Samuel P. Huntington: Në Kosovë ka mundur shumë lehtë të ndodhë përplasja e civilizimeve…

Burimi: “BUND” (Bernë)
Përktheu: Enver Robelli (për Javoren Politik Shqiptare “Zëri”, më 2002)

Samuel P. Huntington, i lindur në vitin 1927, është profesor i politikologjisë në Universitetin e Harvardit (Amerikë). Ai ka punuar në adminisratën e presidentit Carter. Eseu i tij “The Clash of Civilizations?“ (“Përplasja e civilizimeve?“), në revistën “Foreign Affairs“, në vitin 1993, ngjalli kundërthënie të shumta. Këtë artikull ai e zgjeroi në librin “The Clash of Civilizations”. Kjo vepër deri tani është përkthyer në 26 gjuhë botërore (në shqip ende jo). Në gjermanisht libri është botuar me titullin “Lufta e kulturave“. Samuel P. Hunington është i martuar dhe baba i dy fëmijëve të rritur. Ai jeton në Cambrigde, ShBA (Hutington ka vdekur më 2008).

– Z. Huntington, libri juaj është botuar në vitin 1996. Cilët kapituj do t’i kishit ndryshuar?
Asnjë. Por, diçka do të kisha përsosur.

– Për shembull?
Ka statistika mbi fuqinë ekonomike dhe ushtarake të Perëndimit, prej të cilave mund të nxirret përfundimi se Perëndimi shumë shpejt po kthehet prapa. Kjo nuk është kështu. Unë vetëm aludoj se në periudhën afatgjate mund të jetë kështu dhe se dominimi i Perëndimit para 100 vjetësh ka qenë shumë më i madh se sot. Gjithçka tjetër do të ishte e habitshme nën dritën e faktit se Perëndimi, posaçërisht ShBA-ja, edhe më tutje luan një rol të rëndësishëm në politikën botërore.

– A është e vlefshme edhe më tutje teza juaj fundamentale se kërcënon lufta e kulturave?
Për fat të keq po. Prej se është publikuar libri, ka pasur shumë zhvillime, të cilat vërtetojnë tezën time.

NË KOSOVË ËSHTË TENTUAR GJENOCIDI, POR NUK ËSHTË KRYER

– Lufta në Kosovë?
Kosova, konflikti izraelito-palestinez, provat me bomba atomike në Indi dhe Pakistan dhe luftërat në Kashmir, luftërat mes rusëve dhe popujve muslimanë. Po ashtu më duket se sot më shumë mendohet në kategoritë e kulturave. Kujtoni për shembull kundërthëniet e ashpra në Greqi, që deklarimi religjioz të hiqej nga letërnjoftimet. Këtu ka një opozitë të madhe, sepse krishtërimi ortodoks prej shumëkujt shihet si pjesë e nacionalitetit grek.

– Nëse e mendojmë deri në fund tezën tuaj, atëherë ishte gabim që NATO-ja ndërhyri në Kosovë në favor të shqiptarëve muslimanë.
Vërtet besoj se intervenimi në atë kohë ka qenë i gabuar. Vetëm sikur Milosheviqi efektivisht të kishte synuar gjenocidin, Perëndimi natyrisht se është dashur të bënte diçka.

– A nuk ishte gjenocid ajo që ndodhi në Kosovë?
Nëse vritet gjysmë për qind e popullsisë nuk duhet të bëhet fjalë për gjenocid. Nëse është fjala për 20 për qind, po. Unë mendoj se është e paqëlluar që fjala “gjenocid“ sot merret aq lehtësisht në gojë: ky nocion flet për përpjekjen, që të asgjësohet një popull. Ndoshta Milosheviqi dëshironte këtë, por në çastin e ndërhyrjes ai ende nuk kishte provuar. Gabimi më i madh i Perëndimit në Kosovë ishte mospërfshirja e Rusisë.

– Sepse rusët i takojnë po atij religjioni si serbët?
Ashtu është. Serbët i quajnë rusët “vëllau i madh“. NATO-ja është dashur të përpiqet, që bashkë me rusët të krijojë një politikë të përbashkët kundër Milosheviqit. Këtë NATO-ja nuk e ka bërë. Deri diku me të drejtë rusët janë zemëruar me Perëndimin dhe dërguan brigadat e tyre në Kosovë.

RUSIA DO TË VAZHDOJË TË SHKAPËRDERDHET

– Sa i përket Rusisë: sipas tezave tuaja ky vend do të shkapërderdhet edhe më tutje përgjatë kulturave të ndryshme.
Federata Ruse ende është një perandori, ku rusët përpiqen të sundojnë popuj të tjerë. Pra, është e mundshme që Rusia të pësojë humbje të tjera. Rasti më i dukshëm ështër Çeçenia. Paralele me këtë janë izraelitët: edhe këtu një popull përpiqet të sundojë një popull me kulturë tjetër. Kjo do të shkaktojë gjakderdhje të mëtutjeshme.

– A nuk është gabim që ShBA-ja përpiqet ta luajë rolin e policit botëror?
Po. Ne në ShBA gjatë luftimit të krimeve në qytete kemi ardhur në përfundim se më efektive është të angazhojmë policë nga fqinjësia. Po kjo vlen edhe për botën: vendet e fuqishme duhet të marrin përgjegjësi për fqinjtë e tyre. Vetëm kur kjo të mos funksionojë, duhet të intervenojë bashkësia ndërkombëtare apo superfuqitë.

– A është Perëndimi vërtet i aftë që sistemin e tij t’ia imponojë pjesës tjetër të botës?
Aftësia e tij për të bërë këtë po bie. Bota po zhvillohet, po bëhet më e vetëdijshme, më e bindshme se vlerat e saj kulturore janë të vlefshme dhe konkurruese.

– A do të thotë kjo se koncepti perëndimor i demokracisë është i kotë?
Jo patjetër. India dhe Japonia qe sa vjet janë demokraci stabile, moderne. Në vendet, të cilat zhvillohen ekonomikisht, mund të lindin edhe përpjekje për forma më demokratike të qeverisjes. Mes viteve 1975 dhe 1990 ka pasur 35 transformime në demokraci, kryesisht në ato vende, të cilat kishin arritur njëfarë niveli ekonomik. Shembuj janë Tajvani dhe Koreja.

– Pra, ka shpresë për një zhvillim të tillë edhe në Kinë?
Kina ende është vend relativisht i varfër dhe para vetes ka një rrugë të gjatë. Por, nëse zhvillohet ekonomikisht, do të ketë presion në drejtim të demokracisë. Ndoshta jo në drejtim të demokracisë perëndimore, por një demokracie “iliberale“.

– Ç’kuptoni me këtë?
Në shumë vende, në të vërtetë mbahen zgjedhje, por nuk ka demokraci liberale: nuk ka shtet juridik, paanshmëri në administratë e kështu me radhë. Numri i vendeve, të cilat kanë qeveri të zgjedhura, po shtohet më shumë se numri i vendeve, të cilat janë vërtet të lira. Shumë demokraci janë vetëm pjesërisht të lira, shembuj janë Rusia dhe Turqia.

– Para së gjithash në vendet aziatike besohet se kultura e atjeshme është superiore ndaj asaj perëndimore. Si duhet të sillet Perëndimi me këtë?
Këtë unë e konsideroj të natyrshme, këtu nuk shoh ndonjë problem. Çdo vend mendon për vete se ka një kulturë superiore. Le të themi edhe ne, kultura jonë është superiore.

– Në librin tuaj ju hedhni poshtë idenë e “shoqërisë multietnike“. Përse?
Në Zvicër kjo ka funksionuar, por Zvicra është një përjashtim. Nëse shikoni botën, nuk është gabim të thuash se për njerëzit e kulturave të ndryshme po bëhet gjithnjë e më vështirë të jetohet së bashku. Merrne Kanadanë dhe Kvebekun, shembujt në Europë, Filipinet, Indinë dhe kështu me radhë.

PO TË BËHEJ SPANJISHTJA GJUHË ZYRTARE NË ShBA – KJO DO TË SILLTE DEZINTEGRIMIN KATASTROFIK TË AMERIKËS…

– Të flasim për ShBA-në: a do të ishte gabim që spanjishtja të shpallej gjuhë zyrtare?
Kjo do të ishte një katrastrofë totale. Kjo do të thoshte se ShBA-të, ashtu siç i njohim, do të pushonin së ekzistuari. Gjuha angleze ka qenë një faktor i rëndësishëm bashkimi. Migrantët ndoshta flasin gjuhë të tjera në shtëpi, por në shkolla, administratë dhe në ekonomi flitet anglishtja.

– Në të ardhmen e afërt ShBA-ja do të jetë një vend me një shumicë jo të bardhë. A e shihni këtë si problem?
Kjo do të ndodhë afërsisht nga mesi i këtij shekulli. Këtu nuk shoh kurrfarë problemi, derisa njerëzit me ngjyra të ndryshme të lëkurës përfaqësojnë të njëjtën kulturë. Në të kaluarën ShBA-të kanë qenë shumë të suksesshme në përpjekjen për asimilimin në një kulture të përbashkët të dhjetëra miliona migrantësh nga rrethet e ndryshme të kulturës. Kjo kulturë në thelb është anglosaksone-protestante.

– Kultura anglosaksone-protestante do të duhej të mbetej dominante?
Po, unë këtë e quaj vendimtare për unitetin dhe identitetin e ShBA-së dhe për vlerat e saj politike, siç shprehen për shembull në deklaratën për pavarësi. Sikur ShBA-të në shekullin 17-të dhe 18-të të mos ishin kolonizuar nga protestantët britanikë, por nga katolikët francezë, spanjollë dhe portugezë, ShBA-të sot do të ishin Kvebek, Meksiko apo Brazil.

LUFTA E KULTURAAVE MUND TË SHTYHET, TË MENJANOHET FARE, POR EDHE TË NDODHË

– Me juve po flet një konzervativ, i cili është skeptik ndaj ndryshimeve…
Po, unë jam konzervativ. Çka do të thotë kjo? Një konzervativ dëshiron t’i ruajë të mirat e shoqërisë. Hero imi është Edmund Burke, i cili në Indi është angazhuar për ruajtjen e kulturës hinduse, i cili dëshironte ta mbronte sistemin francez kundër revolucionit dhe lirive të kolonive amerikane kundër britanikëve. Burke nuk ishte kundër ndryshimeve, por dëshironte t’i ruante institucionet dhe kulturat, të cilat kishin funksionuar.

– Ju jeni pesimist, sepse luftën e kulturave e konsideroni pothuaj të pashmangshme?
Unë kurrë nuk e kam përdorë fjalën “pashmangshëm“. Unë vetëm besoj se këto konflikte ekzistojnë në format më të ndryshme dhe se ka rrezik që konfliktet në rrafshin lokal të eskalojnë në konflikte të kulturave të ndryshme. Një kritikë, e cila ushtrohet ndaj meje, thotë se parashikimi im do të plotësohet vetvetiu… Asnjë parashikim nuk bëhet fakt vetvetiu. Varet si reagojnë njerëzit. Në vitet 50-të dhe 60-të shumë njerëz seriozë dhe të mirëinformuar kanë thënë se lufta atomike mes ShBA-së dhe Bashkimit Sovjetik është pothuaj e pashmangshme. Kjo nuk ndodhi edhe nga shkaku se prognoza u mor seriozisht. Kështu u lidhën marrëveshje mbi armatimin, kishte një lidhje të drejtpërdrejtë mes Washingtonit dhe Moskës. Sikur prognoza të mos ishte marrë seriozisht, gjasat e luftës atomike do të ishin shtuar.

– A duhet ta marrim seriozisht prognozën tuaj mbi luftën e kulturave?
Po. Prandaj unë ndihmoj në të gjitha përjekjet për të organizuar dialogje mes kulturave të ndryshme.

– Për kë keni votuar në zgjedhjet presidenciale amerikane?
Për Georg W. Bush.

DY TË TRETAT E NJERËZIMIT MENDOJNË SE ShBA-të JANË KËRCËNIMI MË i MADH i SIGURISË…

– A pritni që ai të jetë më i rezervuar me interveime jashtë ShBA-ve?
Kjo është e mundshme dhe përputhet me mendimin tim. Administrata e Bushit nuk do të fluturojë andej-këndej, nuk do të intervenojë gjithkund dhe nuk do të synojë ta zgjidhë çdo problem, pa marrë parasysh nëse janë të involvuara interesat amerikane apo jo.

– Por, ShBA-të mbesin superfuqi?
Po, por kjo është e vetmja dhe na dalin probleme: një konferencë ndërkombëtare në Universitetin e Harvard-it ka treguar se elita politike e vendeve, të cilat përfshijnë më shumë se dy të tretat e popullsisë së botës, është e mendimit se ShBA-të janë kërcënimi më i madh i sigurisë.

– A duhet ta reduktojnë ShBA-të buxhetin mbrojtës?
Kjo është një pyetje e vështirë. Ne harxhojmë para për gjëra, të cilat janë krijuar për të zhvilluar luftë kundër Bashkimit Sovjetik. Ushtarakët ende mendojnë në kategoritë e Luftës së Ftohtë. Por, sot kemi rrethana të tjera; unë nuk kuptoj pse duhet ta vazhdojmë marrëveshjen ABM për mbrojtje raketore.

– Atëherë ju jeni për përpjekjet që të ndërtohet sistemi i rezistencës raketore?
Administrata e Clintonit ka vendosur për një sistem më pak efektiv. Njerëzit e Bushit duket se nuk duan një sistem, i cili mund të shmang raketat që na qëllojnë, por një sistem, i cili i shkatërron ato pak pas startit.

– Dhe kjo është e mundshme?
Këtë nuk e di. Por, është më e mençur, sepse është më lehtë, që raketat të kapen pak pas startit. Sisteme të tilla mund të vendosen në anije dhe t’i mbrojnë edhe aleatët tanë.

RUSIA MUND EDHE TË SHKATËRROHET, POR KJO KA PASOJA PËR TËRË GLOBIN…

– Cili është problemi më i vështirë në politikën e jashtme, të cilin duhet ta zgjidhë qeveria e re?
Nëse këtë pyetje ua shtroni ekspertëve në ShBA, do të merrni këtë përgjigjje: Kina, Lindja e Afërt, shtrirja e armëve atomike, Rusia, sepse mund të shkatërrohet, ruajtja e ekonomisë së lirë botërore. Të gjitha këto janë pyetje të rëndësishme, por ka edhe më të rëndësishme… Problemi më i madh i politikës së jashtme për ShBA-të janë marrëdhëniet me Meksikën. Askund një vend perëndimor nuk ka një kufi të gjatë prej 3 mijë kilometrash me një vend të pazhvilluar. Kemi valë të imigrantëve nga Meksika. Shumica e tyre nuk duan të bëhen amerikanë, siç ishte rasti në të kaluarën, dhe ta marrin kulturën tonë, por duan të jenë meksikanë në ShBA.

– Kështu ShBA-të kanë një problem…
…që ekziston edhe në Evropë. Ç’të bëhet me turqit, afrikanët, kosovarët apo boshnjakët, që nuk duan të asimilohen.

– Prapë u kthyem te tema “lufta e kulturave“.
Është një problem i rëndësishëm, me të cilin janë të konfrontuara vendet perëndimore. Prandaj, them se emigracioni dhe asimilimi janë të rëndësishme në diskutimin ndërkombëtar.

– A duhet të mbyllet kufiri mes ShBA-së dhe Meksikës?
Kjo s’mund të bëhet. Ne duhet të bëjmë shumë më tepër se deri tani për t’i asimiluar meksikanët. Shifrat janë dramatike: madje edhe fëmijtë e meksikanëve, të cilët këtu janë qe tri, katër gjenerata dështojnë tri herë më shpesh në përfundimin e shkollës se amerikanët e tjerë, edhe zezakët. Shumë meksikanë marrin ndihma sociale, dhe një shenjë e rëndësishme e integrimit tregon: ka më pak martesa meksikano-amerikane. E gjithë kjo ndodhë para së gjithash në jugperëndim të Amerikës, që dikur i takonte Maksikës.

– Po ndodh ripushtimi?
Ashtu. Ne ua kemi marrë meksikanëve jugperëndimin me forcë ushtarake, tani ata po kundërgodasin me invazion demografik. /Telegrafi/