Poeti dhe politikani

Nga: Salvatore Quasimodo
Përktheu: Avni Spahiu

– Ligjërata e Nobelit, 11 dhjetor 1959 –

“E gjatë është nata që kurrë nuk e gjen ditën”. Këto janë fjalët e Shekspirit te Makbethi dhe ato na ndihmojnë ta përcaktojmë gjendjen e poetit. Në radhë të parë, lexuesi i duket poetit në vetminë e tij si një imazh me fytyrën dhe gjestet e një miku fëmijë, mbase të atij miku më të ndjeshëm që ka përvojë në leximet vetmitare, por paksa të druajtshëm për vlerësimin e paraqitjes së supozuar, apo të keqinterpretimit të botës. Ky prezantim provohet me masa të ashpra poetike të huaja për shkencën dhe me fjalët tingujt e të cilave janë të paracaktuara.

Një dyfishim i saktë poetik i një njeriu është për poetin mohim i tokës, një pamundësi e të qenit, ndonëse dëshira e tij më e madhe është të flasë me shumë njerëz, t’i bashkojë ata me anë të vargjeve harmonike lidhur me të vërtetat e mendjes apo të gjërave. Pafajësia është nganjëherë një veti akute që lejon prezantimin më të madh të së arsyeshmes. Dhe, pafajësia e mikut të poetit, që kërkon, dialektikisht, që ritmet e para poetike të kenë një formë logjike, do të mbetet një pikë e ngulitur e referencës, një fokusim që do t’i bëjë të mundur poetit të ndërtojë një gjysmë parabole. Lexuesit e tjerë të poetit janë poetët antikë të cilët i shikojnë faqet e porsashkruara nga një distancë e pakorruptueshme. Format e tyre poetike janë të përhershme dhe është vështirë të krijosh forma të reja që mund t’u afrohen atyre.

Shkrimtari i tregimeve apo i romaneve përcaktohet për njerëzit dhe i imiton ata; ai shter mundësitë e karaktereve të tij. Poeti është i vetmuar me objekte të pafundme në sferën e tij të mjegullt dhe nuk e di nëse ai duhet të jetë indiferent apo shpresëdhënës. Më vonë, kjo fytyrë e vetme do të shumë­fishohet; ato gjeste do të bëhen opinione miratuese apo jomiratuese. Kjo ndodh me botimin e poezive të para. Ashtu siç ka pritur poeti, alarmet bien tani, ngaqë – dhe kjo duhet të thuhet sërish – lindja e një poeti është gjithmonë një kërcënim për rendin ekzistues kulturor, sepse ai përpiqet të depërtojë në rrethin e kastave letrare për të arritur në qendër.

Ai tani ka një publik të çuditshëm me të cilin ai fillon të ketë një raport të heshtur dhe armiqësor: kritikët, profesorët provincialë, njerëzit e letrave. Në rininë e poetit, shumica e këtyre personave shkatërrojnë metafizikën e tij, përmirësojnë imazhet e tij. Ata janë gjykatës abstraktë që revidojnë poezitë “e gabuara” sipas një standardi indiferent poetik.

Poezia është edhe vetja fizike e poetit dhe është e pamundur ta ndash poetin nga poezia e tij. Megjithëkëtë, nuk do të hyj në autobiografi duke folur për vendin tim, i cili, siç e di secili, ka qenë i mbushur çdo shekull me Giovanni Della Casas, do të thotë, me njerëz të letrave të pastërtisë metrike dhe me zotësi plotësisht të zhvilluara. Këta priftërinj të lartë të traditës kanë mprehtësi dhe imagjinatë. Për më tepër, ata janë të obsesionuar me alegoritë e shkatërrimit të besueshëm të botës. Ata nuk durojnë kronikat, por vetëm figurat dhe qëndrimet ideale. Për ta, historia e poezisë është një galeri fantazmash. Madje edhe polemika ka ndonjë justifikim nëse kemi parasysh se edhe eksperimentet e mia të para poetike filluan gjatë kohës së diktaturës dhe shënojnë burimin e lëvizjes hermetike.

Që nga libri im i parë, i botuar më 1930, deri tek i dyti, i treti dhe i katërti (një përkthim i lirikës greke, botuar më 1940), ia dola të shihja vetëm një publik të shtresuar të lexuesve modestë apo ambiciozë përmes mjegullnajës politike dhe aversionit akademik ndaj poezisë së ashpër që u hoq nga kompozicioni standard klasik. Lirici Greci (1940) [Lirikë greke] hyri e freskët dhe e re në brezin letrar të kohës dhe kjo inicioi një lexim më të vërtetë të klasikëve në tërë Evropën. E dija se të rinjtë citonin vargje nga lirika ime në letrat e tyre të dashurisë; të tjera shkruheshin mbi muret e burgjeve nga të burgosur politikë. Ç’kohë për të shkruar poezi! Ne shkruanim vargje që na gjykonin, pa shpresë për falje, në vetminë më të hidhur. A ishin këto vargje kategori të shpirtit – të vërteta të mëdha? Poezia tradicionale evropiane, akoma e pakufizuar, nuk ishte e njohur me praninë tonë: krahina latine, nën mbrojtjen e cezarëve të saj, ushqente gjakderdhjen, jo leksioni për humanizmin.

Lexuesit e mi të asaj kohe ishin ende njerëz të letrave, por duhej të kishte edhe njerëz të tjerë që prisnin për t’i lexuar poezitë e mia. Studentë, punëtorë jakëbardhë, proletarë? Po të kisha kërkuar vetëm një të ngjarë abstrakte në poezinë time? Apo, kisha filluar duke qenë tepër pretencioz? Përkundrazi, unë isha një shembull se si thyhej vetmia? Vetmia, “nata e gjatë” e Shekspirit, e padurueshme për politikanin – i cili dëshironte një poet si Tirteu gjatë fushatave afrikane apo ruse – u bë qartë poetike, duke simbolizuar vazhdimin e dekaden­cës evropiane, si një skicë e vrazhdë e neohumanizmit. Lufta, kam thënë gjithmonë, i detyron njerëzit t’i ndryshojnë standardet e tyre pa marrë parasysh nëse vendi i tyre ka fituar apo ka humbur. Poetika dhe filozofitë çintegrohen “kur drunjtë bien dhe muret rrëzohen”. Në pikën kur vazhdimësia u ndërpre nga shpërthimi i parë bërthamor, do të kishte qenë fare lehtë të rikthehej sedimenti që na lidhte me një epokë të dekorit poetik, të një preokupimi me tingujt poetikë. Pas trazimit të vdekjes, parimet morale, madje edhe dëshmitë religjioze vihen në dyshim. Njerëzit e letrave që iu qepen sukseseve private të estetikës së tyre të vogël mbyllen ndaj pranisë trazuese të poezisë. Nga nata, vetmia e tij, poeti gjen ditën dhe fillon një ditar që është vdekjeprurës për inerten. Peizazhi i errët i hap udhë dialogut. Politikani dhe poetët mediokër, me parzmën e tyre të simboleve dhe finesave mistike, mëtojnë ta injorojnë poetin e vërtetë. Ky është një tregim që përsëritet si sorra e trapit, në të vërtetë, si sorra e tretë e trapit.

Poeti është një jokonformist dhe nuk depërton dot guacën e qytetërimit të rrejshëm letrar, që është përlot frëngji mbrojtëse, si në kohën e bashkësive. Ai duket se po i shkatërron format e tij, kurse në të vërtetë ai i vazhdon ato. Ai kalon nga poezia lirike tek ajo epike që të mund të flasë për botën dhe vuajtjen në botë përmes njeriut, racionalisht dhe emocionalisht. Poeti atëherë bëhet i rrezikshëm. Politikani gjykon lirinë kulturore me dyshim dhe me anë të kritikës konformiste apo përpiqet ta bëjë të palëvizshëm vetë konceptin e poezisë. Ai sheh aktin krijues si jashtëkohor dhe të paefektshëm brenda shoqërisë, sikur poeti, në vend se të ishte njeri, të ishte vetëm një abstraksion.

Poeti është shuma totale e “përvojave” të ndryshme të njeriut të kohës së tij. Gjuha e tij nuk është më ajo e avangardës, por është konkrete në kuptimin klasik. Elioti ka vënë në pah se gjuha e Dantes është “përsosje e një gjuhe të zakonshme… megjithëqë, ‘stili i thjeshtë’, mjeshtri më i madh i së cilës është Dante, është një stil shumë i rëndë”. Gjuhës së poetit duhet dhënë theksin e duhur. Ajo nuk është as gjuha e parnasianëve, as ajo e revolucionarëve gjuhësorë, sidomos në vendet ku ndotja nga dialektet vetëm sa prodhon dyshime të mëtejme dhe hieroglifë letrarë. Në të vërtetë, filologët nuk do të ringjallin kurrë një gjuhë të shkruar. Kjo është një e drejtë që i takon ekskluzivisht poetit. Gjuha e tij është e vështirë jo për shkak të arsyeve filologjike, apo të territ shpirtëror, por për shkak të përmbajtjes së saj. Poetët mund të përkthehen, njerëzit e letrave jo, sepse ata përdorin mjeshtri intelektuale për t’i kopjuar metodat e poetëve të tjerë dhe për ta mbësh­tetur simbolizmin apo dekadencën pikërisht për shkak të mungesës së përmbajtjes, për shkak të mendimit të tyre të prejardhur, për të vërtetat nga të cilat ata janë ushqyer teori­kisht kur shihet se i ngjajnë Gëtes apo poetëve të mëdhenj frëngë të shekullit nëntëmbëdhjetë. Një poet i qepet traditës së vet dhe i shmanget internacionalizmit. Njerëzit e letrave e mendojnë Evropën, apo madje edhe tërë botën në dritën e një poetike që izolon veten, sikur poezia të ishte një “objekt” identik në tërë botën. Pastaj, me këtë të kuptuar të poetikës, njerëzit formalistë të letrave mund të parapëlqejnë lloje të caktuara të përmbajtjes dhe i refuzojnë të gjitha të tjerat me forcë. Por problemi nga asnjëra anë e barrikadës nuk është gjithmonë përmbajtja. Kështu, bota e poetit zë të bie me forcë në zemrat e të gjithë njerëzve, kurse njerëzit absolutë të letrave mendojnë se vetëm ata jetojnë një botë reale. Sipas tyre, poeti është i kufizuar në provinca me gojën e tij të thyer në trapezin e vet silabik. Politikani shfrytëzon përparësinë e njerëzve të letrave që nuk marrin një pozitë bashkëkohore shpirtërore, por një pozitë që është e vjetruar nga, të paktën, dy breza. Nga uniteti kulturor, ai bën një lojë të dekompo­zimit të sofistikuar, të trazuar ku forcat religjioze ende mund të bëjnë presion për robërimin e inteligjencës së njeriut.

Poezia religjioze, poezia qytetare, lirike, apo poezia dramatike, kanë të gjitha kategori të të shprehurit të njeriut dhe që vlejnë vetëm nëse miratimi i përmbajtjes formale është i vlefshëm. Është gabim të mendohet se një pushtim shpirtëror, një situatë e caktuar emocionale (një gjendje religjioze) e individit, mund të shndërrohet në “shoqëri” përmes zgjerimit. Mohimi fanatik, refuzimi i njeriut nga njeriu, nuk është asgjë pos një formulë vdekjeje. Shpirti i vërtetë krijues bie gjithmonë në kthetrat e ujqve. Diskursi i folur i poetit varet shpesh nga mistikja, nga liria shpirtërore që është e robëruar në tokë. Ai tmerron bashkëbiseduesin e vet (hijen e vet, një objekt që duhet disipli­nuar) me imazhe të dekompozimit fizik, me analiza të vetëkënaqësisë së lemerishme. Poeti nuk ka frikë nga vdekja, jo ngaqë beson në fantazinë e heronjve, por ngaqë vdekja viziton vazhdimisht mendimet e tij dhe është kështu një imazh i dialogut gjakftohtë. Në kundërshtim me këtë shkëputje, ai gjen një imazh të njeriut që përmban në vete ëndrrat e njeriut, sëmundjet e njeriut, shpëtimin e njeriut nga mjerimi i varfërisë – varfërisë që nuk mund të jetë më për të shenjë e pranimit të jetës.

Në mënyrë që të vlerësohet gjerësia e pushtetit të politikanit – dhe këtu përfshihet edhe pushteti religjioz – kemi nevojë vetëm ta rikujtojmë heshtjen që zgjati për një milenium në fushat e poezisë dhe të artit pas përfundimit të epokës klasike, apo t’i rikujtojmë pikturat e mëdha të shekullit pesëmbëdhjetë, një periudhë në të cilën Kisha ndihmonte veprën dhe diktonte përmbajtjen e saj.

Kritika formaliste përpiqet ta godasë konceptin e artit duke përqendruar sulmin e vet mbi format. Ai shpreh rezervime ndaj konsekuencës së përmbajtjes që të mund ta cenojë autonominë artistike në një kuptim absolut. Në fakt, poezia nuk do t’i pranojë përpjekjet “misionare” të politikanit, apo ndonjë formë tjetër të ndërhyrjes kritike, nga çfarëdo filozofie që mund të burojë ajo. Poeti nuk devijon nga shtegu i tij moral apo estetik, prandaj edhe vetmia e tij është e dyfishtë përballë botës dhe milicive letrare.

Por, a ka estetikë bashkëkohore? Dhe, çfarë filozofie ofron sugjerime vërtet me peshë? Një poezi ekzistencialiste, apo marksiste, ende nuk ka dalë në horizontin letrar; dialogu filozofik, apo kori i brezave të rinj, nënkupton një krizë, madje nënkupton edhe krizën te njeriu. Politikani shfrytëzon këtë konfuzion për t’i dhënë hapësirë stabilitetit iluzor ndaj poezisë së fragmentuar.

Antagonizmi midis poetit dhe politikanit zakonisht është i dukshëm në të gjitha kulturat. Sot të dy blloqet që sundojnë botën ushqejnë koncepte të kundërta të lirisë, ndonëse është e qartë se për politikanin nuk ka pos një lloj të lirisë, që çon në një drejtim të vetëm. Është vështirë të thyhet kjo barrierë, që ka njollosur historinë e qytetërimit me gjak. Ekzistojnë gjithmonë të paktën dy mënyra të kundrimit të lirisë kulturore: liria që gjendet në atë vende ku ka ndodhur një revolucion i thellë shoqëror (Revolucioni Frëng, për shembull, apo Revolucioni i Tetorit) dhe ai që gjendet në vende të tjera, që me kokëfortësi i rezistojnë ndërmarrjes të çfarëdo reforme në botëkuptimin e tyre.

A mund të bashkëpunojnë poeti dhe politikani? Ndoshta do të mundnin në shoqëritë që nuk janë zhvilluar ende plotësisht, por kurrë në lirinë e plotë të të dyve. Në botën bashkëkohore politikani mund të marrë qëndrime të ndryshme, por një pajtim midis poetit dhe politikanit nuk do të jetë kurrë i mundur, ngaqë njëri merret me rendin e brendshëm të njeriut, kurse tjetri me urdhërimin e njerëzve. Një kërkim për rendin e brendshëm të njeriut në një epokë të caktuar do të mund të rastiste me urdhërimin dhe ndërtimin e një shoqërie të re.

Pushteti religjioz që, siç kam thënë më parë, identifikohet shpesh me pushtetin politik, ka qenë gjithmonë një protagonist i kësaj beteje të hidhur, madje edhe kur në dukje ishte neutral. Arsyet për të cilat poeti, si barometër moral i popullit të vet, bëhen rrezik për politikanin janë gjithmonë ato që Giovanni Villani i citon në Croniche Fiorentine. Ai thotë këtu se, për të mirën e bashkëkohësve të tij, Dante, si poet shkrihej nga gëzimi me deklamime dhe përçartje në komedinë e tij, mbase më shumë nga ç’kishte nevojë, por ka mundësi që për këtë fajin e kishte mërgimi i tij.

Ndryshe nga Villani, Dante nuk shkruan kronika. Poezisë së shkëlqyer “hermetike” të dolce stil nuovo Dante më vonë i shton, pa tradhtuar asnjëherë integritetin e tij moral, dhunën e sharjes njerëzore dhe politike, jo të diktuar nga aversionet e tij, por nga standardi i tij i brendshëm i drejtësisë, që është religjioz në kuptimin universal. Estetët i kanë vënë me shumë kujdes këto vargje, që digjen në përjetësi, në ngërçin e jopoezisë. Vargjet si Trivia ride tra le ninfe eterne (Trivia buzëqesh mes nimfash të përjetshme) janë dukur gjithmonë vetëm nëse ai mbetej vazhdues i iluminizmit pseudo-ekzistencial, dekorues i ndjenjave të qeta njerëzore, apo nëse ai nuk depërton tepër thellë në dialektikën e kohës së tij, qoftë nga frika e politikës, qoftë thjesht nga inercia. Për shembull, Angelo Poliziano në shekullin pesëmbëdhjetë tregonte lirinë e tij artistike në njërën prej Stanze per lagiostra di Ginliano de’ Medici [Stanza të shkruara për kalorësin Medici], ku ai flet me kujdes për një nimfë të ngatërruar, që shkon në meshë me zonja laike. Por Leonardo da Vinçi, shkrimtar i një lloji tjetër, nuk ishte i lirë. Këtu liria mes kuptimit të vet të vërtetë; ajo nuk është asgjë pos një leje e dhënë nga pushteti politik që i lejon poetit të hyjë në shoqërinë e tij i paarmatosur. Madje as Ariosto dhe Tasso nuk ishin të lirë dhe as Abbot Parini, as Alfieri, as Foscolo: retorika e këtyre burrave të persekutuar i vë ata në kohë në mesin e propaguesve të zërit të njeriut – një zë që duket sikur qan në shkretëtirë dhe kështu gërryen të pavërtetat e shoqërisë.

Po, a është politikani i lirë, nga ana e tij? Jo. Në fakt, kastat që e rrethojnë atë përcaktojnë një fat të shoqërisë dhe veprojnë madje edhe mbi diktatorin. Rreth këtyre dy protagonistëve të historisë, që të dy armiq dhe asnjëri prej tyre i lirë – dhe me poetë ne mendojmë të gjithë shkrimtarët e rëndësishëm të një epoke të caktuar – trazohen pasionet dhe zhvillohet konflikti. Dhe, paqe ka vetëm në kohë lufte apo revolucioni – revolu­cioni si bartës i rendit dhe lufta si bartëse e konfuzionit.

Lufta e fundit ishte përplasje e sistemeve, e politikës, e rendeve civile, komb më komb. Dhuna e saj përdrodhi edhe liritë më të vogla. Një ndjenjë e jetës u riparaqit mu në rezistencën ndaj invaduesit armiqësor, por të njohur, një rezistencë e kulturës dhe humanizmit popullor, i cili, me fjalët e Virgjilit, “çoi kokë në fushat e hidhura” kundër të pushtet­shmit.

Në çdo vendnjë traditë kulturore mbetet e pashkëputur nga kjo lëvizje ushtarake. Kjo traditë nuk është vetëm e përkoh­shme, ndonëse konsiderohet si e tillë nga bankierët konser­vativë që financojnë ndërtimin e “palëkundshmërive” të qytetërimit. Unë këmbëngul në thënien ‘jo vetëm e përkoh­shme’, ngaqë thelbi i kulturës bashkëkohore (përfshirë filozo­finë e ekzistencës) është i orientuar jo drejt shkatërrimeve të shpirtit dhe mendjes, por drejt një përpjekjeje për t’i riparuar kocat e thyera të njeriut. As frika, as mungesa, as indiferenca, as pafuqia nuk do ta lejojnë kurrë poetin t’ua komunikojë fatin jometafizik të tjerëve.

Poeti mund të thotë se njeriu fillon sit, politikani mund të thotë, dhe në të vërtetë këtë bën, se njeriu ka qenë dhe do të jetë gjithmonë në kurthin e themelit të vet moral, një themel që nuk është i lindur, por që mishërohet nga një infektim i ngadalshëm laik.

Kjo e vërtetë, e fshehur në mesin e qëndrimeve të paarritshme të urtësisë politike sugjeron, si konkludim i parë, se poeti mund të flasë vetëm në periudha anarkie. Rezistenca është një siguri morale dhe jo poetike. Poeti i vërtetë nuk përdor kurrë fjalët që të dënojë dikë. Gjykimi i tij i takon rendit krijues. Ai nuk formulohet si shkrim profetik.

Evropianët e dinë rëndësinë e rezistencës. Ajo ka qenë shembulli i shkëlqyer i ndërgjegjes moderne. Armiku i rezi­stencës, me tërë britmat e tij, është sot vetëm një hije, pa ndonjë fuqi. Zëri i tij është më jopersonal sesa propozimet e tij. Ndjesia popullore nuk mashtrohet me pozitën e poetit apo me atë të kundërshtarit të tij. Me rritjen e antagonizmit, poezia i zë vendin mendimit vartës të politikanit që e shndërron poezinë në një ide që mund të shfrytëzohet apo të shuhet.

Rezistenca është imazhi i përkryer i konfliktit midis së tashmes dhe së kaluarës. Gjuha e gjakut nuk është vetëm një dramë në kuptimin fizik, ajo është shprehje definitive e një gjykimi të vazhdueshëm të “teknologjisë” morale të njeriut. Evropa u lind nga rezistenca dhe nga admirimi i figurave të papërcaktuara që i takojnë atij rendi që lufta ka kërkuar të krijojë. Këto figura tani janë shkëputur nga rrënjët. Vdekja ka një gjumë autonom dhe çdo ndërhyrje për ta prishur këtë gjumë, qoftë nga logjika, apo nga mjeshtëria e mençurisë politike, është çnjerëzore. Besnikëria e poezisë qëndron përtej çfarëdo konsiderate të padrejtësisë apo qëllimeve të vdekjes. Politikani dëshiron që njerëzit të dinë si të vdesin trimërisht; poeti dëshiron që njerëzit të jetojnë trimërisht.

Derisa poeti është i vetëdijshëm për pushtetin e politikanit, politikani e vëren poetin vetëm kur zëri i tij arrin thellë në shtresat e ndryshme shoqërore, do të thotë kur përmbajtja lirike apo epike zbulohet ashtu si dhe forma poetike. Në këtë çast, një betejë nëntokësore fillon midis politikanit dhe poetit. Në histori emrat e poetëve të mërguar trajtohen si zare njerë­zore, ndërkohë që politikani pohon ta mbështesë kulturën por, në fakt, përpiqet vetëm ta zvogëlojë fuqinë e saj. Qëllimi i tij i vetëm, si gjithmonë, është ta deprimojë njeriun nga tri a katër liri fundamentale, në mënyrë që në ciklin e tij të përjetshëm njeriu të nxjerrë vazhdimisht atë që i është marrë.

Në kohën tonë, mbrojtja e politikanit ndaj kulturës dhe kështu ndaj poetit funksionon fshehurazi dhe hapur në mënyra të shumëfishta. Mbrojtja e tij më e lehtë është degra­dimi i konceptit të kulturës. Mjetet mekanike dhe shkencore, radio dhe televizioni, ndihmojnë për thyerjen e unitetit të arteve, për të favorizuar një poetikë që nuk do t’i trazojë qoftë edhe hijet. Poetika e tij më e dashur është gjithmonë ajo që shoqërohet me kujtimin e Arkadias për nënvlerësimin artistik të epokës së vet. Ky është kuptimi i vargut të Eskilit, “unë besoj se të vdekurit vrasin të gjallët”, që unë e kam përdorur si epigraf në veprën time të fundit, La terra impareggiabile. Në këtë libër njeriu krahasohet me tokën. Nëse është mëkat të flitet për mendjehollësinë e njeriut, ne mund të themi se pushteti religjioz – dhe mbiemri “laik”, i përdorur për të cilësuar inteligjencë, ka për qëllim të tregojë jo një cilësi të rastësishme, por një vlerë të brendshme – shkon tepër larg kufijve të tij kur përdor fuqinë e vet për t’i shtypur të vegjlit më shumë sesa për t’u marrë me zjarrin e brendshëm të ndërgjegjes.

Shtrembërimi i konceptit të kulturës që iu ofrohet masave, që i bën të besojnë se ata po kapin një dritësim të parajsës së diturisë, nuk është mjet modern politik, por metodat e përdorura për këtë shthurje të shumëfishtë të interesave meditative të njeriut janë të reja dhe efektive. Optimizmi është bërë një artikull i prekshëm. Ai nuk është asgjë, pos një lojë kujtese. Mitet dhe tregimet (ankthi mbi ngjarjet e mbinatyr­shme, të themi) jo vetëm që zbresin në nivelin e mistereve të vrasjes, por edhe pësojnë metamorfoza të dukshme në kinema apo në rrëfimet epike të kriminelëve dhe të pionierëve. Çdo zgjedhje midis poetit dhe politikanit parandalohet. Urbanizmi elegant, që nganjëherë mëton të jetë indiferent, kufizon ironikisht kulturën në skajet më të errëta të historisë së saj, duke afirmuar se skena e konfliktit është dramatizuar, se njeriu dhe vuajtja e tij kanë qenë dhe do të jenë gjithmonë në kufijtë e tyre të zakonshëm, dje, si dhe sot e nesër. Pa dyshim. Poeti e di se drama ende është e mundur sot – një lloj provokative e dramës. Ai e di se lajkatarët e kulturës janë, gjithashtu, piro­manët e saj. Kolazhi i përbërë nga shkrimtarë në çdo regjim korrupton grupet letrare në qendër, ashtu si dhe në periferi. Grupet e mëparshme mëtojnë pavdekësinë me një kaligrafi vulgare të shpirtit, që ato e stolisin me ngjyrat e jetëve të tyre të pamundshme mendore. Në çaste të caktuara të historisë, kultura fshehurazi bashkon forcat kundër politikanit. Por ky është një bashkim i përkohshëm, që shërben si një tokmak goditës për t’i rrahur dyert e diktaturës. Kjo forcë krijohet nën çdo diktaturë kur koincidon me një kërkim të lirive fundamentale të njeriut. Kur diktatori të jetë mposhtur, ky bashkim tretet dhe fraksionet lindin prapë. Poeti është i vetmuar. Përreth tij ngrihet një mur i urrejtjes i ndërtuar nga gurët e hedhur nga mercenarë letrarë. Poeti kundron botën nga maja e këtij muri, pa zbritur asnjëherë as në vendet publike, si bardët endacakë, apo në qarqet e sofistikuar, si njerëzit e letrave. Mu nga kjo kullë e fildishtë, aq e dashur për korruptuesit e shpirtit romantik, ai hyn në mesin e njerëzve jo vetëm në nevojat e tyre emocionale, por edhe në mendimet e tyre xheloze politike.

Kjo nuk është vetëm retorikë. Tregimi i poetit që i nënshtrohet rrethimit të heshtur gjendet në të gjitha vendet dhe në të gjitha kronikat e njerëzimit. Por njerëzit e letrave, që mbajnë anën e politikanit, nuk përfaqësojnë tërë kombin; ata shërbejnë vetëm – them “shërbejnë” – për ta vonuar për disa çaste zërin e poetit në botë. Me kohë, sipas Leonardo da Vinçit, “çdo gabim përmirësohet”. /Revista “Akademia”/Telegrafi/