollë e përndrit fytyrat e familjes fshatare që vështron me afsh ushqimin e shenjtë, frutin e përunjur të tokës. Po kështu isha në Rijksmuzeum dhe aty u përballa me Mjelësen e Vermerit.

Magjia e mjelëses, pikturuar më 1660, rrezëllin në dritë. Ekspertë e kritikë kanë shkruar tekste shume shpjegues mbi natyrshmërinë e këtij ndriçimi, megjithëse e fundit mbetet gjithmonë një pikëpyetje. Është ajo që e quajnë ‘misteri i Vermeerit’. Para se të përfundonte në Rijksmuzeum, pati pronarë të ndryshëm. Më 1798 një farë Jan Jakobi ia pat shitur një farë J. Spoon me një çmim prej 1500 fjorintash. Në inventar ka informacionin që vijon: “Drita, duke hyrë nga dritarja në anë, jep një përshtypje mrekullisht të natyrshme”

Para kësaj pikture, unë jam tre vjeç. E njoh atë grua. E di përgjigjen për enigmën e dritës.

Ka shekuj, nënë, në Delft, të kujtohet?
Ti dërgoje gjyma zinku në shtëpinë e Johannes
Vermeerit, piktorit, burrit të Katherina Balnesit,
Bija e zonjës Maria Thins, ajo e shtrira,
Që kishte një bir tjetër gjysëm të marrë,
Vilhemin, në mos u gabofsha,
Ai që shnderoi të shkretën Meri Gerrits,
Shërbëtorja që tani e hap portën
Me qëllim që të hysh ti, nënë
E të ofron për te tryeza në qoshk
Dhe me kanë derdh flutura lulesh
Nga bagëtia e kullotave të tua
Në tapetet e gjelbër e të errët të Delftit.
E njëjta që unë ëndërrova në Rijksmuzeum,
Johannes Vermeer i zbardhi me qumësht
Ato mure, tunxhin, koshin, bukën, krahët tuaj
Kudo në trillin e tablosë.
Burimi ndriçues është dritarja
Drita e Vermeerit, kjo enigmë e shekujve,
Kjo qartësi e pashprehshme, prekur nga duart e Zotit,
Qumësht për ty, porositur në stallën e errët,
Në kohën e lakuriqëve.

Kur ia dhashë ta lexonte poemën nënës sime, as iu drodh qerpiku. U ndjeva i pasigurt. Sado që fliste për dritë, kushedi, ishte fort e errët. Shkova të merrja një libër që fliste për Vermeerin, atë të John Michael Montiasit, në të cilin vinte edhe një riprodhim i Mjelëses. Këtë herë ime më m’u duk e prekur. Vështroi figurën gjatë pa folur. Pastaj, edhe poemën, e iku.

Ditë më vonë, ime më erdhi për vizitë në shtëpinë tonë. Sillte, siç ishte mësuar, vezë nga pulat e saj dhe patate, qepë e sallata nga kopshti i saj. Ajo gjithmonë thotë: “Kudo që të shkosh, ço diçka”. Para se të përshëndetej, tha: “Kam sjellë edhe diçka për ty”. Hapi çantën dhe nxori një letër të bardhë, palosur si një shami me dantella. Letra mbështillte një fotografi. Ime më më shpjegoi se kishte shkuar derë më derë në motra për ta rigjetur.

Ishte një fotografi e beqarisë. Përpara 1960-ës, megjithatë, natyrisht, shumë më vonë se 1660. Ime më nuk kujton kush qe fotografi. I kujtohet shtëpia, zonja zemërshtrigë, biri gjysmë i marrë dhe shërbëtorja që hap portën.

Ishte një vajzë shumë e bukur nga Kujedo (Culledo)

“Një ditë shkova dhe ma hapi tjetra. Atë e kishin pushuar nga puna, veç asnjëherë s’e mora vesh psenë”. Në vështrimin e saj lexoja një pyetje: “… Dhe ti, si e dije për të shkretën Mari?” Aty për aty shtoi: “… Drapri gjithmonë bie mbi të varfrin”

Përkundrazi, ime më nuk i jepte asnjë rëndësi asaj që gruaja e tablosë dhe ajo e fotos ngjanin si dy gota qumështi. /Revista “Palimpsest”/