Barleti i hershëm, një dëshmi dokumentare

Nga: Matteo Mandalà

Gjetja e një vepre që mbahej e humbur, ose së cilës as që i dihej ekzistimi, është ngjarje që përbën shkak kënaqësie të madhe, jo vetëm për atë që e ka promovuar, por edhe për shumë të tjerë, në veçanti për studiuesit që tanimë do të mund të shfrytëzojnë të dhëna të siguruara nga zbulimi i ri. Me zbulimin e tekstit të dorëshkruar në latinisht “Libërth fort-i-shkurtër i Luftës së Shkodrës” (De Bello Scodrensi brevissimus libellus) të Marin Barletit (rr. 1450- rr. 1512) në Departamentin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Kombëtare të Francës, në Paris, ka përfituar padyshim historia e kulturës historiografike shqiptare, duke u pasuruar me një dëshmi dokumentare të vyer dhe, sikurse do të thuhet, vendimtare.

Lajmi për zbulimin qe bërë i ditur qysh më 2018, kur Lucia Nadin dhe Aurel Plasari dhanë një njoftim publik paraprak duke zgjedhur për këtë rast një përkim tejmase domethënës: Vitin Mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, në 550-vjetorin e ndarjes nga jeta të heroit kombëtar shqiptar, i cili pati për jetëshkrues të parë e më të rëndësishëm pikërisht Marin Barletin.

Me këtë punim dhe botimin anastatik të dorëshkrimit në fjalë, kurorëzohet me sukses faza nistore e një projekti studimi të cilit, sikurse do të kuptohet, i është dashur të kapërcejë jo pak vështirësi para se të mbërrijë këtë arritje me vlerë të veçantë shkencore. Nga kjo pikëpamje, nëse nuk është e tepërt të saktësohet që suksesi i kërkimit nuk ka qenë aspak i rastit, është me vend të vihet në dukje, nga ana tjetër, se ai duhet të konsiderohet si përfundimi fatlum i një rrugëtimi të gjatë e të mundimshëm, në shtratin e të cilit puqen së toku hulumtimet erudito-bibliografike të kryera në mënyrë të pavarur nga dy protagonistët e shquar të zbulimit. Aftësitë dhe kompetencat e tyre, jo të zakonshme e madje mjaft të vlerësuara, si dhe njohja e tyre solide e temave dhe problemeve kryesore historiografike të periudhës më të trazuar të historisë civile dhe kulturore shqiptare, ofrojnë një provë të mëtejshme në të mirë të sukseseve që studimet albanologjike, nëse përsëriten në bazë të këtij modeli, do të ishte e dëshirueshme të arrijnë në të ardhmen.

Ky libër, që në fakt vetëm në rend kohor është dëshmia e fundit e raportit të konsoliduar profesional e miqësor mes Lucia Nadinit dhe Aurel Plasarit, konfigurohet nga njëra anë si një vërtetim i qartë i dobive që bashkëpunimi shkencor i siguron përparimit të dijes albanologjike dhe, nga ana tjetër, shërben si paradigmë pluridisiplinore prej së cilës brezat e rinj të studiuesve do të mund të përfitojnë duke gjetur në të zbatime të rrepta heuristike dhe me besueshmëri të sigurt metodologjike. Jo më kot këtyre të fundit u është lënë nga autorët “barra” për ta vijuar studimin e Luftës së Shkodrës duke u përkujdesur për botimin kritik të tekstit dhe për një përkthim të tij të mundshëm në shqip.

Gjetja e vendndodhjes së veprës në dorëshkrim të Barletit, po thoshim, nuk ka qenë e lehtë dhe, madje, ka përbërë të parën sfidë të fortë që i detyroi dy studiuesit t’i vihen një analize të rrasët kritike të dokumentimit që kishin për duarsh. Duhej kapur filli i lëmshit të ngatërruar të referimeve në akte dokumentare private dhe të citimeve bibliografike. Duheshin përzgjedhur dhe ndarë në mënyrë kritike informacionet e larmishme, ndonjëherë kontradiktore e ndonjëherë të pështjelluara, dhënë në momente të ndryshme historike dhe larg njëri-tjetrit. Nëpërmjet këtij procesi mund të mbërrihej tek arsyet të cilat, në vend që ta lehtësonin gjetjen e dorëshkrimit, prodhuan hipoteza të pabaza ose shpunë në shtigje të gabuara derisa të shkaktonin harresën për të ardhur keq të zgjatur gjer në ditët tona, si edhe pamundësinë e një rishikimi historik sa të nevojshëm, aq edhe të ngutshëm të çështjes.

Do të mjaftonin këto arsye për të pohuar që nxjerrja në dritë e Luftës së Shkodrës është për bashkësinë e historianëve shkas vlerësimi: duke davaritur mjegullën e dendur që, në mënyrë të pabesueshme, e pati mbështjellë veprën në fjalë, Nadini dhe Plasari ia dolën të ngjiten te zanafillat e interpretimeve të diskutueshme, të cilat tanimë pa frikë zhgënjimi mund të cilësohen të gabuara. Fjala është për tezën e një vargu historianësh të djeshëm e të sotëm që, ndonjëherë duke u bazuar në sugjerime të çastit dhe të tjera herë në vlerësime të pambështetura prej dokumentimit të nevojshëm, jo vetëm pati hedhur dyshime mbi origjinalitetin dhe autenticitetin e të parit punim historiografik që Barleti dërgoi në shtyp me titullin “Rrethimi i Shkodrës” (De obsidione scodrensi), por edhe e pati trajtuar me ndërdyshje identitetin, profilin intelektual si studiues dhe integritetin moral të vetë historianit, duke mbërritur deri te vënia në dyshim e rolit të tij prej dëshmitari sypamës të fakteve të ndodhura gjatë rrethimit të mirënjohur të Shkodrës.

Pa dashur të ripërshkojmë argumentet që autorët e librit parashtrojnë me të dhëna të shumta, është rasti t’i kushtohet vëmendje një çështjeje me rëndësi të veçantë filologjike, që ka qenë rrahur për një kohë të gjatë dhe që tanimë Lufta e Shkodrës ndihmon të zgjidhet në mënyrë përfundimtare. Sikurse dihet, në qendër të asaj që mund të quhet querelle lidhur me figurën dhe veprën e Barletit kanë qenë një numër përkimesh tekstuale, sa objektive edhe të veçanta, mes Rrethimit të Shkodrës dhe Panegjirikut që shkodrani Marin Beçikemi (rr. 1470 – 1526), i së njëjtës kohë me bashkëqytetarin e tij ndonëse disa vite më i ri, ia doli ta botonte dy herësh radhazi: së pari në shtypshkronjën e Angelo Britannico-s nga Breshia, pa datim dhe me gjasë i gjysmës së dytë të vitit 1504 – në mos edhe 1505 siç të bëjnë të mendosh datat përfund dy letrave përkushtuese të vendosura në fund të librit – dhe së dyti më 1506, kësaj radhe në shtypshkronjën e Bernardino de Vitalit, botues me prejardhje shqiptare që pati fatin të botonte edhe dy veprat kryesore të Barletit. Pasiguria për datën e botimit të parë të Panegjirikut ka pas qenë bërë pengesë filologjike e pakapërcyeshme aq sa, në orvatje e sipër t’u gjetur një shpjegim të pëlqyeshëm “huazimeve tekstuale”, sikundër i përcaktoi historiani Francisc Pall në një sprovë të tij rinore të mirënjohur, qe e nevojshme të mëtohej me ngulm se hartimi i Panegjirikut të qenkësh kryer në një ndërkohë para botimit të Rrethimit të Shkodrës që, sikundër dihet, u krye më 10 janar 1504. E gjitha buronte nga bindja paragjykuese se një personalitet si ai i Beçikemit, emërmadh mes humanistëve të kohës së tij falë një karriere të shquar akademike dhe punimeve retorike të vlerësuara mbi tekstet latine, në asnjë mënyrë nuk mund të ishte ai që të kishte kryer në veprën e tij “huazime tekstuale” nga Barleti. Kështu historianit rumun dhe ndjekësve të tij iu desh t’ia atribuonin Barletit përgjegjësinë e “huazimeve”. Duke mos u zgjatur këtu me analizën e rindërtimit nga Pall-i në të gjitha hollësitë e tij të koklavitura, është rasti të vihet në dukje se pikërisht te ky impostim deduktiv e ka burimin zgjidhja befasuese e problemit të datimit të veprës së Beçikemit: hartimi i saj u pasdatua më 1503, ndërsa shtypi i saj – e shumta – në fund të atij viti. Një hipotezë e tillë mbështetej vetëm tek ato pak përkime anësore mes Panegjirikut dhe një ligjërate që Beçikemi mbajti më 30 korrik 1503 para senatit të Breshias. Kaq u quajt e mjaftueshme për “të dëftuar” që vepra e Beçikemit i takonte me domosdo një ndërkohe para botimit të Rrethimit, duke ia cenuar kësisoj autenticitetin kësaj vepre, dhe jo Panegjirikut.

Është ky një nga ato raste në të cilat parimi epistemologjik galileian, siç duket sheshit, tradhtohet nga pamundësia për të verifikuar hipotezat teorike me demonstrime objektive e të pakundërshtueshme, prej atyre që shkencëtari nga Piza do t’i kishte quajtur “të vënies në provë”, dhe që tani Lufta e Shkodrës e sapogjetur na i vë për duarsh duke na lejuar të përmbysim vlerësimet e gabuara të bëra tokicë me kalimin e kohës, të rivendosim të vërtetën e fakteve, të rindërtojmë një histori korrekte të traditës historiografike e, më në fund, t’i kthejmë Marin Barletit meritat që i takojnë.

Falë analizës së vëmendshme tekstuale, vënies në diskutim të referimeve ndërtekstuale dhe rindërtimit të kujdesshëm të kontekstit historik, Nadin dhe Plasari sqarojnë se dorëshkrimi i Barletit është hartuar vite më parë se botimi i hamenduar më 1503 i Panegjirikut të Beçikemit dhe, më saktësisht, mes dyvjetëshit 1498- 1499 dhe 1501-shit, dy skajet post dhe ante quem që regjistrojnë, përkatësisht, vitet e acarimit të konflikteve mes Republikës së Venedikut dhe turqve, nga njëra anë, dhe nga ana tjetër vdekjes së dogjës Agostino Barbarigo, të cilit Lufta e Shkodrës i kushtohet.

Barleti, sikurse saktësojnë dy studiuesit, me gjasë e shkroi veprën me synimin për t’i bërë thirrje Senatit të Republikës dhe dogjës së saj që të ngulmonin në politikën e qëndresës ndaj mësymjes osmane pikërisht në një ndërkohë kur Republika pësonte mundje të përsëritura në luftime. Teksti, që nuk mbërriti në shtyp, duhet të ketë pasur qarkullim të gjerë, siç e dëftojnë citimet e nxjerra nga studimi propedeutik i burimeve. Asgjë nuk e përjashton, madje mund të hamendohet me shumë të drejtë që Beçikemi, si shkodran i mirë, ta ketë pas lexuar dorëshkrimin dhe ta ketë përdorur atë sikurse u vu në dukje, duke ngjallur reagimin legjitim të Barletit që vendosi të botojë menjëherë, duke iu drejtuar shtypshkronjës, një version të ri të përditësuar të atij që kishte qenë në fillim Libërth fort-i-shkurtër i Luftës së Shkodrës.

Nuk ka dyshim që, nëse Francisc Pall-i dhe studiues të tjerë me vlerë do të kishin pasur dijeni për këto të dhëna kontekstuale dhe, sidomos, nëse do të kishin pasur për duarsh dorëshkrimin parizian, gjykimet e tyre kritike do të kishin shpënë në të tjera hipoteza dhe, me siguri, drejtim krejt të ndryshëm do të kishte ndjekur orvatja e tyre – e lavdërueshme gjithsesi – për të rishkruar një faqe aq vendimtare të historisë së humanizmit shqiptar në tokë italiane. Lypset shtuar, në qoftë ende e nevojshme, se një konfirmim të plotë të autorësisë së të dyja veprave, përkatësisht Luftës së Shkodrës dhe Rrethimit të Shkodrës, na e japin ballafaqimet tekstuale, të cilat në mënyrë paradigmatike davarisin edhe më të fundmet pasiguri duke i dhënë Marin Barletit meritën e padiskutueshme të themelimit të historiografisë shqiptare.

Figura e historianit humanist shkodran, e tillë siç është skicuar në kreun e dytë të këtij punimi, shfaqet jo vetëm e qartë dhe, për më shumë arsye, interesante, por edhe në simbiozë të përkryer me kontekstin historik dhe kulturor të Qytetit që e priti së bashku me të tjerë mërgimtarë të shumtë shqiptarë dhe ballkanikë në ikje e sipër nga luftërat. Hulumtimet e hollësishme arkivore të kryera viteve të fundit nga Lucia Nadin dhe Aurel Plasari e kanë pasuruar njohjen tonë në një epokë historike të përshkuar prej shndërrimesh rrënjësore në kulturë, në ekonomi, në politikë, në marrëdhëniet mes popullsive ndëradriatike. Venediku dhe territoret e tij jo vetëm i pranuan aleatët e tyre besnikë të detyruar t’i braktisnin qytetet e veta të rëna në duar armike, por ditën të zhvillojnë politika mirëpritjeje dhe të mbështesin sisteme të përparuara për integrimin e bërthamave të konsiderueshme të të huajve që banonin në to. Në ndryshim nga sa ndodhte në të njëjtën kohë në rajonet më jugore të Gadishullit italik, ku procesi i pakontrolluar migrator në grupe të dendura të mërguarish ballkanikë, shqiptarë më së shumti, përfundoi me një përzgjedhje formash dyndjeje në qendra të vogla rurale mesjetare të braktisura, forma që përcaktuan edhe një izolim të dallueshëm i cili e vonoi e pakta për rreth dy shekuj formimin e një elite intelektuale, në territoret e Republikës sistemimi i elementit të huaj shqiptar, ndonëse u përdor edhe për të populluar zona moçalore ose të pashëndetshme ose edhe për të përballuar sulmet osmane në kufijtë e Friulit, mundësoi formimin e një shtrese kulturorisht mjaft të gjallë, që ia doli të përfshihej e të merrte pjesë aktive në jetën civile, ekonomike, kulturore, madje edhe politike të Qytetit të madh lagunar.

Përgjatë shekullit që shkon nga themelimi i së njohurës si Scuola degli Albanesi (1442-1448) te botimi shqip i Mesharit të kryer nga Gjon Buzuku (1554/1555), në Venedik dhe territoret e tij bashkatdhetarët e Skënderbeut dëftuan një ndjenjë besnikërie e përkushtimi ndaj gjuhës së tyre, ndaj identitetit të tyre kulturor, ndaj atdheut të tyre, për fatet e të cilit nuk reshtën kurrë së interesuari. Qenë shumë ndër ta që kontribuuan për t’u mbajtur gjallë vëmendja ndaj atdheut të tyre të martirizuar, i cili për një çerek shekulli ia kishte dalë t’i vinte ledh ekspandimit turko-osman. Mes tyre qe edhe Marin Barleti, jeta e të cilit në mërgim u shenjua nga një ngjitje sociale dhe intelektuale e mundimshme, por e pandalshme: prej veprimtarisë rastësore tregtare të viteve të para te studimet e mëtejshme të përfunduara me dorëzimin priftëror dhe, më së fundi, te botimi i dy kryeveprave me vlerë të madhe historiografike që patën meritën e padiskutueshme t’i ngrenë një monument – de imperitura memoria europea – Qytetit të tij të lindjes dhe heroit të tij Skënderbe. Nga të dhënat e reja për jetën dhe për veprën e tij, të cilat i shtohen sot njohjes sonë të rikuperuara në mënyrë mjeshtërore, Barleti mund të konsiderohet tanimë pa mëdyshje prototipi madhor i intelektualit shqiptar militant që jetoi dhe veproi në kapërcyell të kalimit nga epoka e humanizmit të vonshëm në agimin e Rilindjes së parë. Këtë prototip na e ka ofruar të gjallë libri i këtushëm.