“Ushtari i Panjohur” ka nevojë për një korrigjim

Anna Di Lellio

Siç ka shkruar historiani i madh amerikan, Eric Foner, monumentet janë shumëçka për njerëz të ndryshëm, por më së shumti ato janë “shprehje e fuqisë dhe tregues se kush ka fuqinë për të zgjedhur se si të kujtohet historia në vende publike”.

Kjo më sjell te polemika mbi monumentin “Ushtari i Panjohur”, siç njihet më së miri në Gjilan. I ndërtuar në vitin 1963 për të nderuar luftëtarët e vrarë në mes të viteve 1941-1945, monumenti zëvendësoi një statujë të mbretit serb, Petar I Karagjorgjeviq, i vitit 1918, dhe tani pritet të zëvendësohet me një monument të Idriz Seferit, një hero vendor i shqiptarëve, i cili luftoi kundër Perandorisë Osmane dhe më vonë Serbisë gjatë Luftërave Ballkanike. Duke rënë dakord me grupet që po e mbrojnë ruajtjen e saj, besoj se kjo duhet të jetë një mundësi për të thyer ciklin që i jep grupit në pushtet një monopol mbi historinë, por gjithashtu të mos harrojë atë që ishte në rrezik në Luftën e Dytë Botërore për Kosovën, Europën dhe botën.

Nuk ka asgjë të re apo të habitshme në historinë e “Ushtarit të Panjohur”, nga ndërtimi deri në largimin e tij. Për Jugosllavinë socialiste, statuja shërbeu për të treguar se regjimi i ri pas Luftës së Dytë Botërore do të ishte krejtësisht ndryshe nga monarkia e vjetër serbe. Shumica e Kosovës, shqiptarët që kishin paguar çmimin më të lartë për aneksimin e Serbisë në aspektin e jetës njerëzore dhe lirisë, e kishin fyer mbretin. Është e qartë pse në mendjen e udhëheqjes jugosllave, monumenti i mbretit serb duhej të largohej, si një premtim se Jugosllavia nuk do të ishte si Serbia e Vjetër.

Statuja kubiste e “Ushtarit të Panjohur” nuk tregon asnjë shenjë të veçantë të identifikimit etnik. Është në të vërtetë një përfaqësim i devotshmërisë, me figurën kryesore që mban një të vogël, të pajetë, në krahët e tij/saj. Ajo nderon të rënët në Luftën e Dytë Botërore, por nuk i përcakton ata. Monumenti që administrata e re komunale ka ndërmend të vendosë në vendin e saj është një monument shumë i veçantë, një statujë me pamje realiste që nuk lë hapësirë për imagjinatën, sepse ajo merr pamjen e Idriz Seferit, një hero që u rebelua kundër mbretit Petër. Ne jemi kthyer në Luftën e Parë Botërore.

Ekzistojnë disa arsye pse ky zëvendësim nuk është një ide e mirë, përveç faktit të thjeshtë por shumë të rëndësishëm që për aq shumë banorë të Gjilanit “Ushtari i Panjohur” është bërë pjesë e përhershme në qendër të qytetit dhe ata e ndjejnë zhvendosjen e tij si heqje arbitrare të diçka që kishin në pronësi, dhe një plagë personale.

Pse statuja e Idriz Seferit nuk mund të ngrihet diku tjetër? Vendndodhja e një monumenti/memoriali nuk është kurrë neutral, përkundrazi është shumë simbolike. Jugosllavët që zgjodhën atë vend për mbretin Petër e bënë atë një tokë të shenjtë, një vend të shenjtë, depozitimin e historisë së kombit. Kjo është arsyeja pse çdo zëvendësim ndihet si një shkelje: kjo është shkelja e një historie që nuk ndjehet si e vetja.

Ndërsa “Ushtari i Panjohur” ka një formë abstrakte dhe mund të përfaqësojë këdo, është një përkujtimore, në mendjen e atyre që e kanë ndërtuar, ndaj partizanëve komunistë. Por forcat partizane në fund të dhjetorit, në fillim të janarit të vitit 1945 masakruan një numër të madh të civilëve në Gjilan, si një ndëshkim për kapjen e qytetit nga forcat balliste. Për ata që kanë marrë vendimin për të hequr “Ushtarin e Panjohur” dhe pasuesit e tyre, heqja e monumentit është ndëshkimi i drejtë për plagët dhe vuajtjet e tyre.

I lë historianëve diskutimin e asaj që ndodhi më pas, por këtu unë do të doja të citoja nga një intervistë për historinë gojore me një të mbijetuar, Enver Tali, në të cilin ai kujton se ishte një adoleshent i frikësuar në dhjetor të vitit 1945, duke dëshmuar se partizanët serbë e rrethuan fshatin e tij, jashtë Gjilanit, dhe i vranë të gjithë, përfshirë gjyshërit e tij, asnjë prej tyre nuk ishte ballist. Vetë Enveri do të ekzekutohej nëse nuk do të ishte ndërhyrja e Shaban Haxhisë, një udhëheqësi partizan shqiptar.

Ky episod është vetëm një në historinë e dhunës ndëretnike dhe dhunës masive kundër civilëve gjatë Luftës së Dytë Botërore në Kosovë, Gjilan në këtë rast, një histori që gjatë ekzistencës së Jugosllavisë nuk është folur kurrë. Në fakt, ishte një tabu, për të cilën edhe tani nuk dihet aq shumë në Kosovë. Është koha për të korrigjuar këtë injorancë, dhe monumenti mund të jetë një mundësi e mirë për ta bërë pikërisht këtë.

“Ushtari i Panjohur” ka nevojë për një korrigjim. Ai ka nevojë për një pllakatë për të përkujtuar viktimat civile të partizanëve dhe hulumtuesve shkencorë, si dhe debatin publik për atë që ndodhi gjatë Luftës së Dytë Botërore në Gjilan. Nuk ka nevojë të zhvendoset, dhe sigurisht të mos shkatërrohet, siç po pretendojnë disa. Jo tani. Jo kur fashizmi po bën rikthimin më të madh në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore, me rritjen e lëvizjeve anti-emigrante, anti-semite, autoritare në të gjithë kontinentin.

Kosova u çlirua me të vërtetë në vitet 1944-1945, edhe pse ajo që erdhi më vonë u përjetua nga një pjesë e madhe e vendit si një tjetër okupim. Sikur fashistët dhe nazistët të fitonin Luftën e Dytë Botërore, bota siç e dimë nuk do të ekzistonte. Nuk do të kishte liri për asnjërin, as për ata, ashtu si shumica e madhe e shqiptarëve në Kosovë, të cilët zgjodhën të bashkëpunonin me fashizmin, sepse në atë kohë u dukën ata si e keqja më e vogël. Ndoshta ata kishin të drejtë, për një periudhë shumë të shkurtër. Por, forcat neo-fashiste në Evropë që duan të na kthejnë në atë epokë nuk po e ngritin zërin sot vetëm për të vrarë hebrenjtë, siç ndodhi në Poloni javën e kaluar, ata po bëjnë thirrje për një Holokaust të myslimanëve.

“Ushtari i Panjohur” na kujton se shumë veta kanë rënë duke luftuar pikërisht këtë të keqe gjenocidale raciste. Deri tani nuk na kanë kujtuar për krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit të kryera nga ata luftëtarë të njëjtë. Le të përdorim këtë statujë për të treguar historinë e plotë dhe për të nderuar të njerëzit e drejtë që kanë vdekur. /Prishtina Insight/kallxo.com/

(Anna Di Lellio është profesoreshë e Politikës në Universitetin e Nju Jorkut dhe në Shkollën e Re për Angazhim Publik. Ajo është bashkëthemeluese dhe këshilltare akademike e Iniciativës për Historinë Orale të Kosovës)